اسماعیل بن جعفر(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
'''اسماعیل بن جعفر،''' ملقب به اَعرَج (دارای یک پای معیوب) فرزند بزرگ [[امام صادق(ع)]] بود<ref>سر السلسلة العلویه، ص34.</ref>و معتقدان به امامت او را [[اسماعیلیه]] می‌نامند.<ref>الملل و النحل، ج1، ص29.</ref> قبر او در [[بقیع]] در گذر قرن‌ها بقعه‌ای داشته است.


'''اسماعيل بن جعفر،''' ملقب به اَعرَج (داراي يك پاي معيوب) فرزند بزرگ [[امام صادق(ع)]] بود<ref>سر السلسلة العلويه، ص34.</ref>و معتقدان به امامت او را [[اسماعيليه]] مي‌نامند.<ref>الملل و النحل، ج1، ص29.</ref> قبر او در [[بقیع|بقيع]] در گذر قرن‌ها بقعه‌اي داشته‌ است.
مادر وی فاطمه دختر حسین بن حسن بن علی (ع) است که امام صادق (ع) به احترام وی، در دوران زندگانی او همسری دیگر برنگزید.<ref>شرح الاخبار، ج3، ص309؛ الملل و النحل، ج1، ص191.</ref>به سبب همین جایگاه، عبدالله افطح فرزند دیگر فاطمه نیز هوادارانی داشت.<ref>سر السلسلة العلویه، ص34.</ref>


مادر وي فاطمه دختر حسين بن حسن بن علي(ع) است كه امام صادق(ع) به احترام وي، در دوران زندگاني او همسري ديگر برنگزيد.<ref>شرح الاخبار، ج3، ص309؛ الملل و النحل، ج1، ص191.</ref>به سبب همين جايگاه، عبدالله افطح فرزند ديگر فاطمه نيز هواداراني داشت.<ref>سر السلسلة العلويه، ص34.</ref>
== تاریخ ولادت و وفات ==
تاریخ دقیق ولادت اسماعیل مشخص نیست. با توجه به اختلاف سنّی ۲۵ ساله وی با امام کاظم (ع) (۱۲۸–۱۸۳ق) تولد او را می‌توان حدود سال ۱۰۳ق. دانست. درباره تاریخ وفات او نیز دیدگاهی یکسان ندارند. برخی از هوادارانش، زمان درگذشت او را پس از شهادت امام صادق (ع) (۱۴۸ق) دانسته و از محل زندگی او در بصره سخن به میان آورده‌اند.[۵]اما بیشتر منابع و حتی برخی از کتب اسماعیلیه، وفات او را پیش از پدر[۶]و به سال‌های ۱۳۳[۷]یا ۱۳۸ق.[۸]و یا کمی پیش از سال ۱۴۸ق.[۹]دانسته‌اند.


==تاریخ ولادت و وفات==
== شخصیت ==
تاريخ دقيق ولادت اسماعيل مشخص نيست. با توجه به اختلاف سنّي 25 ساله وي با امام كاظم(ع) (128ـ183ق.) تولد او را مي‌توان حدود سال 103ق. دانست. درباره تاريخ وفات او نيز ديدگاهي يكسان ندارند. برخي از هوادارانش، زمان درگذشت او را پس از شهادت امام صادق(ع) (148ق.) دانسته و از محل زندگي او در بصره سخن به ميان آورده‌اند.[5]اما بيشتر منابع و حتي برخي از كتب اسماعيليه، وفات او را پيش از پدر[6]و به سال‌هاي 133[7]يا 138ق.[8]و يا كمي پيش از سال 148ق.[9]دانسته‌اند.
گزارش‌های منابع اسماعیلیه و امامیه درباره دوران زندگانی او، با یکدیگر تفاوت دارند.
* منابع اسماعیلیه از او به منزله امام و حتی مهدی[۱۰]و سرسلسله فرقه اسماعیلیه یاد کرده و گزارشی اسطوره‌ای و غلوآمیز را درباره او آورده‌اند.
* منابع امامیه با واقع‌گرایی بیشتر به گزارش درباره او پرداخته‌اند. از این رو، افزون بر آن که اعتماد گروه‌های بی‌طرف را جلب می‌کنند، زوایایی روشن‌تر از زندگی او به دست می‌دهند.
البته گزارش‌های منابع امامیه نیز یکسان نیستند.
# برخی او را ستوده و بر محبوب بودنش نزد امام صادق (ع) تأکید کرده‌اند[۱۱]
# شماری دیگر بر ارتباط او با جریان‌های افراطی شیعی پای فشرده‌اند.[۱۲]
مهم‌ترین این گزارش‌ها به وفات اسماعیل و چگونگی تشییع او می‌پردازد. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق (ع) برحاشیه کفن او نوشت: اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد.[۱۳]سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد[۱۴]، بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند[۱۵]تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن نایب برای گزاردن حج از جانب فرزند درگذشته‌اش[۱۶]، بر زنده نبودن وی تأکید کرد. برخی منابع غیر امامی از نگاشتن گواهی‌نامه‌ای به دست امام صادق (ع) برای مرگ اسماعیل با امضای نامداران و بزرگان و نیز حکمران عباسی مدینه سخن گفته‌اند.[۱۷]این تمهیدات به جهت باورمندی شماری از شیعیان به امامت اسماعیل پس از امام جعفر صادق (ع)[۱۸]بود و امام به صراحت آن را رد می‌کرد.[۱۹]به رغم این تدابیر، باز هم گروهی از هواداران اسماعیل، این تمهیدات را تقیه و تدبیری برای فریب دستگاه عباسی و حفظ جان او دانسته، بر زندگی وی در شهر بصره پس از این رویداد تأکید داشتند.[۲۰]بر خلاف اندکی از اسماعیلیه که به مهدویت او اعتقاد داشتند[۲۱]، بیشتر آنان درگذشت وی را باور داشتند و آرامگاه وی را محترم می‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعیلی در ساختن آرامگاه بر قبر وی در مدینه، از نشانه‌های این باور است.[۲۲]


