اخبار المدینه (زبیر بن بکار): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۸ دسامبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۴:۰۴

اخبار المدینه زبیر بن بکار از منابع کهن و گمشده مدینه‌شناسی، منسوب به زبیر بن بکار (۱۷۲ـ۲۵۶ق.)

انتساب به زبیر بن بکار

محتوای این کتاب که در بیان تاریخ، مکان‌ها و رخدادهای تاریخی مدینه است، از مجموع نقل شده‌ها و ‌گزارش‌های کتاب‌های بعدی به دست می‌آید. انتساب اخبار المدینه به زبیر بن بکار قطعی نیست و در صورت پذیرش این نسبت، نمی‌توان ثابت کرد که آن چه در منابع به این اثر نسبت یافته، از دیگر آثار مدینه‌شناختی او گزارش نشده باشد.

درباره نویسنده

ابوعبدالله زبیر بن بکار بن عبدالله قرشی اسدی مکی از نوادگان زبیر بن عوام، صحابی شناخته شده، و از راویان اخبار و انساب و ادب است. در سال ۱۷۲ق. در مدینه زاده شد و علوم حدیث، تاریخ و ادب را از استادان گوناگون فراگرفت. در آن‌جا با علویان اختلاف یافت و به بغداد، پایتخت خلافت عباسی، کوچ کرد.^[۱] فؤاد سزگین این مهاجرت را پیش از وفات اسحاق موصلی (م.۲۳۵ق.) دانسته؛ زیرا زبیر در بغداد با این دانشور دیدار کرده^[۲] و دیگر بار به مدینه بازگشته است. سپس به مکه رفته و در سال ۲۴۲ق. قاضی آن شهر شده است. در ۲۵۶ق. درگذشته و در قبرستان حَجون همان شهر دفن گشته است.^[۳] پدرش بکار بیش از ۱۲ سال حکمران مدینه بوده است.^[۴] زبیر در رویداد مِحنت خَلق قرآن، رویکردی میانه و زیرکانه‌ در پیش گرفت^[۵] و در پاسخ به پرسش اسحاق بن راهویه، هر دو دیدگاه، یعنی رویکرد رسمی خَلق قرآن و نیز غیر مخلوق بودن قرآن به باور محدثان، را بدعت خواند. شاید دلیل او آن بود که این مفاهیم و اوصاف در سنت و نص صحیح اسلامی نیامده‌اند.

زبیر از مشایخی چون محمد بن حسن بن زَباله، سفیان بن عُیینه، ابوالحسن مدائنی و ابن ابی‌فُدَیک بهره گرفت. برخی از شاگردان شناخته شده او عبارتند از: ابن ماجه قزوینی، ابوبکر بن ابی‌الدنیا، و اسماعیل بن عباس وراق.^[۶] محدثان اهل سنت او را از ثقات دانسته و بر اعتبار و منزلت روایی وی تصریح کرده‌اند.^[۷]

زبیر از کار‌گزاران دستگاه عباسی بود. نگارش کتاب الموفقیات در قصه‌های تاریخی ـ اخلاقی به نام الموفق فرزند متوکل عباسی، نشانه این واقعیت است. از دیگر آثار وی، اخبار العرب و ایامها، نسب قریش و اخبارها، اخبار الاوس و الخزرج، نوادر المدنیین، العقیق و اخباره و شماری تک‌نگاشته موضوعی درباره شاعران حجاز، شایسته ذکرند^[۸] که تنها بخش‌هایی از برخی باقی‌مانده و منتشر شده‌ است. بروکلمان و سزگین نشانی دست‌نوشته‌های این کتاب‌ها را شناسایی کرده‌اند.^[۹]

انتساب کتاب به زبیر بن بکار

بر خلاف گزارش برخی منابع معاصر^[۱۰] در الفهرست ابن ندیم، کتابی با نام اخبار المدینه در میان آثار زبیر بن بکار یاد نشده است. ابن ندیم در میان ۳۰ اثر از وی، به نوادر المدنیین و العقیق و اخباره درباره چاه‌ها، وادی‌ها و قصرهای منطقه عقیق مدینه اشاره کرده^[۱۱] و همین ‌گزارش در متون بعدی تکرار شده است.^[۱۲] در سده نهم ق. ابن حجر (م.۸۵۲ق.) در ‌گزارش‌های مربوط به صحابه مدنی و رخدادهای مدینه، به متون مدینه‌شناسی بسیار مراجعه کرده و ‌گزارش‌هایی بی‌واسطه از اخبار المدینه زبیر بن بکار آورده است.^[۱۳] سخاوی (م.۹۰۲ق.) نیز در فهرست کتاب‌های مدینه به اثری از زبیر بن بکار اشاره کرده که احتمالاً همان اثری است که در کتاب‌شناسی‌های جدیدتر با عنوان اخبار المدینه شناخته می‌شود. خواه این سه عنوان، یک کتاب و دارای موضوع واحد باشند و خواه آن‌ها را گوناگون تلقی کنیم، جز گزیده‌ها و اقتباس‌ها، نسخه‌ای از هیچ یک بر جای نمانده یا به دست نیامده است.

