سنگاب: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه‌نامه‌های قدیمی به واژه «سنگاب» اشاره‌ای نکرده<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۵.</ref> و در واژه‌نامه‌های معاصر بدون شاهدی از متون گذشته آمده است.<ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶؛ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref> حتی حسن‌خان صنیع‌الدوله، در مطلع الشمس که در سال ۱۳۰۱ش. برای بار نخست منتشر شد،<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1117130 کتاب‌شناسی مطلع‌الشمس]، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.</ref> در گزاش خود از سنگاب خوارزمشاهی، از عنوان «سنگ» بهره برده است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷، به نقل از مطلع الشمس.</ref> با این همه، برخی، مستحدث بودن این واژه را دور از ذهن شمرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref> گویا سنگاب، نخستین بار، در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از یادداشت‌های مؤلف، شرح شده و دیگران مانند محمد معین، خلاصه‌ای از آن را ذکر کرده‌اند.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، آستان قدس، شماره ۳۸، ص۶۵؛ فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸؛ لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> این واژه، از هم‌آمیزی «سنگ» و «آب» ساخته شده است.<ref name=":3">فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه سنگاب.</ref>  

== چیستی ==

سنگاب، ظرف بزرگی بود که از سنگ یکپارچه ساخته می‌شد<ref name=":3" /> و در مسجد‌ها، تکیه‌ها، امامزاده‌ها<ref name=":4">لغت‌نامه دهخدا، ج۸، ص۱۲۱۶۶.</ref> و دیگر مکان‌های عمومی<ref name=":3" /><ref>فرهنگ فارسی معین، ج۲، ص۱۹۳۸.</ref> برای آشامیدن یا وضو قرار می‌گرفت. گنجایش آن، چند خروار آب یا یک کُر و بیشتر بود.<ref name=":4" /> مردم با پیاله از سنگاب‌هایی که برای آشامیدن بود، آب برمی‌داشتند.<ref name=":3" />

بیشتر سنگاب‌ها دایره مانند و برخی به شکل مستطیل ساخته می‌شد. نوع سنگ آن‌ها، گوناگون بود؛ مانند مرمر، یشم، سنگ پارسی و نوعی از سنگ‌های آهکی.<ref name=":0">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۴.</ref> بیشتر آن‌ها، دست کم با یک ردیف کتیبه فوقانی روی بدنه خارجی، زینت یافته و مضمون کتیبه‌ها بیشتر، آیه، حدیث، شعر فارسی و عربی بود. نمونه‌های متعددی از این سنگاب‌ها هنوز در مسجدها و مدارس و بازاهای بافت‌های سنتی شهرهای تهران، یزد و اصفهان دیده می‌شوند<ref name=":2">سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش، شماره ۴۱ و ۴۲، ص۵۳.</ref> برخی از سنگاب‌ها، دارای پاشویه‌هایی بود که محلی برای ریختن آب‌های اضافی بوده و برخی نیز دارای سوراخی در زیر بدنه بود، که برای خالی کردن آب‌های اضافی و وارد شدن به پاشویه استفاده می‌شد. روی لبه برخی سنگاب‌ها، دایره‌هایی کنده‌کاری شده وجود داشت که محل قرار گرفتن کاسه‌های آبخوری بوده و به آن جامگاه گفته می‌شد.<ref name=":0" />

سنگاب در گذشته و در جاهایی که در دسترس قرار دادن آب نوشیدنی به آسانی میسر نبوده بهترین وسیله بوده است؛ زیرا هنوز امکان استفاده از مواد دیگری که به قدر سنگ بتواند در برابر عوامل جوی و طبیعی و گذشت زمان مقاومت کند به وجود نیامده بود. حتی آب‌آنبارها و حوضهایی که ساخته می شد و مفید نیز بود، ارزش سنگاب را به علت قابل انتقال بودن از بین نبرد.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۷۷.</ref>

برخی، سنگاب را به سبب نقوش و خطوط به کار رفته روی آن، هنر مقدس شیعی و دارای نوعی نمادگرایی در ارتباط با آب به عنوان سمبلِ یادآور عاشورا دانسته‌ و رایگان بودن آب درون سنگاب‌ها را، نشانه‌ای از اساسی‌ترین اصول شیعیان در رفع نیاز انسان دانسته‌اند.<ref name=":1">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۰.</ref>