==شخصیت==
== تضعیف و تأیید ==
گزارش‌هاي منابع اسماعيليه و اماميه درباره دوران زندگاني او، با يكديگر تفاوت دارند.
در منابع رجالی و تاریخی، از تضعیف یا تأیید وی سخن به میان آمده است.[۲۳]از نکات برجسته درگزارش‌های تضعیف‌کننده وی، ارتباط او با گروه‌های غالی و تندرو و چهره‌هایی همچون ابوالخَطاب محمد بن ابی‌زینب اَسدی (زاده ۱۳۸ق) از سران غالیان[۲۴]و مُفضّل بن عُمر جُعفی، از چهره‌های جنجالی است.[۲۵]بر پایه یکی از این روایت‌ها، اسماعیل بر اثر سخنان مُفضّل، چنین گمان می‌برد که پس از پدر عهده‌دار منصب امامت خواهد شد.[۲۶]در گزارشی دیگر، امام صادق (ع) مُفضّل را به دلیل ارتباط استوارش با اسماعیل سخت سرزنش کرده است. برخی با تکیه بر این دسته از روایت‌ها، واسطه بودن مُفضّل بن عُمر، میان ابوالخَطاب و اسماعیل را  نتیجه گرفته‌اند.[۲۷]حتی برخی از معاصران با توجه به کنیه دیگر ابوالخطاب یعنی ابواسماعیل[۲۸]، او را پدر معنوی اسماعیل دانسته‌اند.[۲۹]البته نمی‌توان شاهدی تاریخی بر این سخن یافت.
*منابع اسماعيليه از او به منزله امام و حتي مهدي[10]و سرسلسله فرقه اسماعيليه ياد كرده و ‌گزارشي اسطوره‌اي و غلوآميز را درباره او آورده‌اند.
برای حل تعارض میان این دو دسته گزارش، راه حل‌های گوناگون در کتاب‌های رجالی شیعه ارائه شده است.[۳۰]نباید از دسته‌بندی‌های جریان‌ها و گروه‌های گوناگون شیعی در آن دوره و تأثیر آن‌ها بر روایت‌ها وگزارش‌ها غفلت کرد؛ زیرا برخی منابع به تضعیف و گزارش روایت‌هایی در نکوهش او همّت گماشته‌اند. اما شماری دیگر او را از فقیهان[۳۱]و راویان بی‌واسطه امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دانسته[۳۲]و از قرار گرفتن وی و خادمش، عبدالحمید، در اسناد شماری از روایت‌ها سخن به میان آورده‌اند.[۳۳]مسئله امامت اسماعیل، نه تنها چالشی پیش روی امام کاظم (ع) بلکه دستاویزی برای [[زیدیه]] و تشکیک در امامت امام صادق (ع) شده بود.[۳۴]
*منابع اماميه با واقع‌‌گرايي بيشتر به ‌گزارش درباره او پرداخته‌اند. از اين رو، افزون بر آن كه اعتماد گروه‌هاي بي‌طرف را جلب مي‌كنند، زوايايي روشن‌تر از زندگي او به دست مي‌دهند.
البته گزارش‌هاي منابع اماميه نيز يكسان نيستند.
#برخي او را ستوده و بر محبوب بودنش نزد امام صادق(ع) تأكيد كرده‌اند[11]
#شماري ديگر بر ارتباط او با جريان‌هاي افراطي شيعي پاي فشرده‌اند.[12]
مهم‌ترين اين گزارش‌ها به وفات اسماعيل و چگونگي تشييع او مي‌پردازد. بر پايه اين گزارش‌ها، امام صادق(ع) برحاشيه كفن او نوشت: اسماعيل به يگانگي خداوند شهادت مي‌دهد.[13]سپس در حالي كه بسيار اندوهگين بود و بي‌كفش و ردا پيشاپيش جنازه حركت مي‌كرد[14]، بارها فرمان داد جنازه را بر زمين ‌گذارند و چهره او را آشكار كنند[15]تا مردم جنازه را ببينند و مرگش را باور نمايند. نيز با گرفتن نايب براي گزاردن حج از جانب فرزند درگذشته‌اش[16]، بر زنده نبودن وي تأكيد ‌كرد. برخي منابع غير امامي از نگاشتن گواهي‌نامه‌اي به دست امام صادق(ع) براي مرگ اسماعيل با امضاي نامداران و بزرگان و نيز حكمران عباسي مدينه سخن گفته‌اند.[17]اين تمهيدات به جهت باورمندي شماري از شيعيان به امامت اسماعيل پس از امام جعفر صادق(ع)[18]بود و امام به صراحت آن را رد مي‌كرد.[19]به رغم اين تدابير، باز هم گروهي از هواداران اسماعيل، اين تمهيدات را تقيه و تدبيري براي فريب دستگاه عباسي و حفظ جان او دانسته، بر زندگي وي در شهر بصره پس از اين رويداد تأكيد داشتند.[20]بر خلاف اندكي از اسماعيليه كه به مهدويت او اعتقاد داشتند[21]، بيشتر آنان درگذشت وي را باور داشتند و آرامگاه وي را محترم مي‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعيلي در ساختن آرامگاه بر قبر وي در مدينه، از نشانه‌هاي اين باور است.[22]


