آطام مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
 
(۲۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۳]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Seyedjavad  }}
'''آطام مدینه''' قلعه‌ها و دژهای بلند [[مدینه منوره]].
'''آطام مدینه''' قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره
 
[[پیامبر(ص)]] پس از [[هجرت به مدینه]]، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی [[نماز جماعت]] استفاده می‌شده است.
[[پرونده:قلعه العیص.jpg|بندانگشتی|چپ|بقایای قلعه العیص از قلعه‌های شهر [[مدینه]] پیش از اسلام]]
==مفهوم‌شناسی==
==مفهوم‌شناسی==
آطام (اِطام) در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز<ref>غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج2، ص‏72-73، «اطم»؛ لسان العرب، ج12، ص8، «اجم».</ref> به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.<ref>الصحاح، ج5، ص‏1862؛ معجم البلدان، ج1، ص51، «اجم».</ref> واژه نزدیک به آن را صیاصی<ref>المغازی، ج2، ص‏493؛ السیرة النبویه، ج2، ص‏249.</ref> به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها<ref>لسان العرب، ج7، ص52، «صیص»؛ تاج العروس، ج4، ص‏405.</ref> دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند<ref>فتح الباری، ج10، ص86.</ref>، برخی قصر و اطم را به یك معنا دانسته‌اند.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص2؛ لسان العرب، ج12، ص8، 19، ‌«اطم».</ref> برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج2، ص‏322.</ref> عرب هر خانه‏ای را كه مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.<ref>تاریخ دمشق، ج28، ‌ص197؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».</ref> در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است. (احزاب/33، 26)
آطام (اِطام) {{یادداشت|در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز. ر.ک به: غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج۲، ص‏۷۲-۷۳، «اطم»؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، «اجم».}} به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.<ref>الصحاح، ج۵، ص‏۱۸۶۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۵۱، «اجم».</ref> {{یادداشت|واژه نزدیک به آن را صیاصی (المغازی، ج۲، ص‏۴۹۳؛ السیرة النبویه، ج۲، ص‏۲۴۹.) به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها (لسان العرب، ج۷، ص۵۲، «صیص»؛ تاج العروس، ج۴، ص‏۴۰۵.) دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند (فتح الباری، ج۱۰، ص۸۶.)، برخی قصر و اطم را به یک معنا دانسته‌اند.(مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، ۱۹، ‌«اطم».) برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.(العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص‏۳۲۲.)}} عرب هر خانه‌‏ای را که مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.<ref>تاریخ دمشق، ج۲۸، ‌ص۱۹۷؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».</ref> در [[قرآن|قرآن کریم]] نیز صیاصی به معنای دژها آمده است.<ref>سوره احزاب، آیه ۲۶</ref>


==قلعه‌های مدینه==
==قلعه‌های مدینه==
در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‏شد.<ref>معجم البلدان، ج1، ص‏51؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص2.</ref> البته این ویژه مدینه نبود؛ بلكه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص2، 92.</ref> آطام یثرب دژها و قلعه‏هایی بلند بودند<ref>غریب الحدیث، ج2، ص‏66.</ref> كه با استفاده از سنگ<ref>العین، ج7، ص‏463؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».</ref> در حومه شهر و محله‏هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏بانی ساخته می‌شدند<ref>فتح الباری، ج4، ص‏81.</ref> و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر كاربرد دفاعی داشتند.<ref>دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص21-22.</ref> (تصویر شماره 3) به عقیده برخی، عمالقه* (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)<ref>الطبقات، ‌ج1، ص43.</ref> نخستین كسانی بودند كه در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.<ref>معجم البلدان، ج5، ص84؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج2، ق1، ص28.</ref> پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود 59 اطم بنا نهادند.<ref>الدرة الثمینه، ص13-14؛ موسوعة مكة المكرمه، ج1، ص88.</ref> اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص61.</ref> هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وكودكانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.
در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‌‏شد.<ref>معجم البلدان، ج۱، ص‏۵۱؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲.</ref> البته این ویژه مدینه نبود؛ بلکه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.<ref>مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲، ۹۲.</ref> آطام یثرب دژها و قلعه‌‏هایی بلند بودند<ref>غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.</ref> که با استفاده از سنگ<ref>العین، ج۷، ص‏۴۶۳؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».</ref> در حومه شهر و محله‏‌هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏‌بانی ساخته می‌شدند<ref>فتح الباری، ج۴، ص‏۸۱.</ref> و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند.<ref>دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص۲۱-۲۲.</ref> به عقیده برخی، [[عمالقه]] (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)<ref>الطبقات، ‌ج۱، ص۴۳.</ref> نخستین کسانی بودند که در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.<ref>معجم البلدان، ج۵، ص۸۴؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج۲، ق۱، ص۲۸.</ref> پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود ۵۹ اطم بنا نهادند.<ref>الدرة الثمینه، ص۱۳-۱۴؛ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۸۸.</ref> اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص۶۱.</ref> هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وکودکانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.


