حضرت خدیجه (س): تفاوت میان نسخه‌ها
(←پانویس) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی | ||
| عنوان = | |||
| تصویر = قبر حضرت خدیجه(س).jpg | |||
| اندازه تصویر = | |||
| توضیح تصویر = قبر حضرت خدیجه (مربع سمت راست) و فرزندش قاسم (مربع سمت چپ) | |||
| بنيانگذار = | |||
| تأسیس = | |||
| کاربری = مزار | |||
| مکان = [[جنة المعلاة|جَنَّة المَعلاة]] | |||
| نام‌های دیگر = قبرستان ابوطالب | |||
| وقایع مرتبط = تخریب قبرستان جنة المعلاة | |||
| ظرفیت = | |||
| مساحت = | |||
| وضعیت = | |||
| امکانات = | |||
| شماره ثبت = | |||
| معمار = | |||
| سبک = | |||
| بازسازی = | |||
| وبگاه = | |||
| تخریب = سال‌های ۱۲۱۸ و ۱۳۴۳ق | |||
| عرض جغرافیایی = | |||
| طول جغرافیایی = | |||
}} | |||
'''حضرت خدیجه(س)''' نخستین همسر [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد(ص)]] و مادر [[حضرت فاطمه(س)]] بود. وی نخستین زنی بود که به رسول خدا(ص) ایمان آورد و همراه با پیامبر و [[امام علی(ع)|علی(ع)]] در [[مسجد الحرام]] نماز گزارد و بنابر روایتی، خدیجه یکی از چهار بانوی برتر عالم است. | |||
[[ | خدیجه در ایام محاصره اقتصادی [[بنی هاشم|بنی‌هاشم]] در [[شعب ابیطالب]]، اموالش را در حمایت از پیامبر هزینه کرد. | ||
==زندگی‌نامه و نسب== | ==زندگی‌نامه و نسب== | ||
خدیجه دختر خُوَیْلِد، از خانواده‌های اصیل و اشراف مکه بود.<ref> | خدیجه دختر خُوَیْلِد، از خانواده‌های اصیل و اشراف مکه بود.<ref>الاعلام، ج2 ص 302.</ref> بنابر برخی گزارش‌ها او پانزده سال قبل از عام الفیل در [[مکه]] به دنیا آمد.<ref>الطبقات الکبری، ج8 ص 17؛ الاستیعاب، ج1 ص 35.</ref> از طرف پدرش خُوَیْلِد بن اسد با رسول خدا(ص)، هم‌نسب است و نسب هر دو به قصی بن کلاب می‌رسد و مادرش فاطمه دختر زائدة بن اصم است.<ref>الطبقات الکبری، ج 8، ص 14؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 23، المعجم الکبیر، ج19، ص 201.</ref> | ||
=== اسلام آوردن === | === اسلام آوردن === | ||
بنابر منابع، خدیجه نخستین زنی بود که به پیامبر اسلام(ص) ایمان آورد<ref> | بنابر منابع، خدیجه نخستین زنی بود که به پیامبر اسلام(ص) ایمان آورد<ref>الاستیعاب، ج4، ص:1819؛ الجامع لاحکام القرآن، ج14، ص 164.</ref> و همراه با پیامبر و علی(ع) در مسجدالحرام نماز گزارد.<ref>الجامع لاحکام القرآن، ج10، ص 210.</ref> خدیجه پیش از اسلام ملقب به «طاهرة» (زن پاک‌دامن) بوده است.<ref>أسد الغابة، ج6، ص 78؛ دلائل النبوة، ج2، ص 353.</ref> در روایتی، حضرت محمد(ص)، سرورِ زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، مریم و آسیه معرفی می‌کند<ref>ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۲۹.</ref> و از میان همسران رسول خدا اولین زنی است که به او لقب «ام المؤمنین» دادند.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص132-134؛ اسدالغابه، ج5, ص 434.</ref> | ||
=== ازدواج با حضرت محمد === | === ازدواج با حضرت محمد === | ||
بنابر منابع تاریخی، خدیجه اولین همسر پیامبر(ص) بود.<ref>سیره ابن اسحاق، ص۲۴۵؛ المناقب آل ابیطالب، ج۱، ص۱۴۹؛ تاریخ تحلیلی اسلام، ص۳۹-۴۰.</ref> پس از چند همکاری تجاری با پیامبر، خدیجه به آن حضرت علاقه‌مند شد.<ref> | بنابر منابع تاریخی، خدیجه اولین همسر پیامبر(ص) بود.<ref>سیره ابن اسحاق، ص۲۴۵؛ المناقب آل ابیطالب، ج۱، ص۱۴۹؛ تاریخ تحلیلی اسلام، ص۳۹-۴۰.</ref> پس از چند همکاری تجاری با پیامبر، خدیجه به آن حضرت علاقه‌مند شد.<ref>السیرة النبویة، ج1، ص 122.</ref> وی در یکی از اولین مکالمات خود با پیامبر(ص) علت علاقه خود را خویشاوندی و جایگاه محمد (ص) در میان قومش، امانت داری، حسن خلق و راستگویی برشمرده است.<ref>اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج 5، ص 434</ref> | ||
طبق برخی نقل‌ها حضرت خدیجه در هنگام ازدواج، چهل ساله<ref>السیرة النبویة، ج1، ص 122؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.</ref> و پیامبر (ص) بیست و پنج سال بود.<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص 20.</ref> بنابر روایتی، جبرئیل به پیامبر گفت که خداوند فرمود سلام مرا به خدیجه برسان.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1821.</ref> | |||