==تضعيف و تأييد==
== آرامگاه اسماعیل ==
در منابع رجالي و تاريخي، از تضعيف يا تأييد وي سخن به ميان آمده است.[23]از نكات برجسته درگزارش‌هاي تضعيف‌كننده وي، ارتباط او با گروه‌هاي غالي و تندرو و چهره‌هايي همچون ابوالخَطاب محمد بن ابي‌زينب اَسدي (زاده 138ق.) از سران غاليان[24]و مُفضّل بن عُمر جُعفي، از چهره‌هاي جنجالي است.[25]بر پايه يكي از اين روايت‌ها، اسماعيل بر اثر سخنان مُفضّل، چنين گمان مي‌برد كه پس از پدر عهده‌دار منصب امامت خواهد شد.[26]در گزارشي ديگر، امام صادق(ع) مُفضّل را به دليل ارتباط استوارش با اسماعيل سخت سرزنش كرده است. برخي با تكيه بر اين دسته از روايت‌ها، واسطه بودن مُفضّل بن عُمر، ميان ابوالخَطاب و اسماعيل را  نتيجه گرفته‌اند.[27]حتي برخي از معاصران با توجه به كنيه ديگر ابوالخطاب يعني ابواسماعيل[28]، او را پدر معنوي اسماعيل دانسته‌اند.[29]البته نمي‌توان شاهدي تاريخي بر اين سخن يافت.
اسماعیل به سال ۱۳۳ق. در روستایی سرسبز به نام [[عُرَیض]]] در یک فرسنگی مدینه[۳۵]درگذشت.[۳۶]این مکان را امام باقر (ع) خریده بود[۳۷]و امام صادق (ع) در آن‌جا باغی داشت و گاه خود و فرزندانش به آن رفت وآمد می‌کردند.[۳۸]بر پایه گزارشی، علی بن جعفر، فرزند دیگر امام و مشهور به «علی العُرَیضی»، در این مکان سکونت داشته و همان‌جا مدفون شده است.[۳۹]
براي حل تعارض ميان اين دو دسته ‌گزارش، راه حل‌هاي گوناگون در كتاب‌هاي رجالي شيعه ارائه شده است.[30]نبايد از دسته‌بندي‌هاي جريان‌ها و گروه‌هاي گوناگون شيعي در آن دوره و تأثير آن‌ها بر روايت‌ها وگزارش‌ها غفلت كرد؛ زيرا برخي منابع به تضعيف و گزارش روايت‌هايي در نكوهش او همّت گماشته‌اند. اما شماري ديگر او را از فقيهان[31]و راويان بي‌واسطه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانسته[32]و از قرار گرفتن وي و خادمش، عبدالحميد، در اسناد شماري از روايت‌ها سخن به ميان آورده‌اند.[33]مسئله امامت اسماعيل، نه تنها چالشي پيش روي امام كاظم(ع) بلكه دستاويزي براي [[زيديه]] و تشكيك در امامت امام صادق(ع) شده بود.[34]
پس از آوردن جنازه اسماعیل به مدینه، او را در بقیع دفن کردند.[۴۰]برخی منابع محل دفن او را در جهت غرب آرامگاه عباس عموی پیامبر (ص) و میان آن و خانه امام سجاد (ع) دانسته‌اند.[۴۱]در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷–۵۶۷ق) که خود اسماعیلی مذهب بودند و بزرگ‌ترین مروّج این فرقه شمرده می‌شدند، آرامگاهی شکوهمند بر قبر اسماعیل ساخته شد.[۴۲]این بنای بزرگ و سفید و دارای گنبد[۴۳]به فرمان یکی از خلفای فاطمی ساخته شد که نام او دانسته نیست. به گفته برخی مدینه‌شناسان، پس از ساختن حصار شهر مدینه در حدود نیمه اول سده ششم ق.[۴۴]این آرامگاه در رکن شرقی حصار و در جهت قبله یعنی جنوب قرار داشت و زائران از دری که از درون شهر برای آن فراهم شده بود، به این آرامگاه رفت و آمد داشتند.[۴۵]کنار این آرامگاه و در جهت شرقی آن، مسجدی کوچک منسوب به امام سجاد (ع) وجود داشته است.[۴۶]این مسجد به سال ۲۸۴ق. ساخته شده بود و میان آرامگاه و باغ وقفی آن قرار داشت وتا هنگام گزارش سَمهودی (م. ۹۱۱ق) باقی بوده است.[۴۷]
همچنین سَمهودی از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعیل خبر می‌دهد. اولی بر سر در میانی آرامگاه نصب شده بود و بر بازسازی این آرامگاه به سال ۵۴۶ق. به دست حسین بن ابوالهِیجاء، از دولتمردان خلافت فاطمی، دلالت داشت. دومی که درون مرقد و میان دو در میانی و انتهایی نصب شده بود، به باغی در جانب غربی آرامگاه اشاره می‌کرد که همو برای این بنا وقف کرده بود.[۴۸]
از جمله گزارش‌ها درباره این آرامگاه، گزارش عیاشی (م. ۳۲۰ق) است. او خود دیده است که زائرانی فراوان، به ویژه از عراق، به زیارت اسماعیل آمده و او را با عباراتی همچون «السلام علیک یا سیدنا إسماعیل» و «نشهد أنک علی دین أخیک موسی الکاظم رضی الله عنه و نشهد أنک غیر مخالف له» زیارت می‌کرده‌اند.[۴۹]این عبارات نشان‌گر تشیع امامی زائران وی و توجه آنان به این مرقد، همانند دیگر مرقدهای خاندان معصومان: است.
از دیگر آثاری که عیاشی از آن گزارش می‌دهد، چاهی منسوب به امام سجاد (ع) است که گفته می‌شود امام باقر، در دوران کودکی درون آن افتاده[۵۰]و یکی از فرقه‌های شیعه به نام ناووسیه که به مهدویت امام صادق (ع) معتقد بوده‌اند[۵۱]، ورود امام صادق (ع) به این چاه را سرآغاز غیبت ایشان دانسته‌اند.[۵۲]این چاه که زائران به آن تبرک می‌جسته و از آب آن برای شفا یافتن بهره می‌برده‌اند[۵۳]، میان در اول و میانی این آرامگاه قرار داشته است.[۵۴]
فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق) نیز در وصف آرامگاه اسماعیل، از قبری میان در اول و در اصلی آرامگاه و منسوب به امام سجاد (ع) گزارش کرده است.[۵۵]با توجه به اشاره نداشتن دیگر مدینه‌شناسان به این قبر، نمی‌توان به گزارش وی چندان توجه کرد.
با قدرت‌گیری وهابیان در شبه جزیره و مدینه، آرامگاه اسماعیل همچون دیگر مرقدها و بارگاه‌ها ویران شد. از گزارش‌های برخی ایرانیان در دهه‌های پایانی سده چهاردهم ق. یعنی پیش از ۱۳۹۴ق. به دست می‌آید که آرامگاه برخی از نام‌آوران همچون فاطمه بنت اسد، سعد بن معاذ و اسماعیل بن جعفر، به‌گونه کامل ویران نشده و با دیوارهایی محدود گشته بود. در این میان، مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نیم متر احاطه شده و در بیرون از گورستان به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه: قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده‌رو بود و زائران در پیاده‌رو به زیارت می‌پرداختند.[۵۶]به سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشکار شده است.[۵۷]بر پایه برخی دیده‌ها و گفته‌های محلی[۵۸]، با پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه[۵۹]، جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف‌های متفاوت و از میان رفتن نشانه‌ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را درحوالی قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع دانسته‌اند.[۶۰]


