الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء

الارج المسکی، کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران مکه و خلفا، نوشته علی بن عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۷۰ق.)

نویسنده

نویسنده الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء از دانشوران و تاریخ‌نگاران شافعی ساکن مکه و در زمره خاندان نام‌آور طبری است که به امام حسین(ع) نَسَب می‌برند. اعضای این خاندان در فقه و خطابه، برجسته و عهده‌دار وظایف دینی و سیاسی مهم همچون قضاوت و امامت مقام ابراهیم(ع) بوده‌اند. او زیر نظر پدرش عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۳۳ق.) از تاریخنگاران سرشناس مکه و دیگر دانشوران آن روزگار مانند عبدالملک عصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق.) به تحصیل پرداخت و افزون بر منصب تدریس و افتاء در حرم مکی، امامت مقام ابراهیم را نیز بر عهده گرفت.

بیشتر نگاشته‌های طبری درباره مکه است.

• ککک از جملهککک: الأقوال المُعْلَمة فی وقوع الکعبة المعظّمه، تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام، الجواهر المنظَمة بفضیلة الکعبة المعظَمه، شن الغارة علی مانع نصب الستاره (سیف الإمارة علی مانع نصب الستاره)، رسالة فی بیان العمارة الواقعة بعد سقوط الکعبه.

محتوا

الارج المسکی حاوی آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار درباره مکه است که منبع عمده آن‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده است. او آگاهی‌های زمان خود را با دقت و امانتی خاص نوشته است. از رخدادهایی که طبری شاهد آن بوده و جزئیاتش را به تفصیل نگاشته، بازسازی کعبه به سال ۱۰۳۹ق. در روزگار عثمانی است. (ص۱۴۳۱۴۸) او شنیده‌های خویش را در موارد بسیار از پدرش عبدالقادر طبری (برای نمونهککک: ص۸۱) و نیز با واسطه از جدش محب الدین طبری (درگذشت ۶۹۴ق.) (برای نمونهککک: ص۵۴) و گاه به تعبیر خود از «ثقات» گزارش کرده است. (برای نمونهککک: ص۱۰۴)

طبری در الأرج المسکی از منابع گوناگون تاریخی، زندگی‌نامه‌ها، مآخذ روایی و نسب‌نامه‌ها سود برده است.

• ککک مانند اخبار مکه ازرقی (برای نمونهککک: ص۴۷)، اخبار مکه فاکهی (برای نمونهککک: ص۴۷، ۵۳)، شفاء الغرام (برای نمونهککک: ص۵۲، ۱۵۷) و العقد الثمین (برای نمونهککک: ص۱۹۶). در این میان، وی بیشتر به شفاء الغرام اعتماد کرده است.
• ککک به گونه‌ای که در موارد اختلاف تاریخنگاران، این کتاب را ترجیح می‌دهد. (برای نمونهککک: ص۱۷۱) برخی کتاب‌های مهم همچون اتحاف الوری تألیف نجم الدین عمر بن فهد (درگذشت ۸۸۵ق.)، غایة المرام عز الدین عبدالعزیز (درگذشت ۹۹۲ق.) و أنباء المؤید علی بن علان (درگذشت ۱۰۵۷ق.) در شمار منابع کتاب یاد نشده‌اند.
• ککک با آن که به احتمال قوی، طبری در الأرج المسکی از کتاب ابن علان در وصف تعمیر و اصلاح کعبه در روزگار سلطان مراد عثمانی (ص۱۵۲۱۵۴) سود جسته است.
• ککک چرا که ابن علان هم‌روزگار و مسئول نظارت بر این تعمیر از سوی عثمانی بوده و بسیاری از آگاهی‌های الارج مطابق کتاب او است.

طبری هنگام یادکرد برخی موضوعات به معرفی کتاب‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد و آگاهی‌های بیشتر درباره موضوع را به آن‌ها ارجاع می‌دهد (برای نمونهککک: ص۶۷) که بیشتر آن‌ها از دیگر نگاشته‌های خود او است. (برای نمونهککک: ص۸۷۸۸)

بسیاری از آثار بعدی به‌گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند.

• ککک از جملهککک: سَمط النجوم العوالی نوشته عبدالملک بن حسین عصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق.)، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر از محمد امین بن فضل‌الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق.) و منائح الکرم بأخبار مکة و ولاة الحرم تألیف علی بن تاج الدین سنجاری. (درگذشت ۱۱۲۵ق.)

طبری کوشیده تا افزون بر شرح رخدادهایی همچون نبرد‌ها و فتنه‌ها که به ترتیب زمان وقوع نوشته شده است (ص۱۰۹۱۳۵)، به وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های مکه نیز بپردازد. برای نمونه، خانه حضرت خدیجه را با دقت و تفصیل‌گزارش کرده (ص۷۰) و در بیان اندازه مسجدالحرام، افزون بر یادکرد سخن فأسی، خود نیز به‌اندازه‌گیری آن پرداخته است. (ص۱۷۶)

از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های دقیق از فتنه‌های رخ داده در مکه، از قبیل زمان، سبب، چگونگی، و آثار سیاسی و اقتصادی آن‌ها بر جامعه مکه است. آداب و رسوم اشراف حسنی آل قتاده (ص۱۹۲۲۰۰) و اوقاف حرم در سرزمین‌های گوناگون و شیوه تقسیم اموال، بخشی دیگر از آگاهی‌های خاص این کتاب‌ هستند. (ص۲۰۰۲۰۵) نیز گاه به احکام فقه شافعی درباره حج اشاره شده است. (برای نمونهککک: ص۶۵،۹۰، ۱۶۹، ۱۷۱)