حاصل این ازدواج شش فرزند است؛ دو پسر به نام‌های قاسم و عبدالله و چهار دختر به نام‌های زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه(س).<ref>الاعلام، ج۲، ص۳۰۲.</ref> گفته شده پسران همه در ایام جاهلیت درگذشتند و دخترانش همه اسلام آوردند و با رسول خدا به مدینه هجرت کردند.<ref>السیرةالنبویة، ج 1، ص 202.</ref> | |||
=== پیش از ازدواج با پیامبر === | === پیش از ازدواج با پیامبر === | ||
در این که حضرت خدیجه پیش از ازدواج با رسول خدا ازدواج کرده یا نه، دو دیدگاه در میان پژوهشگران مطرح است. بنابر دیدگاه غالب وی پیش از همسری با پیامبر اسلام (ص) با دو نفر به نام-های «عتیق بن عابد» و «أبو هالة بن زرارة» ازدواج کرده بود<ref> | در این که حضرت خدیجه پیش از ازدواج با رسول خدا ازدواج کرده یا نه، دو دیدگاه در میان پژوهشگران مطرح است. بنابر دیدگاه غالب وی پیش از همسری با پیامبر اسلام (ص) با دو نفر به نام-های «عتیق بن عابد» و «أبو هالة بن زرارة» ازدواج کرده بود<ref>السنن الکبری، ج7 ص 71؛ تاریخ طبری، ج2 ص 411.</ref> و از آن‌ها فرزندانی آورد. از عتیق، دختر<ref>أسد الغابة، ج 5، ص 434.</ref> یا پسری<ref>أسد الغابة، ج 5، ص 434.</ref> به نام هند یا عبد مناف<ref>الجامع لأحکام القرآن، ج 14، ص 164.</ref> و از أبوهاله پسرانی به نام‌های هند، طاهر و هالة <ref>الروض الانف، ج۲، ص159.</ref> و دختری به نام «زینب»<ref>جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.</ref> داشت. در ترتیب این ازدواج‌ها نزد تاریخ‌نگاران اختلاف است.<ref>الاستیعاب، ج8، ص 1818؛ لإصابة فی تمییز الصحابة، ج8، ص 99؛ سیر أعلام النبلاء، ج2، ص 111.</ref> | ||
برخی دیگر از سیره‌نگاران و محدثان، که غالباً شیعه‌اند، ازدواج‌های حضرت خدیجه را جز با رسول خدا (ص) رد کرده‌اند<ref> | برخی دیگر از سیره‌نگاران و محدثان، که غالباً شیعه‌اند، ازدواج‌های حضرت خدیجه را جز با رسول خدا (ص) رد کرده‌اند<ref>الاستغاثة، ج1، ص70.</ref>و معتقدند که این فرزندان دختران واقعی خدیجه نبوده‌اند.<ref>الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج2، ص 212، 209؛ مناقب آل أبی طالب، ج1، ص 138.</ref> | ||
== شریک تجاری پیامبر == | == شریک تجاری پیامبر == | ||
خدیجه از زنان تاجر عرب و ثروتمند به شمار می‌رفت<ref> | خدیجه از زنان تاجر عرب و ثروتمند به شمار می‌رفت<ref>تاریخ طبری، ج 2 ص 34؛ الاصابه فی تمیز الصحابه، ج8 ص 100؛ الثقات، ج1، ص 45.</ref> و پس از ازدواج با رسول خدا، تمام دارایی‌اش را به وی بخشید<ref>بحار الأنوار، ج16، ص 71.</ref> و کارهای تجاری را نیز به او سپرد.<ref>بحار الأنوار، ج16، ص 52.</ref> | ||
گفته‌اند که آغاز روابط تجاری میان خدیجه و پیامبر اکرم به توصیه ابوطالب بوده است.<ref> | گفته‌اند که آغاز روابط تجاری میان خدیجه و پیامبر اکرم به توصیه ابوطالب بوده است.<ref>الطبقات الکبری ج۱، ص۱۲۹.</ref> بعد از انعقاد قرارداد، ابتدا پیامبر همراه شریک تجاری خود سائب بن صَیفی بن عابد و میسره، غلام خدیجه، عازم بازار حبشه شد و با موفقیت بازگشت.<ref>إمتاع الأسماع، ج1، ص15 , 17.</ref> میسره اخبار شگفت‌انگیزی از این سفر به خدیجه داد و او برای اولین بار پیامبر را در رأس کاروانی بزرگ به شام فرستاد.<ref>سیرة النبویة، ج1، ص 122.</ref> | ||
==حمایت از اسلام و حضرت محمد(ص)== | |||
در ایام محاصره اقتصادی بنی هاشم در شعب ابیطالب، اموالش را در حمایت از | در ایام محاصره اقتصادی بنی هاشم در شعب ابیطالب، اموالش را در حمایت از اسلام و رسول خدا(ص) هزینه کرد.<ref>اسدالغابة، ج6، ص 85.</ref> به نظر عده‌ای از مفسران، آیه هشت سوره ضحی: «آیا تو را نیازمند نیافت و بی‌نیاز و توانگر ساخت؟»، به حمایت‌های مالی خدیجه اشاره دارد<ref>مفاتیح الغیب، ج31، ص 199</ref> کمک‌های ابوالعاص و حکیم بن حزام، خواهرزاده و برادرزاده خدیجه، به محاصره شدگان در شعب ابیطالب، در حالی که هنوز آن دو نفر اسلام نیاورده بودند، تنها به دلیل وجود خدیجه در میان آنان بود.<ref>التنبیه، ج۱، ص۲۳۲–۲۳۳؛ انساب الاشراف، ج2، ص34-35؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۲۵.</ref> به گفته پیامبر (ص) او بهترین همسر برای آن حضرت بوده و در سخت‌ترین شرایط از وی و دین اسلام با تمام توان دفاع کرده است.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1823.</ref> | ||
== درگذشت == | == درگذشت == | ||