== فرزندان ==
بازماندگان اسماعیل در سرزمین‌هایی
چون خراسان، نیشابور، سامراء[۶۱]، دمشق[۶۲]، مصر[۶۳]، اهواز، کوفه، بغداد[۶۴]، یمن[۶۵]، صور[۶۶]و حلب[۶۷]می‌زیستند. ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل، نخستین فرد از سادات حسینی است که در قم سکونت یافت.[۶۸]


==آرامگاه اسماعيل==
== مطالعه بیشتر ==
اسماعيل به سال 133ق. در روستايي سرسبز به نام [[عُرَيض]]] در يك فرسنگي مدينه[35]درگذشت.[36]اين مكان را امام باقر(ع) خريده بود[37]و امام صادق(ع) در آن‌جا باغي داشت و گاه خود و فرزندانش به آن رفت وآمد مي‌كردند.[38]بر پايه گزارشي، علي بن جعفر، فرزند ديگر امام و مشهور به «علي العُرَيضي»، در اين مكان سكونت داشته و همان جا مدفون شده است.[39]
* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1487 خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش]: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
پس از آوردن جنازه اسماعيل به مدينه، او را در بقيع دفن كردند.[40]برخي منابع محل دفن او را در جهت غرب آرامگاه عباس عموي پيامبر(ص) و ميان آن و خانه امام سجاد(ع) دانسته‌اند.[41]در دوره خلافت فاطميان (297 ‌ـ‌ 567ق.) كه خود اسماعيلي مذهب بودند و بزرگ‌ترين مروّج اين فرقه شمرده مي‌شدند، آرامگاهي شكوهمند بر قبر اسماعيل ساخته شد.[42]اين بناي بزرگ و سفيد و داراي گنبد[43]به فرمان يكي از خلفاي فاطمي ساخته شد كه نام او دانسته نيست. به گفته برخي مدينه‌شناسان، پس از ساختن حصار شهر مدينه در حدود نيمه اول سده ششم ق.[44]اين آرامگاه در ركن شرقي حصار و در جهت قبله يعني جنوب قرار داشت و زائران از دري كه از درون شهر براي آن فراهم شده بود، به اين آرامگاه رفت و آمد داشتند.[45]كنار اين آرامگاه و در جهت شرقي آن، مسجدي كوچك منسوب به امام سجاد(ع) وجود داشته است.[46]اين مسجد به سال 284ق. ساخته شده بود و ميان آرامگاه و باغ وقفي آن قرار داشت وتا هنگام ‌گزارش سَمهودي (م.911ق.) باقي بوده است.[47]
همچنين سَمهودي از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعيل خبر مي‌دهد. اولي بر سر در مياني آرامگاه نصب شده بود و بر بازسازي اين آرامگاه به سال 546ق. به دست حسين بن ابوالهِيجاء، از دولتمردان خلافت فاطمي، دلالت داشت. دومي كه درون مرقد و ميان دو در مياني و انتهايي نصب شده بود، به باغي در جانب غربي آرامگاه اشاره مي‌كرد كه همو براي اين بنا وقف كرده بود.[48]
از جمله گزارش‌ها درباره اين آرامگاه، ‌گزارش عياشي (م.320ق.) است. او خود ديده است كه زائراني فراوان، به ويژه از عراق، به زيارت اسماعيل آمده و او را با عباراتي همچون «السلام عليك يا سيدنا إسماعيل» و «نشهد أنك علي دين أخيك موسي الكاظم رﺿﻰ الله عنه و نشهد أنك غير مخالف له» زيارت مي‌كرده‌اند.[49]اين عبارات نشان‌گر تشيع امامي زائران وي و توجه آنان به اين مرقد، همانند ديگر مرقدهاي خاندان معصومان: است.
از ديگر آثاري كه عياشي از آن ‌گزارش مي‌دهد، چاهي منسوب به امام سجاد(ع) است كه گفته مي‌شود امام باقر، در دوران كودكي درون آن افتاده[50]و يكي از فرقه‌هاي شيعه به نام ناووسيه كه به مهدويت امام صادق(ع) معتقد بوده‌اند[51]، ورود امام صادق(ع) به اين چاه را سرآغاز غيبت ايشان دانسته‌اند.[52]اين چاه كه زائران به آن تبرك مي‌جسته و از آب آن براي شفا يافتن بهره مي‌برده‌اند[53]، ميان در اول و مياني اين آرامگاه قرار داشته است.[54]
فيروزآبادي (م.817ق.) نيز در وصف آرامگاه اسماعيل، از قبري ميان در اول و در اصلي آرامگاه و منسوب به امام سجاد(ع) ‌گزارش كرده است.[55]با توجه به اشاره نداشتن ديگر مدينه‌شناسان به اين قبر، نمي‌توان به ‌گزارش وي چندان توجه كرد.
با قدرت‌گيري وهابيان در شبه جزيره و مدينه، آرامگاه اسماعيل همچون ديگر مرقدها و بارگاه‌ها ويران شد. از گزارش‌هاي برخي ايرانيان در دهه‌هاي پاياني سده چهاردهم ق. يعني پيش از 1394ق. به دست مي‌آيد كه آرامگاه برخي از نام‌آوران همچون فاطمه بنت اسد، سعد بن معاذ و اسماعيل بن جعفر، به‌گونه كامل ويران نشده و با ديوارهايي محدود گشته بود. در اين ميان، مرقد اسماعيل با ديوارهايي بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نيم متر احاطه شده و در بيرون از گورستان به فاصله 15 متري ديوار بقيع، در جهت غرب و روبه‌روي قبرهاي ائمه: قرار داشت. نيمي‌ از محوطه در خيابان و نيمي از آن در پياده‌رو بود و زائران در پياده رو به زيارت مي‌پرداختند.[56]به سال 1394ق. هنگام زيرسازي خيابان غربي بقيع، محوطه پيرامون قبر اسماعيل تخريب و چنين شايع شد كه جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشكار شده است.[57]بر پايه برخي ديده‌ها و گفته‌هاي محلي[58]، با پيش‌بيني‌هاي صورت گرفته و با هماهنگي برخي از بزرگان اسماعيليه[59]، جسد اسماعيل به درون گورستان بقيع منتقل و نشانه ‌گذاري شد. محل دفن او به دليل وصف‌هاي متفاوت و از ميان رفتن نشانه‌ها، دقيقاً مشخص نيست. محل آن را درحوالي قبر اُم البنين يا نزديك شهيدان حرّه و يا در 10 متري قبر حليمه سعديه در انتهاي بقيع دانسته‌اند.[60]