درباره این کتاب، دو ابهام اساسی وجود دارد: ۱. آیا اخبار المدینه، نوادر المدنیین و العقیق در واقع یک اثرند یا چند اثر که در سده‌های بعد، با جابه‌جایی مباحث، در نظر نویسندگان آمیختگی یافته و ماهیت ویژه خود را از دست داده‌اند؟ بر پایه احتمال دوم، آن چه از زبیر بن بکار در المناسک حربی و معجم الادبای حموی و دیگر مآخذ، بدون اشاره به نام کتاب، گزارش شده، شاید از مباحث گوناگون این سه کتاب هم‌موضوع و نه تنها از اخبار المدینه برگرفته شده باشد. شاهد دیگر بر آمیختگی و یکسانی مباحث این کتاب‌ها، یاد نشدن نام اخبار المدینه در الفهرست ابن ندیم و کتاب‌شناسی‌های بعد است. این‌که ابن حجر (م.۸۵۲ق.) از اخبار المدینه زبیر بن بکار ‌گزارش کرده، شاید پس از آمیختگی میان اخبار المدینه زبیر و ابن زباله از جانب کسانی باشد که ابن حجر را دچار این خطا کرده‌اند.

زبیر بن بکار در مدینه‌شناسی شاگرد ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) است و معمولاً ‌گزارش‌هایی که در متون به طور مسند و مسلسل از زبیر بن بکار آورده شده، به ابن زباله می‌رسد. از این رو به نظر می‌رسد زبیر صرفاً بازگوینده اخبار المدینه ابن زباله است و اثری مستقل در تاریخ مدینه ننوشته است. یک شاهد این سخن آن است که زبیر همه کتاب ازواج النبی ابن زباله را روایت کرده و این کتاب در منابع به نام زبیر ثبت شده است. بررسی این‌گونه گزارش‌ها نشان می‌دهد که زبیر بن بکار در مباحث مدینه‌شناسی و سیره و مغازی، نقش راوی ابن زباله را دارد. دلیل دیگر آن است که سمهودی (م.۹۱۱ق.) که معمولاً متون تخصصی و کهن مدینه‌شناسی را گزارش می‌کند، از اخبار المدینه زبیر بن بکار جز دو ‌گزارش کوتاه درباره اراضی بنی‌مَغاله و حُدَیله و مؤذن مسجد احزاب، گزارشی نیاورده و در دیگر موارد اشاره کرده که زبیر آن‌ها را از ابن زباله برگرفته است.^[۱۴] سمهودی به کتاب العقیق فی المدینه زبیر بن بکار درباره چاه‌ها، وادی‌ها و قصرهای منطقه عقیق توجه ویژه کرده و بخش‌هایی از آن را گزارش و تلخیص نموده است.^[۱۵]

به درستی روشن نیست که کتاب اخبار المدینه تا چه هنگام در دسترس بوده و از کدام زمان گم شده است. ابواسحاق حربی (م.۲۸۵ق.) از هم‌روزگاران زبیر بن بکار نخستین کسی است که آگاهی‌های تاریخی ـ جغرافیایی او را با واسطه یحیی بن حسن علوی (م.۲۷۷ق.) گزارش کرده است.^[۱۶] این ‌گزارش‌ها درباره اِقطاع پیامبر به صحابه، افزوده بنای مسجدالنبی به دست ولید بن عبدالملک، مکان و موقعیت قبر فاطمه زهرا(س)، قبر پیامبر(ص)، توصیف جزیرة العرب و ‌گزارش از دو روستا به نام‌های بُناج و حِمَی ضَریه است.