خدیجه در رمضان سال دهم بعثت<ref> | خدیجه در رمضان سال دهم بعثت<ref>الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸.</ref> (سه سال قبل از [[هجرت پیامبر(ص)]] از [[مکه]] به [[مدینه]])، بعد از شکست محاصره اقتصادی شعب ابیطالب و به فاصله اندکی از وفات [[ابوطالب(ع)]] درگذشت.<ref>السیرة النبویة، ج۱، ص۴۱۶.</ref> به نوشته سید جعفر مرتضی عاملی، از محققان شیعی قرن پانزدهم قمری، این سال را عامُ الحُزْن به معنای سال غم و اندوه نامیدند چراکه پیامبر در این سال بزرگترین حامیان خود را از دست داد.<ref>الصحيح من سيرة النبي الأعظم ، ج۳، ص۳۵۸-۳۵۹.</ref> | ||
امّ ایمن، کنیز پیامبراکرم، و امّ فضل، خدیجه را غسل دادند<ref>انساب الاشراف، ج2، ص34.</ref>و پیامبر، او را در قبرستان [[جنة المعلاة|جَنَّة المَعلاة]] به خاک سپرد.<ref>الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸–۱۹؛ انساب الاشراف، ج2، ص34.</ref> گفته‌اند که آن حضرت از مرگ خدیجه بسیار غمگین شد و همواره به یاد او بود.<ref>سیره اعلام النبلاء، ج 2، ص 11؛ کشف الغمه، ج 1، ص 29.</ref> [[قبر حضرت خدیجه|مزار حضرت خدیجه]] در قبرستان ابوطالب، محل دفن بسیاری از افراد [[بنی هاشم|خاندان بنی‌هاشم]] است و پیوسته زیارتگاه [[اسلام|مسلمانان]] بود؛ ولی در سال ۱۳۴۳ق وهابیان آن را ویران کردند؛<ref>تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۵،</ref> اما به نظر برخی پژوهشگران، مزار [[عبدالمطلب]]، [[ابوطالب]] و خدیجه(س) در قبرستان معلاة نیست؛ در منابع کهن اسلامی اشاره‌ای به مزار این سه نفر در معلاة نشده است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1328419/%d8%a7%d9%85%d8%a7%da%a9%d9%86-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%db%8c-%d8%a7%d8%b3%d9%84%d8%a7%d9%85%db%8c-%d8%af%d8%b1-%d9%85%da%a9%d9%87-%d9%85%da%a9%d8%b1%d9%85%d9%87 «اماکن تاریخى اسلامى در مکه مکرّمه»]، ص۱۱۸_۱۱۹.</ref> [[قبر حضرت خدیجه|قبر کنونی حضرت خدیجه(س)]] نیز از قرن نهم قمری معرفی شد و تا قرن هشتم در منابع کهن هیچ اشاره‌ای به وجود قبر او در این قبرستان نیست.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1328419/%d8%a7%d9%85%d8%a7%da%a9%d9%86-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%db%8c%d8%ae%db%8c-%d8%a7%d8%b3%d9%84%d8%a7%d9%85%db%8c-%d8%af%d8%b1-%d9%85%da%a9%d9%87-%d9%85%da%a9%d8%b1%d9%85%d9%87 «اماکن تاریخى اسلامى در مکه مکرّمه»]، ص۱۱۸_۱۱۹.</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | |||
* [[خانه حضرت خدیجه(س)|خانه حضرت خدیجه]] | |||
* | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس|2}} | {{پانویس|2}} | ||
== منابع == | == منابع == | ||
الاستغاثه فی بدع الثلاثه: ابوالقاسم علی بن احمد الکوفی (م. ۳۵۲ق) بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. | * '''الاستغاثه فی بدع الثلاثه''': ابوالقاسم علی بن احمد الکوفی (م. ۳۵۲ق) بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. | ||
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب: یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. | * '''الاستیعاب فی معرفة الاصحاب''': یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. | ||
اسد الغابة فی معرفة الصحابه: علی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. | * '''اسد الغابة فی معرفة الصحابه''': علی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق. | ||
الاصابة فی تمییز الصحابه: ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. | * '''الاصابة فی تمییز الصحابه''': ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. | ||
اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء: محمد راغب الطباخ (م. ۱۱۵۱ق)، تحقیق محمد کمال، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۰۸ق. | * '''اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء''': محمد راغب الطباخ (م. ۱۱۵۱ق)، تحقیق محمد کمال، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۰۸ق. | ||
الاعلام قاموس تراجم الشهر الرجال و النساء من العرب: خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م. | * '''الاعلام قاموس تراجم الشهر الرجال و النساء من العرب''': خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م. | ||
امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علی المقریزی (م. ۸۴۵ق)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | * '''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع''': احمد بن علی المقریزی (م. ۸۴۵ق)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | ||
انساب الاشراف: احمد بن یحیی البلاذری (م. ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. | * '''انساب الاشراف''': احمد بن یحیی البلاذری (م. ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. | ||
بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسی (م. ۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق. | * '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار''': محمد باقر المجلسی (م. ۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق. | ||
البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (م. ۷۷۴ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | * '''البدایة و النهایة فی التاریخ''': اسماعیل بن عمر بن کثیر (م. ۷۷۴ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | ||
تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق. | * '''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)''': محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق. | ||
تاریخ الیعقوبی: احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. | * '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. | ||
تاریخ مدینة دمشق: علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبد الله ابن عساکر (م. ۵۷۱ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | * '''تاریخ مدینة دمشق''': علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبد الله ابن عساکر (م. ۵۷۱ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | ||
الثقات: محمد بن حبان (م. ۳۵۴ق)، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق. | * '''الثقات''': محمد بن حبان (م. ۳۵۴ق)، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق. | ||
الجامع لاحکام | * '''الجامع لاحکام القرآن''': محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی | ||
جوامع السیره النبویه: علی بن احمد بن سعید بن خرم القرطبی (م. ۴۵۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | * '''جوامع السیره النبویه''': علی بن احمد بن سعید بن خرم القرطبی (م. ۴۵۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | ||
الخصال المحمودة و المذمومه: شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق. | * '''الخصال المحمودة و المذمومه''': شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق. | ||
دعائم الاسلام: القاضی النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق) تحقیق: آصف بن علی أصغر فیضی، قاهرة، دار المعارف، ۱۳۸۳ق. | * '''دعائم الاسلام''': القاضی النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق) تحقیق: آصف بن علی أصغر فیضی، قاهرة، دار المعارف، ۱۳۸۳ق. | ||
دلائل النبوه ومعرفه الاحوال صاحب الشریعه: احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، تحقیق عبد المعطی قلوچی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق. | * '''دلائل النبوه ومعرفه الاحوال صاحب الشریعه''': احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، تحقیق عبد المعطی قلوچی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق. | ||
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی: محمود بن عبدالله الآلوسی (م. ۱۲۷۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق. | * '''روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی''': محمود بن عبدالله الآلوسی (م. ۱۲۷۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق. | ||
الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام: عبدالرحمان بن عبدالله السهیلی (م. ۵۸۱ق)، تحقیق عبدالرحمان الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق. | * '''الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام''': عبدالرحمان بن عبدالله السهیلی (م. ۵۸۱ق)، تحقیق عبدالرحمان الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق. | ||
السنن الکبری: احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق. | * '''السنن الکبری''': احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق. | ||