==فرزندان==
== پیوند به بیرون ==
بازماندگان اسماعيل در سرزمين‌هايي
* [https://alefbalib.com/Metadata/12142/امامت-و-مسئله-بدا-در-اسماعیل-بن-جعفر-بررسی-روایت-ما-بدا-لله-مثل-ما-بدا-فی-اسماعیل امامت و مسئله بدا در اسماعیل بن جعفر. بررسی روایت:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل»]، نوشته جندقی، احسان و فرمانیان، مهدی
چون خراسان، نيشابور، سامراء[61]، دمشق[62]، مصر[63]، اهواز، كوفه، بغداد[64]، يمن[65]، صور[66]و حلب[67]مي‌زيستند. ابوالحسن حسين بن حسين بن جعفر بن محمد بن اسماعيل، نخستين فرد از سادات حسيني است كه در قم سكونت يافت.[68]


==مطالعه بیشتر==
== پانویس ==
* [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1487 خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، 1393ش]: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
*
*
==پیوند به بیرون==
* [https://alefbalib.com/Metadata/12142/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D9%88-%D9%85%D8%B3%D8%A6%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D9%86-%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%A7-%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%85%D8%AB%D9%84-%D9%85%D8%A7-%D8%A8%D8%AF%D8%A7-%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C%D9%84 امامت و مسئله بدا در اسماعیل بن جعفر. بررسی روایت:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل»]، نوشته جندقی, احسان و فرمانیان, مهدی
 
==پانويس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
== منابع ==
*آثار اسلامي مكه و مدينه:رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1382ش
* آثار اسلامی مکه و مدینه:رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش
*رجال كشّي (اختيار معرفة الرجال):الطوسي (م.460ق.)، به كوشش ميرداماد و رجايي، قم، آل البيت:، 1404ق
* رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال):الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، ۱۴۰۴ق
*الامامة و التبصره:ابن بابويه القمي (م.329ق.)، قم، مدرسة الامام مهدي[،1404ق
* الامامة و التبصره:ابن بابویه القمی (م. ۳۲۹ق)، قم، مدرسة الامام مهدی[،۱۴۰۴ق
*بحار الانوار:المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق
*بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
*تاريخ اربل:شرف الدين بن احمد لخمي (م.637ق.)، عراق، دار الرشيد، 1980م
*تاریخ اربل:شرف الدین بن احمد لخمی (م.۶۳۷ق.)، عراق، دار الرشید، ۱۹۸۰م
*تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير:الذهبي (م.748ق.)، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الكتاب العربي، 1410ق
*تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر:الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
*تاريخ حرم ائمه بقيع:محمد صادق نجمي، قم، مشعر، 1380ش
*تاریخ حرم ائمه بقیع:محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش
*تاريخ قم:حسن بن محمد قمي (م.378ق.)، ترجمه: عبدالملك قمي، به كوشش تهراني، تهران، توس، 1361ش
*تاریخ قم:حسن بن محمد قمی (م.۳۷۸ق.)، ترجمه: عبدالملک قمی، به کوشش تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش
*تحقيق النصرة بتلخيص معالم دار الهجره:ابوبكر بن الحسين المراغي (م.816ق.)، به كوشش الاصمعي، مدينه، المكتبة العلميه، 1401ق
*تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره:ابوبکر بن الحسین المراغی (م.۸۱۶ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق
*التعريف بما آنست الهجره:محمد بن احمد المطري (م.741ق.)، به كوشش الرحيلي، رياض، دار الملك عبدالعزيز، 1426ق
*التعریف بما آنست الهجره:محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق
*تهذيب الاحكام:الطوسي (م.460ق.)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش
*تهذیب الاحکام:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
*خاتمة المستدرك:النوري (م.1320ق.)، قم، آل البيت:، 1415ق
*خاتمة المستدرک:النوری (م.۱۳۲۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
*رجال الطوسي:الطوسي (م.460ق.)، به كوشش قيومي، قم، نشر اسلامي، 1415ق
*رجال الطوسی:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق
*رجال النجاشي:النجاشي (م.450ق.)، به كوشش شبيري زنجاني، قم، نشر اسلامي، 1418ق
*رجال النجاشی:النجاشی (م.۴۵۰ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
*سر السلسلة العلويه:ابي‌نصر البخاري (م. قرن4ق.)، قم، الرضي، 1413ق
*سر السلسلة العلویه:ابی‌نصر البخاری (م. قرن۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۳ق
*شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار:النعمان المغربي (م.363ق.)، به كوشش جلالي، قم، نشر اسلامي، 1414ق
*شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار:النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق
*عمدة الاخبار في مدينة المختار:احمد بن عبدالحميد العباسي (قرن11ق.)، مدينه، المكتبة العلميه
*عمدة الاخبار فی مدینة المختار:احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن۱۱ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه
*عمدة الطالب:ابن عنبه (م.828ق.)، به كوشش محمد حسن، نجف، المكتبة الحيدريه، 1380ق
*عمدة الطالب:ابن عنبه (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
*غاليان:نعمت الله صفري فروشاني، مشهد، آستان قدس رضوي، 1378ش
*غالیان:نعمت الله صفری فروشانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش
*الفصول العشره:المفيد(م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق
*الفصول العشره:المفید(م.۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
*الكافي:الكليني (م.329ق.)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش
*الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
*كامل الزيارات: ابن قولويه القمي (م.368ق.)، به كوشش القيومي، قم، نشر الفقاهه، 1417ق
*کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م.۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق
*كمال الدين:الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1405ق
*کمال الدین:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق
*اللباب في تهذيب الانساب: ابن اثير (م.630ق.)، به كوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر
*اللباب فی تهذیب الانساب: ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر
*المجدي في انساب الطالبيين:علي بن محمد العلوي (م.709ق.)، به كوشش المهدوي، قم، مكتبة النجفي، 1409ق
*المجدی فی انساب الطالبیین:علی بن محمد العلوی (م.۷۰۹ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
*المحاسن:ابن خالد البرقي (م.274ق.)، به كوشش حسيني، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1326ش
*المحاسن:ابن خالد البرقی (م.۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش
*المدينة المنورة في رحلة العياشي:العياشي، به كوشش محمد محزون، كويت، دار الارقم، 1406ق
*المدینة المنورة فی رحلة العیاشی:العیاشی، به کوشش محمد محزون، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق
*مسائل علي بن جعفر:كنگره جهاني امام رضا(ع)، مشهد، 1409ق
*مسائل علی بن جعفر:کنگره جهانی امام رضا(ع)، مشهد، ۱۴۰۹ق
*المعتبر:المحقق الحلي (م.676ق.)، مؤسسه سيد الشهداء، 1363ش
*المعتبر:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
*معجم البلدان:ياقوت الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م
*معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
*معجم رجال الحديث:الخوئي (م.1413ق.)، بيروت، 1409ق
*معجم رجال الحدیث:الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق
*المغانم المطابه:محمد الفيروزآبادي (م.817ق.)، مركز بحوث و دراسات المدينه، 1423ق
*المغانم المطابه:محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۳ق
*الملل و النحل:الشهرستاني (م.548ق.)، به كوشش سيد كيلاني، بيروت، دار المعرفه، 1395ق
*الملل و النحل:الشهرستانی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۵ق
*مناقب آل ابي‌طالب:ابن شهر آشوب (م.588ق.)، به كوشش گروهي از استادان، نجف، المكتبة الحيدريه، 1376ق
*مناقب آل ابی‌طالب:ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
*منتهي المطلب:العلامة الحلي (م.726ق.)، چاپ سنگي
*منتهی المطلب:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی
*نشأة الشيعة الاماميه:نبيلة عبدالمنعم داود، بيروت، دار المورخ العربي، 1415ق
*نشأة الشیعة الامامیه:نبیلة عبدالمنعم داود، بیروت، دار المورخ العربی، ۱۴۱۵ق
*وفاء الوفاء:السمهودي (م.911ق.)، به كوشش محمد عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
*وفاء الوفاء:السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.