==رویکرد پیامبر (ص) به آطام یثرب==
==رویکرد پیامبر(ص) به آطام یثرب==
پس از هجرت رسول خدا9 به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری كرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.<ref>المعالم الأثیره، ص15؛ المسالك و الممالك، ج1، ص417؛ مجمع الزوائد، ج3، ص301.</ref> در جنگ‏های احد (سال سوم)<ref>المغازی، ج1، ص‏210؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص222.</ref> و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر9 تصمیم داشت در همین قلعه‏ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان كه در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.<ref>الطبقات، ج2، ص67؛ ج5، ص81؛ المستدرك، ج4، ص50؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص223.</ref> پیامبر كودكان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان كشته شد.<ref>الام، ج6، ص‏38، 43؛ المستدرك، ج3، ص202؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص241.</ref>
پس از هجرت [[رسول خدا(ص)]] به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.<ref>المعالم الأثیره، ص۱۵؛ المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۱۷؛ مجمع الزوائد، ج۳، ص۳۰۱.</ref> در جنگ‏‌های [[غزوه احد|احد]] (سال سوم)<ref>المغازی، ج۱، ص‏۲۱۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۲.</ref> و [[غزوه خندق|خندق]] (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان [[مکه]] که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر(ص) تصمیم داشت در همین قلعه‏‌ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان که در [[غزوه بدر|جنگ بدر]] حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.<ref>الطبقات، ج۲، ص۶۷؛ ج۵، ص۸۱؛ المستدرک، ج۴، ص۵۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۳.</ref> پیامبر کودکان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان کشته شد.<ref>الام، ج۶، ص‏۳۸، ۴۳؛ المستدرک، ج۳، ص۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۴۱.</ref>  


==کاربرد اطم==
==استفاده از اطم برای برپایی نماز جماعت==
از آطام برای اعلان‏های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‏شد<ref>سنن ابی داود، ج1، ص‏123.</ref>؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی كه در خانه حفصه (همسر پیامبر9) بود، اذان می‏گفت.<ref>غریب الحدیث، ج2، ص‏66.</ref> عثمان 200 اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد كوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسكندریه و دژ مشقر در یمن ویران كرد.<ref>محاضرات الادباء، ج2، ص623-624.</ref> آثاری از اطم كعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان<ref>معجم البلدان، ج3، ص454.</ref> و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.<ref>عمدة الاخبار، ص36-43؛ آثار المدینة المنوره، ص64-71.</ref>
از آطام برای اعلان‏‌های عام همچون برپایی [[نماز جماعت]] نیز استفاده می‌‏شد<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.</ref> ؛ چنان‌که [[بلال]] بر فراز اطمی که در خانه [[حفصه دختر عمر|حفصه]] (همسر پیامبر ص) بود، [[اذان]] می‏‌گفت.<ref>غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.</ref> عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد [[کوفه]]، صومعه غمدان [[یمن]]، بنای اسکندریه و دژ مشقر در یمن ویران کرد.<ref>محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.</ref> آثاری از اطم [[کعب بن اشرف]] از یهودیان [[بنی‌نضیر]]، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.</ref> و نیز اطم [[ابودجانه ساعدی]]، تا روزگار کنونی باقی است.<ref>عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.</ref>  