البکری (م.۴۸۷ق.) در وصف‌های جغرافیایی و مفهوم‌شناسی جای‌ها بدون اشاره به اخبار المدینه، ‌گزارش‌هایی بیشتر از زبیر بن بکار آورده است^[۱۷]؛ مانند معناشناسی حجاز،‌گزارش درباره منطقه اَثَبَه در بقیع، منطقه اُکحُل در مدینه دارای نخل بسیار، وادی اِضَم و اَکاحِل،‌ تاریخ چاه بدر، خبر از قریه جَثجاثَه و جُرف در مدینه، وادی حرسان بنی‌عجلان، وادی خَرَّار، شناسایی جبل عَیر و روستای فُرع، وادی لِقف و راه نَقم و وادی یلیل. یاقوت حموی (م.۶۲۷ق.) قلمروها و منطقه‌های جغرافیایی گمنام مدینه را به واسطه ‌گزارش‌های ابن زبیر، فراوان شناسایی و معرفی کرده است.^[۱۸] کتاب مهم دیگر که ‌گزارش‌های ابن بکار را به شکل مستند آورده، الدرة الثمینه ابن نجار (م.۶۴۳ق.) است. منشأ ابن زباله‌ای کتاب زبیر، در این اثر کاملاً هویدا است؛ زیرا در سند همه گزارش‌های ابن نجار از زبیر، نام محمد بن حسن بن زباله دیده می‌شود.^[۱۹] فیروزآبادی (م.۸۱۷ق.) باب دوم^[۲۰] المغانم را از کتاب زبیر و آثار دیگر گزارش می‌کند. مطالب این باب در بیان تاریخ نخستین ساکنان مدینه، درگیری اوس و خزرج با یهودیان، معرفی دژهای مدینه، ارتباط قبایل و گروه‌ها، موقعیت منازل و محلات مدینه، و نیز خانه‌های پیرامون مسجدالنبی(ص) است. برخی از مطالعه این گزارش‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که فیروزآبادی کتاب زبیر را دیده و به آن دسترسی داشته است.^[۲۱] احمد بن عبدالحمید عباسی (سده دهم) نیز در باب دوم عمدة الاخبار همین آگاهی‌ها را از کتاب زبیر گزارش کرده است که نشان می‌دهد یا کتاب زبیر را در اختیار داشته یا آن را عیناً از المغانم برگرفته است.^[۲۲] در همین کتاب، در جای‌های گوناگون ضمن شناسایی جای‌ها، نام‌ها و رخدادهای کهن از دانش تاریخی زبیر بن بکار، ‌گزارش‌هایی آمده است.^[۲۳]

از مجموع اخبار اقتباس شده تاریخ‌نگاران و تراجم‌نگاران و مدینه شناسان از زبیر بن بکار در موضوع مدینه، می‌توان به این نتیجه دست یافت که تاریخ‌نگاری وی بر مبنای شیوه مورخان مدنی است. شعر و ادب و نسب و تاریخ در این‌گونه ‌گزارش‌ها به هم آمیخته‌اند و نشانه‌های تاریخ‌نگاری قبایلی و جمع و تدوین روایات در کارهای او آشکارند. وی از روایت‌های کهن‌تر، زمینه‌ای تاریخی فراهم کرده، مشاهدات خود را در آن‌جای داده و به مکان‌ها و جای‌های ناشناخته و روستاهای دور مدینه سفر کرده، نام‌ها و ویژگی‌های آن‌ها را ثبت و ضبط نموده است. بخشی از آگاهی‌های او درباره مناطق ناشناخته و دور از دسترس مدینه، در کتاب‌های جغرافیایی مانند معجم ما استعجم و معجم البلدان بازتاب یافته‌اند.

پانویس

↑ تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۸.
↑ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۱۴۷.
↑ الفهرست، ص۱۲۳؛ المنتظم، ج۱۲، ص۱۱۲.
↑ جمهرة انساب العرب، ص۱۲۳.
↑ الدر الثمین، ص۳۷۲.
↑ تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۷؛ تهذیب الکمال، ج۶، ص۲۶۹-۲۷۰؛ روضات الجنات، ج۳، ص۳۷۱-۳۷۲.
↑ الثقات، ج۸، ص۲۵۷؛ تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۹.
↑ الفهرست، ص۱۲۳-۱۲۴؛ الدر الثمین، ص۳۷۱؛ نک: الاغانی، ج۱، ص۳۶۱، ۳۹۲، ۳۹۶.
↑ تاریخ الادب العربی، مج۲، ج۳، ص۴۱، تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۱۴۷-۱۴۹؛ ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۰۷.
↑ معجم ما الف عن المدینه، ص۲۶.
↑ الفهرست، ص۱۲۳؛ ایضاح المکنون، ج۲، ص۳۱۴.
↑ الدر الثمین، ص۳۷۱.
↑ الاصابه، ج۳، ص۴۷۱؛ ج۴، ص۲۷۸-۲۷۹، ۴۴۸.
↑ نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۴، ۳۷۹؛ ج۴، ص۹.
↑ نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۴۷،۲۰۸.
↑ نک: المناسک، ص۳۶۷، ۳۶۹، ۳۷۹، ۴۲۵، ۵۳۲، ۵۸۹، ۵۹۴.
↑ معجم ما استعجم، ج۱، ص۹، ۱۴، ۹۷، ۱۶۵؛ ج۲، ص۸۰، ۱۱۲، ۱۱۸، ۲۲۶؛ ج۴، ص۸۸.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۱، ۳۰۰-۳۰۱؛ ج۳، ص۸۹، ۱۴۵؛ ج۴، ص۷۳، ۲۵۰.
↑ الدرة الثمینه، ص۶۰، ۹۷، ۱۵۸، ۱۷۱، ۱۸۲؛ نک: اتحاف الزائر، ص۱۰۳، ۲۵۳، ۲۶۶، ۲۶۷.
↑ نک: المغانم المطابه، ج۱، ص۱۹۷-۲۶۰.
↑ المغانم المطابه، صع، «مقدمه».
↑ عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۴.
↑ عمدة الاخبار، ص۱۵۱، ۱۷۳، ۱۷۵، ۱۸۲، ۱۸۴، ۱۹۲، ۴۴۵.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ اخبار المدینه زبیر بن بکار].