[[رده:امام صادق]]
[[رده:امام صادق]]
[[رده:اسماعیلیه]]
[[رده:اسماعیلیه]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]

نسخهٔ ‏۲۷ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۳۰

اسماعیل بن جعفر، ملقب به اَعرَج (دارای یک پای معیوب) فرزند بزرگ امام صادق(ع) بود[۱]و معتقدان به امامت او را اسماعیلیه می‌نامند.[۲] قبر او در بقیع در گذر قرن‌ها بقعه‌ای داشته است.

مادر وی فاطمه دختر حسین بن حسن بن علی (ع) است که امام صادق (ع) به احترام وی، در دوران زندگانی او همسری دیگر برنگزید.[۳]به سبب همین جایگاه، عبدالله افطح فرزند دیگر فاطمه نیز هوادارانی داشت.[۴]

تاریخ ولادت و وفات

تاریخ دقیق ولادت اسماعیل مشخص نیست. با توجه به اختلاف سنّی ۲۵ ساله وی با امام کاظم (ع) (۱۲۸–۱۸۳ق) تولد او را می‌توان حدود سال ۱۰۳ق. دانست. درباره تاریخ وفات او نیز دیدگاهی یکسان ندارند. برخی از هوادارانش، زمان درگذشت او را پس از شهادت امام صادق (ع) (۱۴۸ق) دانسته و از محل زندگی او در بصره سخن به میان آورده‌اند.[۵]اما بیشتر منابع و حتی برخی از کتب اسماعیلیه، وفات او را پیش از پدر[۶]و به سال‌های ۱۳۳[۷]یا ۱۳۸ق.[۸]و یا کمی پیش از سال ۱۴۸ق.[۹]دانسته‌اند.

شخصیت

گزارش‌های منابع اسماعیلیه و امامیه درباره دوران زندگانی او، با یکدیگر تفاوت دارند.

  • منابع اسماعیلیه از او به منزله امام و حتی مهدی[۱۰]و سرسلسله فرقه اسماعیلیه یاد کرده و گزارشی اسطوره‌ای و غلوآمیز را درباره او آورده‌اند.
  • منابع امامیه با واقع‌گرایی بیشتر به گزارش درباره او پرداخته‌اند. از این رو، افزون بر آن که اعتماد گروه‌های بی‌طرف را جلب می‌کنند، زوایایی روشن‌تر از زندگی او به دست می‌دهند.

البته گزارش‌های منابع امامیه نیز یکسان نیستند.