السیرة النبویه: عبد الملک بن هشام بن ایوب الحمیری (م. ۸–۲۱۳ق)، تحقیق محیی الدین عبدالحمید، مصر، مکتبه محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق. | * '''السیرة النبویه''': عبد الملک بن هشام بن ایوب الحمیری (م. ۸–۲۱۳ق)، تحقیق محیی الدین عبدالحمید، مصر، مکتبه محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق. | ||
شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: نعمان بن محمد المغربی (م. ۳۶۳ق)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق. | * '''شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار''': نعمان بن محمد المغربی (م. ۳۶۳ق)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق. | ||
* '''الصحيح من سيرة النبي الأعظم''': سید جعفر مرتضی عاملی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، 1385ش/ 1426ق. | |||
الطبقات الکبری (الطبقة الخامسه): محمد ابن سعد (م. ۲۳۰ق)، تحقیق السلمه، بیروت، دارصادر. | * '''الطبقات الکبری (الطبقة الخامسه)''': محمد ابن سعد (م. ۲۳۰ق)، تحقیق السلمه، بیروت، دارصادر. | ||
الکافی: محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش. | * '''الکافی''': محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش. | ||
الکامل فی التاریخ: علی بن محمد بن الاثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | * '''الکامل فی التاریخ''': علی بن محمد بن الاثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | ||
کشف الغمه فی معرفة الائمه: علی عیسی الاربلی، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق. | * '''کشف الغمه فی معرفة الائمه''': علی عیسی الاربلی، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق. | ||
مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. | * '''مجمع الزوائد و منبع الفوائد''': علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. | ||
مسند الامام احمد بن حنبل: أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دار الصادر، بی‌تا. | * '''مسند الامام احمد بن حنبل''': أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دار الصادر، بی‌تا. | ||
معارج القبول بشرح سلم الوصول إلی علم الأصول: حافظ بن أحمد بن علی الحکمی (م. ۱۳۷۷ق) تحقق: عمر بن محمود أبو عمر، دمام، دار ابن القیم، ۱۴۱۰ ق. | * '''معارج القبول بشرح سلم الوصول إلی علم الأصول''': حافظ بن أحمد بن علی الحکمی (م. ۱۳۷۷ق) تحقق: عمر بن محمود أبو عمر، دمام، دار ابن القیم، ۱۴۱۰ ق. | ||
المعجم الکبیر: سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | * '''المعجم الکبیر''': سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | ||
مفاتیح الغیب: فخرالدین الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق. | * '''مفاتیح الغیب''': فخرالدین الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق. | ||
مقاتل الطالبیین: ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق)، تحقیق مظفر، قم، دار الکتاب، ۱۳۸۵ق. | * '''مقاتل الطالبیین''': ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق)، تحقیق مظفر، قم، دار الکتاب، ۱۳۸۵ق. | ||
مناقب آل ابی طالب: ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ق)، تحقیق گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق. | * '''مناقب آل ابی طالب''': ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ق)، تحقیق گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق. | ||
[[ar: خديجة بنت خويلد]] | [[ar: خديجة بنت خويلد]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۰ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۱۳
.jpg) قبر حضرت خدیجه (مربع سمت راست) و فرزندش قاسم (مربع سمت چپ) | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مزار |
| مکان | جَنَّة المَعلاة |
| نام‌های دیگر | قبرستان ابوطالب |
| وقایع مرتبط | تخریب قبرستان جنة المعلاة |
| تخریب | سال‌های ۱۲۱۸ و ۱۳۴۳ق |
حضرت خدیجه(س) نخستین همسر حضرت محمد(ص) و مادر حضرت فاطمه(س) بود. وی نخستین زنی بود که به رسول خدا(ص) ایمان آورد و همراه با پیامبر و علی(ع) در مسجد الحرام نماز گزارد و بنابر روایتی، خدیجه یکی از چهار بانوی برتر عالم است.
