آیه ۲ سوره توبه

آیه ۲ سوره توبه، آیه‌ای از قرآن، که در آن برائت از مشرکان اعلام شده و زمان آن روز حج اکبر دانسته شده است. حج اکبر را مراسم حج در برابر عمره، و روز حج اکبر را عید قربان دانسته‌اند.

متن و ترجمه

﴿

وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ

و این اعلامی است از سوی خدا و پیامبرش به همه مردم در روز حج اکبر که: یقیناً خدا و پیامبرش از مشرکان بیزارند [و هیچ تعهدی نسبت به آنان ندارند]؛ پس [ای مشرکان!] اگر [از پیمان‌شکنی و خیانت] توبه کنید [و مسلمان شوید] برای شما بهتر است و اگر روی [از وفای به پیمان و اسلام] بگردانید، بدانید که شما عاجز کننده خدا نیستید [تا بتوانید از دسترس قدرت او بیرون روید]؛ و کسانی را که کفر ورزیدند، به عذابی دردناک مژده ده.

﴾

شرح واژگان

«اذان» از ریشه اذن به معنای علم است و به جای مصدر حقیقی یعنی «ایذان» نشسته است. مشتقات این ریشه در دیگر آیات، مانند آیه ﴿ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسٰارِقُونَ﴾ نیز به‌کار رفته است.

واژه «برائت» مصدر و به معنای تنزه و تباعد است، و نیز به معنای اعذار و انذار نیز به کار می‌رود. مشتقات این مصدر افزون بر آیه ۲ سوره توبه، بارها در قرآن به‌کار رفته است؛ از جمله آیه ﴿وَ أَنَا بَرِیءٌ مِمّٰا تَعْمَلُونَ﴾ که همگی به معنای بی‌زاری جستن و فاصله گرفتن است.

محتوا

در آیه ۲ سوره برائت، به مطالبی مانند اعلام برائت از مشرکان و زمان این اعلام پرداخته شده است.

برائت از مشرکان

نوشتار اصلی: برائت از مشرکان

با عبارت ﴿أَنَّ اللّٰهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُه﴾، در این آیه، و با عبارت ﴿بَرٰاءَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِه﴾ در آیه پیشین، برائت از مشرکان اعلام شده است.

به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، در این عبارت، خدا پیامبر(ص) را نیز در حکم برائت از مشرکان شریک خود قرار داده است؛ بنابراین این آیه غیر از تشریع برائت، اجرای آن توسط پیامبر(ص) را نیز دنبال می‌کند. اجرای این حکم توسط پیامبر(ص) به معنای رفع امان از مشرکانی است که پیشتر با آنها عهد بسته شده بود.

حج اکبر (زمان اعلام برائت)

نوشتار اصلی: حج اکبر

در عبارت ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَر﴾، گفته شده اعلام برائت باید در روز حج اکبر باشد. درباره مراد از روز حج اکبر، دیدگاه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها چنین است:

• روز عرفه؛ که در آن وقوف همه حاجیان است.
• عید قربانِ سال نهم هجری؛ که در آن کافران و مسلمانان با هم در مراسم حج شرکت داشتند و پس از آن هرگز چنین نشد.
• همه ایام حج؛ اگر چه ایام حج بیش از یک روز است ولی به همه آنها «روز حج اکبر» گفته شده است؛ چناچه به زمان وقوع جنگ‌ها نیز «یوم» گفته شده، مانند یوم حنین، یوم الاحزاب، یوم صفین و یوم الجمل.

به گفته برخی، دو دسته روایت درباره تعیین مصداق روز حج اکبر وجود دارد:

• مراسم حج: بر اساس دسته‌ای از روایات، حج اکبر در برابر حج اصغر یعنی عمره قرار دارد و دارای مناسک گوناگونی مانند وقوف در عرفات و رمی جمرات است.
• روز عید قربان: بر پایه دسته‌ای دیگر از روایات، روز حج اکبر، روز عید قربان است.

برخی، بین این دو دسته روایت جمع کرده، حج که در برابر عمره قرار دارد را حج اکبر دانسته و از میان ایام حج، روز عید قربان را «یوم الحج الاکبر» دانسته‌اند.به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، یوم الحج الاکبر در روز عید قربان، سال نهم قمری اتفاق افتاد و پس از آن چنین حادثه‌ای روی نداد؛ ولی برخی، واقع شدن اولین برائت در سال نهم را بیانگر سرآغازی برای تشریع و اجرای این حکم دانسته‌اند. به باور وی، انجام نشدن آن در دوران امامان(ع) ممکن است مانند بسیاری از احکام دیگر، به دلیل نبود شرایط لازم باشد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
• کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه.
• کشف‌الاسرار وعدةالابرار، ابوالفضل رشیدالدین میبدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۰ش.
• المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.