  1. برخی او را ستوده و بر محبوب بودنش نزد امام صادق (ع) تأکید کرده‌اند[۱۱]
  2. شماری دیگر بر ارتباط او با جریان‌های افراطی شیعی پای فشرده‌اند.[۱۲]

مهم‌ترین این گزارش‌ها به وفات اسماعیل و چگونگی تشییع او می‌پردازد. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق (ع) برحاشیه کفن او نوشت: اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد.[۱۳]سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد[۱۴]، بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند[۱۵]تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن نایب برای گزاردن حج از جانب فرزند درگذشته‌اش[۱۶]، بر زنده نبودن وی تأکید کرد. برخی منابع غیر امامی از نگاشتن گواهی‌نامه‌ای به دست امام صادق (ع) برای مرگ اسماعیل با امضای نامداران و بزرگان و نیز حکمران عباسی مدینه سخن گفته‌اند.[۱۷]این تمهیدات به جهت باورمندی شماری از شیعیان به امامت اسماعیل پس از امام جعفر صادق (ع)[۱۸]بود و امام به صراحت آن را رد می‌کرد.[۱۹]به رغم این تدابیر، باز هم گروهی از هواداران اسماعیل، این تمهیدات را تقیه و تدبیری برای فریب دستگاه عباسی و حفظ جان او دانسته، بر زندگی وی در شهر بصره پس از این رویداد تأکید داشتند.[۲۰]بر خلاف اندکی از اسماعیلیه که به مهدویت او اعتقاد داشتند[۲۱]، بیشتر آنان درگذشت وی را باور داشتند و آرامگاه وی را محترم می‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعیلی در ساختن آرامگاه بر قبر وی در مدینه، از نشانه‌های این باور است.[۲۲]

تضعیف و تأیید

در منابع رجالی و تاریخی، از تضعیف یا تأیید وی سخن به میان آمده است.[۲۳]از نکات برجسته درگزارش‌های تضعیف‌کننده وی، ارتباط او با گروه‌های غالی و تندرو و چهره‌هایی همچون ابوالخَطاب محمد بن ابی‌زینب اَسدی (زاده ۱۳۸ق) از سران غالیان[۲۴]و مُفضّل بن عُمر جُعفی، از چهره‌های جنجالی است.[۲۵]بر پایه یکی از این روایت‌ها، اسماعیل بر اثر سخنان مُفضّل، چنین گمان می‌برد که پس از پدر عهده‌دار منصب امامت خواهد شد.[۲۶]در گزارشی دیگر، امام صادق (ع) مُفضّل را به دلیل ارتباط استوارش با اسماعیل سخت سرزنش کرده است. برخی با تکیه بر این دسته از روایت‌ها، واسطه بودن مُفضّل بن عُمر، میان ابوالخَطاب و اسماعیل را نتیجه گرفته‌اند.[۲۷]حتی برخی از معاصران با توجه به کنیه دیگر ابوالخطاب یعنی ابواسماعیل[۲۸]، او را پدر معنوی اسماعیل دانسته‌اند.[۲۹]البته نمی‌توان شاهدی تاریخی بر این سخن یافت. برای حل تعارض میان این دو دسته گزارش، راه حل‌های گوناگون در کتاب‌های رجالی شیعه ارائه شده است.[۳۰]نباید از دسته‌بندی‌های جریان‌ها و گروه‌های گوناگون شیعی در آن دوره و تأثیر آن‌ها بر روایت‌ها وگزارش‌ها غفلت کرد؛ زیرا برخی منابع به تضعیف و گزارش روایت‌هایی در نکوهش او همّت گماشته‌اند. اما شماری دیگر او را از فقیهان[۳۱]و راویان بی‌واسطه امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دانسته[۳۲]و از قرار گرفتن وی و خادمش، عبدالحمید، در اسناد شماری از روایت‌ها سخن به میان آورده‌اند.[۳۳]مسئله امامت اسماعیل، نه تنها چالشی پیش روی امام کاظم (ع) بلکه دستاویزی برای زیدیه و تشکیک در امامت امام صادق (ع) شده بود.[۳۴]