خدیجه در ایام محاصره اقتصادی بنی‌هاشم در شعب ابیطالب، اموالش را در حمایت از پیامبر هزینه کرد.
زندگی‌نامه و نسب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خدیجه دختر خُوَیْلِد، از خانواده‌های اصیل و اشراف مکه بود.[۱] بنابر برخی گزارش‌ها او پانزده سال قبل از عام الفیل در مکه به دنیا آمد.[۲] از طرف پدرش خُوَیْلِد بن اسد با رسول خدا(ص)، هم‌نسب است و نسب هر دو به قصی بن کلاب می‌رسد و مادرش فاطمه دختر زائدة بن اصم است.[۳]
اسلام آوردن[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنابر منابع، خدیجه نخستین زنی بود که به پیامبر اسلام(ص) ایمان آورد[۴] و همراه با پیامبر و علی(ع) در مسجدالحرام نماز گزارد.[۵] خدیجه پیش از اسلام ملقب به «طاهرة» (زن پاک‌دامن) بوده است.[۶] در روایتی، حضرت محمد(ص)، سرورِ زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، مریم و آسیه معرفی می‌کند[۷] و از میان همسران رسول خدا اولین زنی است که به او لقب «ام المؤمنین» دادند.[۸]
ازدواج با حضرت محمد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنابر منابع تاریخی، خدیجه اولین همسر پیامبر(ص) بود.[۹] پس از چند همکاری تجاری با پیامبر، خدیجه به آن حضرت علاقه‌مند شد.[۱۰] وی در یکی از اولین مکالمات خود با پیامبر(ص) علت علاقه خود را خویشاوندی و جایگاه محمد (ص) در میان قومش، امانت داری، حسن خلق و راستگویی برشمرده است.[۱۱]
طبق برخی نقل‌ها حضرت خدیجه در هنگام ازدواج، چهل ساله[۱۲] و پیامبر (ص) بیست و پنج سال بود.[۱۳] بنابر روایتی، جبرئیل به پیامبر گفت که خداوند فرمود سلام مرا به خدیجه برسان.[۱۴]
حاصل این ازدواج شش فرزند است؛ دو پسر به نام‌های قاسم و عبدالله و چهار دختر به نام‌های زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه(س).[۱۵] گفته شده پسران همه در ایام جاهلیت درگذشتند و دخترانش همه اسلام آوردند و با رسول خدا به مدینه هجرت کردند.[۱۶]
پیش از ازدواج با پیامبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در این که حضرت خدیجه پیش از ازدواج با رسول خدا ازدواج کرده یا نه، دو دیدگاه در میان پژوهشگران مطرح است. بنابر دیدگاه غالب وی پیش از همسری با پیامبر اسلام (ص) با دو نفر به نام-های «عتیق بن عابد» و «أبو هالة بن زرارة» ازدواج کرده بود[۱۷] و از آن‌ها فرزندانی آورد. از عتیق، دختر[۱۸] یا پسری[۱۹] به نام هند یا عبد مناف[۲۰] و از أبوهاله پسرانی به نام‌های هند، طاهر و هالة [۲۱] و دختری به نام «زینب»[۲۲] داشت. در ترتیب این ازدواج‌ها نزد تاریخ‌نگاران اختلاف است.[۲۳]
برخی دیگر از سیره‌نگاران و محدثان، که غالباً شیعه‌اند، ازدواج‌های حضرت خدیجه را جز با رسول خدا (ص) رد کرده‌اند[۲۴]و معتقدند که این فرزندان دختران واقعی خدیجه نبوده‌اند.[۲۵]
شریک تجاری پیامبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خدیجه از زنان تاجر عرب و ثروتمند به شمار می‌رفت[۲۶] و پس از ازدواج با رسول خدا، تمام دارایی‌اش را به وی بخشید[۲۷] و کارهای تجاری را نیز به او سپرد.[۲۸]
گفته‌اند که آغاز روابط تجاری میان خدیجه و پیامبر اکرم به توصیه ابوطالب بوده است.[۲۹] بعد از انعقاد قرارداد، ابتدا پیامبر همراه شریک تجاری خود سائب بن صَیفی بن عابد و میسره، غلام خدیجه، عازم بازار حبشه شد و با موفقیت بازگشت.[۳۰] میسره اخبار شگفت‌انگیزی از این سفر به خدیجه داد و او برای اولین بار پیامبر را در رأس کاروانی بزرگ به شام فرستاد.[۳۱]