طبری در آغاز دو مقدمه آورده است. در مقدمه نخست، به دانش تاریخ، فواید و اقسام آن اشاره دارد. سپس به نقد برخی از کتب تاریخی و شرح‌حال‌نامه‌ها و مؤلفان آن‌ها می‌پردازد. درباره سخاوی آورده است که وی در تألیف الضوء اللامع هوای نفس خود را دخالت داده است. همچنین درباره شمس الدین ذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.) گفته است که از روی تعصب، در اثر خود، صوفیه را پایین آورده و در برابر، اهل تجسیم را بالا برده است. (ص۳۴۳۸) در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آن‌ها سخن گفته و به ستایش آن‌ها پرداخته است. (ص۳۹۴۰)

طبری کتاب را به هشت باب تقسیم کرده است. باب هشتم که درباره امیران آل قتاده مکه است (ص۳۳، «مقدمه مؤلف») گم شده و اکنون در نسخه چاپی موجود نیست.

باب اول در دو فصل به حرم و فضیلت و ویژگی‌های آن، مانند حدود، علامات و نصب‌کنندگان این علامات پرداخته است. (ص۴۳۵۶) باب دوم در چندین فصل از مکه و موضوعات مربوط به آن، از جمله حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مانند زادگاه حضرت زهرا(س)، مساجد و مدارس مکه و نیز رخدادهای آن سخن گفته است.(ص۵۹۱۳۷) باب سوم ویژه کعبه است و در سه فصل به موضوعاتی همچون فضیلت‌ها، بازسازی‌ها و تغییرات مهم کعبه، خلفا و حکمرانانی که در ایجاد این تغییرات سهمی داشته‌اند (ص۱۴۱۱۵۵)، پرده کعبه، هنگام گشوده شدن در کعبه در هنگام جاهلیت و اسلام، و حدود کعبه (ص۱۵۵۱۵۹) پرداخته است.

چهارمین باب درباره مسجدالحرام است و از موضوعاتی مانند حدود، تغییرات و تعمیرات آن (ص۱۶۳۱۶۸)، حِجْر اسماعیل و اندازه و ویژگی‌هایش، مقامات چهارگانه شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی و محدوده و ویژگی و کیفیت امامت و اقامه نماز در آن‌ها (۱۶۸۱۷۵)، منصب قضاوت و اختصاص آن به خاندان‌های طبری و ظهیری (بنوظهیره) و منصب افتاء و کسانی که در مکه به این منصب شهرت داشته‌اند (ص۱۸۸۱۹۱)، سخن گفته است.

باب پنجم فهرستی الفبایی از نام خلفا و حکمرانان مکه همراه شرح حال آن‌ها است. (ص۲۰۹۳۱۴) این فصل بر پایه گفته مؤلف، همان کتاب نبات السلافة بمنشآت الخلافه (مقدمه نویسنده ص۳۳) نوشته پدر او است که با ترتیبی جدید آن را سامان داده است. از انتقادهای بر شرح‌حال‌نگاری طبری، یاد نکردن از بسیاری حکمرانان مکه مانند عبدالله بن زبیر و أبان بن عثمان بن عفان است. باب ششم به حکمرانان مکه در جاهلیت (ص۳۱۷۳۲۳) و باب هفتم به حکمرانان غیر اشراف مکه اختصاص یافته است. (ص۳۲۷۳۵۹) گویا نویسنده به این تقسیم‌بندی وفا نکرده.

• ککک زیرا در این باب به شرح‌ حال بسیاری از اشراف مکه نیز پرداخته است.

احمد اشرف الجمال این کتاب را با بهره‌گیری از دو نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای در شرح حال و آثار طبری نوشته و در انتشارات المکتبة التجاریه به سال ۱۴۱۶ق. در ۴۰۵ صفحه و قطع وزیری چاپ کرده است. تصحیحی دیگر را محمد بن صالح الطاسان به منزله رساله دکترای خود صورت داده که به سال ۱۴۰۰ق. در دانشگاه ادینبورگ تکثیر شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل الارج المسکی.

• کککالاعلامککک: الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق.)، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۹۰م.
• ککک ایضاح المکنونککک: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
• ککک التاریخ و المورخون بمکهککک: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
• ککک الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشرافککک: عارف احمد عبدالغنی، دمشق،‌دار کنان، ۱۹۹۷م.
• ککک خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشرککک: محمد امین الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق.)، بیروت،‌دار صادر.
• ککک سمط النجوم العوالیککک: عبدالملک بن حسین العصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق.)، قاهره، مکتبة السلفیه، ۱۳۸۰ق.
• ککک کشف الظنونککک: حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۲۸ق.
• ککک منائح الکرم فی اخبار مکهککک: علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت ۱۱۲۵ق.)، به کوشش جمیل، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
• ککک المنهج التاریخی لمؤرخی مکة المکرمهککک: بندر بن محمد بن رشید همزانی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۸ق.
• ککک نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامینککک: عاتق بن غیث البلادی، مکه،‌دار مکه، ۱۴۱۵ق.