آرامگاه اسماعیل

اسماعیل به سال ۱۳۳ق. در روستایی سرسبز به نام عُرَیض] در یک فرسنگی مدینه[۳۵]درگذشت.[۳۶]این مکان را امام باقر (ع) خریده بود[۳۷]و امام صادق (ع) در آن‌جا باغی داشت و گاه خود و فرزندانش به آن رفت وآمد می‌کردند.[۳۸]بر پایه گزارشی، علی بن جعفر، فرزند دیگر امام و مشهور به «علی العُرَیضی»، در این مکان سکونت داشته و همان‌جا مدفون شده است.[۳۹] پس از آوردن جنازه اسماعیل به مدینه، او را در بقیع دفن کردند.[۴۰]برخی منابع محل دفن او را در جهت غرب آرامگاه عباس عموی پیامبر (ص) و میان آن و خانه امام سجاد (ع) دانسته‌اند.[۴۱]در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷–۵۶۷ق) که خود اسماعیلی مذهب بودند و بزرگ‌ترین مروّج این فرقه شمرده می‌شدند، آرامگاهی شکوهمند بر قبر اسماعیل ساخته شد.[۴۲]این بنای بزرگ و سفید و دارای گنبد[۴۳]به فرمان یکی از خلفای فاطمی ساخته شد که نام او دانسته نیست. به گفته برخی مدینه‌شناسان، پس از ساختن حصار شهر مدینه در حدود نیمه اول سده ششم ق.[۴۴]این آرامگاه در رکن شرقی حصار و در جهت قبله یعنی جنوب قرار داشت و زائران از دری که از درون شهر برای آن فراهم شده بود، به این آرامگاه رفت و آمد داشتند.[۴۵]کنار این آرامگاه و در جهت شرقی آن، مسجدی کوچک منسوب به امام سجاد (ع) وجود داشته است.[۴۶]این مسجد به سال ۲۸۴ق. ساخته شده بود و میان آرامگاه و باغ وقفی آن قرار داشت وتا هنگام گزارش سَمهودی (م. ۹۱۱ق) باقی بوده است.[۴۷] همچنین سَمهودی از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعیل خبر می‌دهد. اولی بر سر در میانی آرامگاه نصب شده بود و بر بازسازی این آرامگاه به سال ۵۴۶ق. به دست حسین بن ابوالهِیجاء، از دولتمردان خلافت فاطمی، دلالت داشت. دومی که درون مرقد و میان دو در میانی و انتهایی نصب شده بود، به باغی در جانب غربی آرامگاه اشاره می‌کرد که همو برای این بنا وقف کرده بود.[۴۸] از جمله گزارش‌ها درباره این آرامگاه، گزارش عیاشی (م. ۳۲۰ق) است. او خود دیده است که زائرانی فراوان، به ویژه از عراق، به زیارت اسماعیل آمده و او را با عباراتی همچون «السلام علیک یا سیدنا إسماعیل» و «نشهد أنک علی دین أخیک موسی الکاظم رضی الله عنه و نشهد أنک غیر مخالف له» زیارت می‌کرده‌اند.[۴۹]این عبارات نشان‌گر تشیع امامی زائران وی و توجه آنان به این مرقد، همانند دیگر مرقدهای خاندان معصومان: است. از دیگر آثاری که عیاشی از آن گزارش می‌دهد، چاهی منسوب به امام سجاد (ع) است که گفته می‌شود امام باقر، در دوران کودکی درون آن افتاده[۵۰]و یکی از فرقه‌های شیعه به نام ناووسیه که به مهدویت امام صادق (ع) معتقد بوده‌اند[۵۱]، ورود امام صادق (ع) به این چاه را سرآغاز غیبت ایشان دانسته‌اند.[۵۲]این چاه که زائران به آن تبرک می‌جسته و از آب آن برای شفا یافتن بهره می‌برده‌اند[۵۳]، میان در اول و میانی این آرامگاه قرار داشته است.[۵۴] فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق) نیز در وصف آرامگاه اسماعیل، از قبری میان در اول و در اصلی آرامگاه و منسوب به امام سجاد (ع) گزارش کرده است.[۵۵]با توجه به اشاره نداشتن دیگر مدینه‌شناسان به این قبر، نمی‌توان به گزارش وی چندان توجه کرد. با قدرت‌گیری وهابیان در شبه جزیره و مدینه، آرامگاه اسماعیل همچون دیگر مرقدها و بارگاه‌ها ویران شد. از گزارش‌های برخی ایرانیان در دهه‌های پایانی سده چهاردهم ق. یعنی پیش از ۱۳۹۴ق. به دست می‌آید که آرامگاه برخی از نام‌آوران همچون فاطمه بنت اسد، سعد بن معاذ و اسماعیل بن جعفر، به‌گونه کامل ویران نشده و با دیوارهایی محدود گشته بود. در این میان، مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نیم متر احاطه شده و در بیرون از گورستان به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه: قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده‌رو بود و زائران در پیاده‌رو به زیارت می‌پرداختند.[۵۶]به سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشکار شده است.[۵۷]بر پایه برخی دیده‌ها و گفته‌های محلی[۵۸]، با پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه[۵۹]، جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف‌های متفاوت و از میان رفتن نشانه‌ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را درحوالی قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع دانسته‌اند.[۶۰]

فرزندان

بازماندگان اسماعیل در سرزمین‌هایی چون خراسان، نیشابور، سامراء[۶۱]، دمشق[۶۲]، مصر[۶۳]، اهواز، کوفه، بغداد[۶۴]، یمن[۶۵]، صور[۶۶]و حلب[۶۷]می‌زیستند. ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل، نخستین فرد از سادات حسینی است که در قم سکونت یافت.[۶۸]

مطالعه بیشتر

پیوند به بیرون

پانویس

  1. ↑ سر السلسلة العلویه، ص34.
  2. ↑ الملل و النحل، ج1، ص29.
  3. ↑ شرح الاخبار، ج3، ص309؛ الملل و النحل، ج1، ص191.
  4. ↑ سر السلسلة العلویه، ص34.

منابع

  • آثار اسلامی مکه و مدینه:رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش
  • رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال):الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، ۱۴۰۴ق
  • الامامة و التبصره:ابن بابویه القمی (م. ۳۲۹ق)، قم، مدرسة الامام مهدی[،۱۴۰۴ق
  • بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
  • تاریخ اربل:شرف الدین بن احمد لخمی (م.۶۳۷ق.)، عراق، دار الرشید، ۱۹۸۰م
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر:الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
  • تاریخ حرم ائمه بقیع:محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش
  • تاریخ قم:حسن بن محمد قمی (م.۳۷۸ق.)، ترجمه: عبدالملک قمی، به کوشش تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش
  • تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره:ابوبکر بن الحسین المراغی (م.۸۱۶ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق
  • التعریف بما آنست الهجره:محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق
  • تهذیب الاحکام:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
  • خاتمة المستدرک:النوری (م.۱۳۲۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
  • رجال الطوسی:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق
  • رجال النجاشی:النجاشی (م.۴۵۰ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
  • سر السلسلة العلویه:ابی‌نصر البخاری (م. قرن۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۳ق
  • شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار:النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق
  • عمدة الاخبار فی مدینة المختار:احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن۱۱ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه
  • عمدة الطالب:ابن عنبه (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
  • غالیان:نعمت الله صفری فروشانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش
  • الفصول العشره:المفید(م.۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
  • الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
  • کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م.۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق
  • کمال الدین:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق
  • اللباب فی تهذیب الانساب: ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر
  • المجدی فی انساب الطالبیین:علی بن محمد العلوی (م.۷۰۹ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
  • المحاسن:ابن خالد البرقی (م.۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش
  • المدینة المنورة فی رحلة العیاشی:العیاشی، به کوشش محمد محزون، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق
  • مسائل علی بن جعفر:کنگره جهانی امام رضا(ع)، مشهد، ۱۴۰۹ق
  • المعتبر:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
  • معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
  • معجم رجال الحدیث:الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق
  • المغانم المطابه:محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۳ق
  • الملل و النحل:الشهرستانی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۵ق
  • مناقب آل ابی‌طالب:ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
  • منتهی المطلب:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی
  • نشأة الشیعة الامامیه:نبیلة عبدالمنعم داود، بیروت، دار المورخ العربی، ۱۴۱۵ق
  • وفاء الوفاء:السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اسماعیل_بن_جعفر(ع)&oldid=36716»