حمایت از اسلام و حضرت محمد(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در ایام محاصره اقتصادی بنی هاشم در شعب ابیطالب، اموالش را در حمایت از اسلام و رسول خدا(ص) هزینه کرد.[۳۲] به نظر عده‌ای از مفسران، آیه هشت سوره ضحی: «آیا تو را نیازمند نیافت و بی‌نیاز و توانگر ساخت؟»، به حمایت‌های مالی خدیجه اشاره دارد[۳۳] کمک‌های ابوالعاص و حکیم بن حزام، خواهرزاده و برادرزاده خدیجه، به محاصره شدگان در شعب ابیطالب، در حالی که هنوز آن دو نفر اسلام نیاورده بودند، تنها به دلیل وجود خدیجه در میان آنان بود.[۳۴] به گفته پیامبر (ص) او بهترین همسر برای آن حضرت بوده و در سخت‌ترین شرایط از وی و دین اسلام با تمام توان دفاع کرده است.[۳۵]
درگذشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خدیجه در رمضان سال دهم بعثت[۳۶] (سه سال قبل از هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه)، بعد از شکست محاصره اقتصادی شعب ابیطالب و به فاصله اندکی از وفات ابوطالب(ع) درگذشت.[۳۷] به نوشته سید جعفر مرتضی عاملی، از محققان شیعی قرن پانزدهم قمری، این سال را عامُ الحُزْن به معنای سال غم و اندوه نامیدند چراکه پیامبر در این سال بزرگترین حامیان خود را از دست داد.[۳۸]
امّ ایمن، کنیز پیامبراکرم، و امّ فضل، خدیجه را غسل دادند[۳۹]و پیامبر، او را در قبرستان جَنَّة المَعلاة به خاک سپرد.[۴۰] گفته‌اند که آن حضرت از مرگ خدیجه بسیار غمگین شد و همواره به یاد او بود.[۴۱] مزار حضرت خدیجه در قبرستان ابوطالب، محل دفن بسیاری از افراد خاندان بنی‌هاشم است و پیوسته زیارتگاه مسلمانان بود؛ ولی در سال ۱۳۴۳ق وهابیان آن را ویران کردند؛[۴۲] اما به نظر برخی پژوهشگران، مزار عبدالمطلب، ابوطالب و خدیجه(س) در قبرستان معلاة نیست؛ در منابع کهن اسلامی اشاره‌ای به مزار این سه نفر در معلاة نشده است.[۴۳] قبر کنونی حضرت خدیجه(س) نیز از قرن نهم قمری معرفی شد و تا قرن هشتم در منابع کهن هیچ اشاره‌ای به وجود قبر او در این قبرستان نیست.[۴۴]
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ الاعلام، ج2 ص 302.
- ↑ الطبقات الکبری، ج8 ص 17؛ الاستیعاب، ج1 ص 35.
- ↑ الطبقات الکبری، ج 8، ص 14؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 23، المعجم الکبیر، ج19، ص 201.
- ↑ الاستیعاب، ج4، ص:1819؛ الجامع لاحکام القرآن، ج14، ص 164.
- ↑ الجامع لاحکام القرآن، ج10، ص 210.
- ↑ أسد الغابة، ج6، ص 78؛ دلائل النبوة، ج2، ص 353.
- ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۲۹.
- ↑ صحیح مسلم، ج4، ص132-134؛ اسدالغابه، ج5, ص 434.
- ↑ سیره ابن اسحاق، ص۲۴۵؛ المناقب آل ابیطالب، ج۱، ص۱۴۹؛ تاریخ تحلیلی اسلام، ص۳۹-۴۰.
- ↑ السیرة النبویة، ج1، ص 122.
- ↑ اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج 5، ص 434
- ↑ السیرة النبویة، ج1، ص 122؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص 20.
- ↑ الاستیعاب، ج4، ص1821.
- ↑ الاعلام، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ السیرةالنبویة، ج 1، ص 202.
- ↑ السنن الکبری، ج7 ص 71؛ تاریخ طبری، ج2 ص 411.
- ↑ أسد الغابة، ج 5، ص 434.
- ↑ أسد الغابة، ج 5، ص 434.
- ↑ الجامع لأحکام القرآن، ج 14، ص 164.
- ↑ الروض الانف، ج۲، ص159.
- ↑ جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.
- ↑ الاستیعاب، ج8، ص 1818؛ لإصابة فی تمییز الصحابة، ج8، ص 99؛ سیر أعلام النبلاء، ج2، ص 111.