==پانویس==
==پانویس==
خط ۱۷: خط ۱۹:


==منابع==
==منابع==
آثار المدینة المنوره: عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، 1393ق؛ الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م.290/300ق.)، بیروت، دار صادر؛ الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق.؛ تاج العروس: الزبیدی (م.1205ق.)، بیروت، مكتبة الحیاة؛ تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، بیروت، اعلمی؛ تاریخ مدینة دمشق: ابن عساكر (م.571ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛ دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، 1421ق؛ الدرة الثمینه: ابن النجار (م.643ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، 1402ق؛ سنن ابی‌داود: السجستانی (م.275ق.)، به كوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م.8-213ق.)، به كوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المكتبة العلمیه؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.656ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الكتب العربیه، 1378ق؛ الصحاح: الجوهری (م.393ق.)، به كوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛ الطبقات الكبری: ابن سعد (م.230ق.)، بیروت، دار صادر؛ العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م.241ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض؛ عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن 10ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی؛ العین: خلیل (م.175ق.)، به كوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛ غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م.224ق.)، به كوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الكتاب العربی، 1396ق؛ غریب الحدیث: ابن قتیبه (م.276ق.)، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1408ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، بیروت، دار المعرفه؛ لسان العرب: ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛ مجمع الزوائد: الهیثمی (م.807ق.)، بیروت، دار الكتاب العربی، 1402ق؛ محاضرات الادباء: الراغب (م.425ق.)، به كوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، 1420ق؛ مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.658ق.)، بیروت، دار الجمیل، 1412ق؛ المسالك والممالك: ابوعبید البكری، به كوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، 1992م؛ المستدرك علی الصحیحین: الحاكم النیشابوری (م.405ق.)، به كوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛ المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، 1411ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛ المغازی: الواقدی (م.207ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1428ق.
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9561/%d8%a2%d8%b7%d8%a7%d9%85-%d9%85%d8%af%d9%8a%d9%86%d9%87
| عنوان = آطام مدینه
| نویسنده = محمد غفوری
}}
* '''آثار المدینة المنوره''': عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق
* '''الاعلاق النفیسه''': احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر
* '''الام''': الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مکتبة الحیاة
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
* '''دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره''': سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق
* '''الدرة الثمینه''': ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
* '''الصحاح''': الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
* '''العلل و معرفة الرجال''': احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض
* '''عمدة الاخبارفی مدینة المختار''': احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی
* '''العین''': خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
* '''غریب الحدیث''': ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق
* '''غریب الحدیث''': ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
* '''لسان العرب''': ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق
* '''محاضرات الادباء''': الراغب (م.۴۲۵ق.)، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق
* '''مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق
* '''المسالک والممالک''': ابوعبید البکری، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
* '''المعالم الاثیرة فی السنة و السیره''': محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
* '''المغازی''': الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
* '''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.
{{پایان}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
| شناسه = شد
| جعبه اطلاعات =
| عنوان‌بندی = شد
| ویرایش = شد
| لینک‌دهی = شد
| عکس = شد
| جعبه نقل قول =
| پیوند به بیرون =
| مطالعه بیشتر =
| پانویس و منابع = شد
| ناوبری =
| رده = شد
| تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>


محمد غفوری
[[رده:قلعه‌ها]]
[[رده:مدینه]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۵۴

آطام مدینه قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره.

پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی نماز جماعت استفاده می‌شده است.

بقایای قلعه العیص از قلعه‌های شهر مدینه پیش از اسلام

مفهوم‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آطام (اِطام) [یادداشت ۱] به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.[۱] [یادداشت ۲] عرب هر خانه‌‏ای را که مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.[۲] در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است.[۳]

قلعه‌های مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‌‏شد.[۴] البته این ویژه مدینه نبود؛ بلکه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.[۵] آطام یثرب دژها و قلعه‌‏هایی بلند بودند[۶] که با استفاده از سنگ[۷] در حومه شهر و محله‏‌هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏‌بانی ساخته می‌شدند[۸] و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند.[۹] به عقیده برخی، عمالقه (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)[۱۰] نخستین کسانی بودند که در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.[۱۱] پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود ۵۹ اطم بنا نهادند.[۱۲] اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.[۱۳] هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وکودکانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.