اتحاف الزائر: ابن عساکر (م.۶۸۶ق.)، به کوشش مصطفی عمار، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۶ق
الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش عبدالله عبدالمحسن، قاهره، مرکز البحوث و الدراسات، ۱۴۲۹ق
الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م.۵۷۶ق.)، به کوشش علی مهنّا، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق
ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (م.۱۳۳۹ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی
تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم،‌دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق
تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق
تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م.۴۶۳ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۷ق
تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۲۱ق
الثقات: ابن حبان (م.۳۵۴ق.)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق
جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م.۴۵۶ق.)، به کوشش عبدالسلام، قاهره،‌دار المعارف
الدر الثمین فی اسماء المصنفین: ابن ساعی (م.۶۷۴ق.)، به کوشش احمد شوقی و محمد سعید، تونس،‌دار الغرب الاسلامی، ۱۴۳۰ق
الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد بن محمود النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۷ق
روضات الجنات: محمد باقر خوانساری، بیروت،‌دار الاسلامیه، ۱۴۱۱ق
عمدة الاخبار: احمد بن عبدالحمید عباسی (قرن۱۰ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه
الفهرست: ابن ندیم (م.۳۸۰ق.)، به کوشش رضا تجدد
معجم البلدان: الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق
معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش جمال طلبه، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق
المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض،‌دار الیمامه، ۱۳۸۹ق
المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض،‌دار الیمامه، ۱۴۰۱ق
المنتظم: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق
وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.

[1] تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۸.

[2] تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۱۴۷.

[3] الفهرست، ص۱۲۳؛ المنتظم، ج۱۲، ص۱۱۲.

[4] جمهرة انساب العرب، ص۱۲۳.

[5] الدر الثمین، ص۳۷۲.

[6] تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۷؛ تهذیب الکمال، ج۶، ص۲۶۹-۲۷۰؛ روضات الجنات، ج۳، ص۳۷۱-۳۷۲.

[7] الثقات، ج۸، ص۲۵۷؛ تاریخ بغداد، ج۸، ص۴۶۹.

[8] الفهرست، ص۱۲۳-۱۲۴؛ الدر الثمین، ص۳۷۱؛ نک: الاغانی، ج۱، ص۳۶۱، ۳۹۲، ۳۹۶.

[9] تاریخ الادب العربی، مج۲، ج۳، ص۴۱، تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۱۴۷-۱۴۹؛ ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۰۷.

[10] معجم ما الف عن المدینه، ص۲۶.

[11] الفهرست، ص۱۲۳؛ ایضاح المکنون، ج۲، ص۳۱۴.

[12] الدر الثمین، ص۳۷۱.

[13] الاصابه، ج۳، ص۴۷۱؛ ج۴، ص۲۷۸-۲۷۹، ۴۴۸.

[14] نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۴، ۳۷۹؛ ج۴، ص۹.

[15] نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۴۷،۲۰۸.

[16] نک: المناسک، ص۳۶۷، ۳۶۹، ۳۷۹، ۴۲۵، ۵۳۲، ۵۸۹، ۵۹۴.

[17] معجم ما استعجم، ج۱، ص۹، ۱۴، ۹۷، ۱۶۵؛ ج۲، ص۸۰، ۱۱۲، ۱۱۸، ۲۲۶؛ ج۴، ص۸۸.

[18] معجم البلدان، ج۱، ص۱۱۱، ۳۰۰-۳۰۱؛ ج۳، ص۸۹، ۱۴۵؛ ج۴، ص۷۳، ۲۵۰.

[19] الدرة الثمینه، ص۶۰، ۹۷، ۱۵۸، ۱۷۱، ۱۸۲؛ نک: اتحاف الزائر، ص۱۰۳، ۲۵۳، ۲۶۶، ۲۶۷.

[20] نک: المغانم المطابه، ج۱، ص۱۹۷-۲۶۰.

[21] المغانم المطابه، صع، «مقدمه».

[22] عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۴.

[23] عمدة الاخبار، ص۱۵۱، ۱۷۳، ۱۷۵، ۱۸۲، ۱۸۴، ۱۹۲، ۴۴۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]