- ↑ الاستغاثة، ج1، ص70.
- ↑ الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج2، ص 212، 209؛ مناقب آل أبی طالب، ج1، ص 138.
- ↑ تاریخ طبری، ج 2 ص 34؛ الاصابه فی تمیز الصحابه، ج8 ص 100؛ الثقات، ج1، ص 45.
- ↑ بحار الأنوار، ج16، ص 71.
- ↑ بحار الأنوار، ج16، ص 52.
- ↑ الطبقات الکبری ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ إمتاع الأسماع، ج1، ص15 , 17.
- ↑ سیرة النبویة، ج1، ص 122.
- ↑ اسدالغابة، ج6، ص 85.
- ↑ مفاتیح الغیب، ج31، ص 199
- ↑ التنبیه، ج۱، ص۲۳۲–۲۳۳؛ انساب الاشراف، ج2، ص34-35؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۲۵.
- ↑ الاستیعاب، ج4، ص1823.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸.
- ↑ السیرة النبویة، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ الصحيح من سيرة النبي الأعظم ، ج۳، ص۳۵۸-۳۵۹.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص34.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸–۱۹؛ انساب الاشراف، ج2، ص34.
- ↑ سیره اعلام النبلاء، ج 2، ص 11؛ کشف الغمه، ج 1، ص 29.
- ↑ تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۵،
- ↑ «اماکن تاریخى اسلامى در مکه مکرّمه»، ص۱۱۸_۱۱۹.
- ↑ «اماکن تاریخى اسلامى در مکه مکرّمه»، ص۱۱۸_۱۱۹.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- الاستغاثه فی بدع الثلاثه: ابوالقاسم علی بن احمد الکوفی (م. ۳۵۲ق) بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- الاستیعاب فی معرفة الاصحاب: یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- اسد الغابة فی معرفة الصحابه: علی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- الاصابة فی تمییز الصحابه: ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء: محمد راغب الطباخ (م. ۱۱۵۱ق)، تحقیق محمد کمال، حلب، دار القلم العربی، ۱۴۰۸ق.
- الاعلام قاموس تراجم الشهر الرجال و النساء من العرب: خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علی المقریزی (م. ۸۴۵ق)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- انساب الاشراف: احمد بن یحیی البلاذری (م. ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسی (م. ۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (م. ۷۷۴ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- تاریخ مدینة دمشق: علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبد الله ابن عساکر (م. ۵۷۱ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- الثقات: محمد بن حبان (م. ۳۵۴ق)، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
- الجامع لاحکام القرآن: محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی
- جوامع السیره النبویه: علی بن احمد بن سعید بن خرم القرطبی (م. ۴۵۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- الخصال المحمودة و المذمومه: شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
- دعائم الاسلام: القاضی النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق) تحقیق: آصف بن علی أصغر فیضی، قاهرة، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
- دلائل النبوه ومعرفه الاحوال صاحب الشریعه: احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، تحقیق عبد المعطی قلوچی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی: محمود بن عبدالله الآلوسی (م. ۱۲۷۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام: عبدالرحمان بن عبدالله السهیلی (م. ۵۸۱ق)، تحقیق عبدالرحمان الوکیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- السنن الکبری: احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- السیرة النبویه: عبد الملک بن هشام بن ایوب الحمیری (م. ۸–۲۱۳ق)، تحقیق محیی الدین عبدالحمید، مصر، مکتبه محمد علی صبیح، ۱۳۸۳ق.
- شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: نعمان بن محمد المغربی (م. ۳۶۳ق)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- الصحيح من سيرة النبي الأعظم: سید جعفر مرتضی عاملی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، 1385ش/ 1426ق.
- الطبقات الکبری (الطبقة الخامسه): محمد ابن سعد (م. ۲۳۰ق)، تحقیق السلمه، بیروت، دارصادر.
- الکافی: محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- الکامل فی التاریخ: علی بن محمد بن الاثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- کشف الغمه فی معرفة الائمه: علی عیسی الاربلی، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
- مسند الامام احمد بن حنبل: أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.
- معارج القبول بشرح سلم الوصول إلی علم الأصول: حافظ بن أحمد بن علی الحکمی (م. ۱۳۷۷ق) تحقق: عمر بن محمود أبو عمر، دمام، دار ابن القیم، ۱۴۱۰ ق.
- المعجم الکبیر: سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- مفاتیح الغیب: فخرالدین الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- مقاتل الطالبیین: ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق)، تحقیق مظفر، قم، دار الکتاب، ۱۳۸۵ق.
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ق)، تحقیق گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.