رویکرد پیامبر(ص) به آطام یثرب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از هجرت رسول خدا(ص) به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.[۱۴] در جنگ‏‌های احد (سال سوم)[۱۵] و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر(ص) تصمیم داشت در همین قلعه‏‌ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان که در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.[۱۶] پیامبر کودکان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان کشته شد.[۱۷]

استفاده از اطم برای برپایی نماز جماعت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از آطام برای اعلان‏‌های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‌‏شد[۱۸] ؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی که در خانه حفصه (همسر پیامبر ص) بود، اذان می‏‌گفت.[۱۹] عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد کوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسکندریه و دژ مشقر در یمن ویران کرد.[۲۰] آثاری از اطم کعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان[۲۱] و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.[۲۲]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ الصحاح، ج۵، ص‏۱۸۶۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۵۱، «اجم».
  2. ↑ تاریخ دمشق، ج۲۸، ‌ص۱۹۷؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».
  3. ↑ سوره احزاب، آیه ۲۶
  4. ↑ معجم البلدان، ج۱، ص‏۵۱؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲.
  5. ↑ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲، ۹۲.
  6. ↑ غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.
  7. ↑ العین، ج۷، ص‏۴۶۳؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».
  8. ↑ فتح الباری، ج۴، ص‏۸۱.
  9. ↑ دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص۲۱-۲۲.
  10. ↑ الطبقات، ‌ج۱، ص۴۳.
  11. ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۸۴؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج۲، ق۱، ص۲۸.
  12. ↑ الدرة الثمینه، ص۱۳-۱۴؛ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۸۸.
  13. ↑ الاعلاق النفیسه، ص۶۱.
  14. ↑ المعالم الأثیره، ص۱۵؛ المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۱۷؛ مجمع الزوائد، ج۳، ص۳۰۱.
  15. ↑ المغازی، ج۱، ص‏۲۱۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۲.
  16. ↑ الطبقات، ج۲، ص۶۷؛ ج۵، ص۸۱؛ المستدرک، ج۴، ص۵۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۳.
  17. ↑ الام، ج۶، ص‏۳۸، ۴۳؛ المستدرک، ج۳، ص۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۴۱.
  18. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.
  19. ↑ غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.
  20. ↑ محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.
  21. ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.
  22. ↑ عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.
  1. ↑ در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز. ر.ک به: غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج۲، ص‏۷۲-۷۳، «اطم»؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، «اجم».
  2. ↑ واژه نزدیک به آن را صیاصی (المغازی، ج۲، ص‏۴۹۳؛ السیرة النبویه، ج۲، ص‏۲۴۹.) به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها (لسان العرب، ج۷، ص۵۲، «صیص»؛ تاج العروس، ج۴، ص‏۴۰۵.) دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند (فتح الباری، ج۱۰، ص۸۶.)، برخی قصر و اطم را به یک معنا دانسته‌اند.(مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، ۱۹، ‌«اطم».) برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.(العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص‏۳۲۲.)

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آطام مدینه.
  • آثار المدینة المنوره: عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق
  • الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر
  • الام: الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
  • تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مکتبة الحیاة
  • تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی
  • تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
  • دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق
  • الدرة الثمینه: ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق
  • سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
  • السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
  • شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
  • الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
  • الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
  • العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض
  • عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی
  • العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
  • غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق
  • غریب الحدیث: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
  • فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
  • لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
  • مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق
  • محاضرات الادباء: الراغب (م.۴۲۵ق.)، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق
  • مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق
  • المسالک والممالک: ابوعبید البکری، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
  • المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
  • المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق
  • معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
  • المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
  • موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=آطام_مدینه&oldid=36983»