در دوران شیوع سنگاب، در دوره صفویه، در اصفهان، در کلیساهای جلفا که معابد ارامنه مسیحی مقیم اصفهان بوده است نیز سنگاب‌هایی قرار داده شد.<ref name=":5" /><ref name=":6" /> برخی آن را تقلید ارامنه از مسلمانان دانسته‌اند. ارامنه، در اطراف آن شمع نیز روشن می‌کرده‌اند و بر پایه گزارشی، در سال ۱۳۴۵ش. این کار ادامه داشته است. این سنگاب امروزه در ورودی آن قرار داشته و دارای نقوش برجسته و کتیبه‌ای به زبان ارمنی است که تاریخ آن را به سال ارمنی ۱۱۱۶ که برابر است با ۱۰۷۷ق. معرفی کرده است.<ref name=":5">سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه، هنر و مردم، شماره ۵۲، ص۱۹.</ref>

در دوران شیوع سنگاب، در دوره صفویه، در اصفهان، در کلیسای وانک سنگابی به تاریخ ۱۰۷۷ق. به نشانه یادبود از آودیک ایساهاکیان (۱۸۷۵ لین آگان) یکی از چهار رکن ادب و هنر ارمنی قرار گرفته است.<ref name=":6">سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، باغ نظر، شماره ۲۷، ص۵۵.</ref><br />در گذشته، ظرف بسيار بزرگى از پاره‌سنگى تراشيده مى‌شد و در حياط مسجدها و تکیه‌ها براى آشاميدن آب و شربت و گاه براى جمع‌آورى نذورات و صدقات از آن استفاده مى‌شد و به آن «سنگاب» مى‌گفتند. يكى از قديمى‌ترين سنگاب‌ها به نام سنگاب خوارمشاهى، در [[موزه آستان قدس]] موجود است.<ref>حرم در واژه‌ها، ص٢٩.</ref>

 

سنگاب خوارزمشاهی، بر پایه کتیبه نوشته شده روی آن، «در سال ۵۹۷ق. به نام علاءالدین محمد خوارزمشاه و وزیرش نظام‌الملک» ساخته شده است.<ref>'''سنگاب خوارزمشاهی'''، تقی بینش، نامه آستان قدس، شماره ۳۸، ص۸۳.</ref>

 

سنگاب خوارزمشاهی، کهن‌ترین و بزرگ‌ترین سنگاب دوره اسلامی شناخته شده است. این سنگاب در یکی از مبادی ورودی حرم مطهر امام رضا قرار داشته است.<ref>سنگاب خوارزمشاهی، وقف میراث جاویدان، ش۴۱ و ۴۲، ص۵۳-۶۰.</ref>

 

یکی از قدیمی‌ترین نمونه سنگاب‌ها، سنگی از معبد ناهید در کنگاور به دست آمده است.<ref>بغ مهر، ص۱۵؛ برگی از تاریخ آستان قدس رضوی بر روی یک دوستکامی، مشکوة، شماره ۱۲۹،‌ص۱۳۱.</ref><br />سنگاب وسط سقاخانه اسماعیلی

مهراس، سنگابی طبیعی بوده، در درَه کوه احد، در سمت شمالی غار، که امام علی‌(ع) پس از پایان یافتن جنگ احد، از آن با سپر خود برای حضرت محمد(ص) آب آورد. وقتى آب آورده شد، بدبو، بدرنگ و بدطعم بود و پيامبر صلى الله عليه و آله در حالت عطش سوزان، آن را ننوشيد و از آن برای شستشوى خون‌ زخم‌های خود استفاده کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۵۱۹؛ وفاء الوفاء، ج۴، ص۱۵۲.</ref> طبيعى به نظر مى‌رسد كه آب چنين گودالى از باران‌هاى زمستانى بوده است و واقعۀ احد چون در ايّامى به وقوع پيوست كه مدتّ‌ها از فصل زمستان گذشته بود، مى‌توان پذيرفت كه بو و رنگ و طعم نامطلوب آن به لحاظ راكد ماندنش زير آفتاب سوزان مدينه، در مهراس بوده است.<ref>مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۴۸.</ref>

 

{{برگرفتگی

}}

 

*'''فرهنگ فارسی عمید'''، حسن عميد، ويرايش فرهاد قربان‌زاده، اَشجَع، ۱۳۸۹ش.

*'''مدینه شناسی'''، محمد نجفی، مشعر، تهران، ١٣٨۶ش.

*'''وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.