جزیرةالعرب: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر

دیداریویکی‌متن

@@ خط ۱۳: / خط ۱۳: @@
 ==جغرافیای طبیعی==
 {{اصلی|جغرافیای جزیره العرب}}
-جزیرةالعرب شبه‌جزیره بزرگی در جنوب غرب آسیاست<ref>تاریخ العرب القدیم، ص19؛ دراسات فی تاریخ العرب القدیم، ص81.</ref> که از سه طرف توسط آب (دریای سرخ، اقیانوس هند و خلیج فارس) محصور شده و تنها از شمال با خشکی ارتباط دارد.<ref>صورة الارض، ج1، ص18-19؛ صفة جزیرةالعرب، ص47؛ معجم البلدان، ج2، ص137.</ref> به دلیل رودهایی مانند فرات که در شمال جزیره‌العرب قرار دارند، جغرافیدانان آن را «جزیره» نامیده‌اند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص84.</ref>
+جزیرةالعرب شبه‌جزیره بزرگی در جنوب غرب آسیاست<ref>تاریخ العرب القدیم، ص19؛ دراسات فی تاریخ العرب القدیم، ص81.</ref> که از سه طرف توسط آب ([[دریای سرخ]]، اقیانوس هند و [[خلیج فارس]]) محصور شده و تنها از شمال با خشکی ارتباط دارد.<ref>صورة الارض، ج1، ص18-19؛ صفة جزیرةالعرب، ص47؛ معجم البلدان، ج2، ص137.</ref> جغرافی‌دانان آن را جزیره نامیده‌اند چون از شمال نیز به آب رودخانه‌هایی‌ مانند [[فرات]] محدود است.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص84.</ref>
-جغرافیدانان مسلمان آن را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند: تهامه (سرزمین پست ساحلی غرب در کرانه دریای سرخ)،<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص12.</ref> نجد (فلات مرکزی)،<ref>اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> حجاز(منطقه شرق کوه‌های سرات)،<ref>نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396-397؛ معجم ما استعجم، ج1، ص9؛ معجم البلدان، ج2، ص219.</ref> عروض(شرق و مجاور خلیج فارس)<ref>المفصل، ج1، ص174-176؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> و یمن (جنوب غربی کوهستانی و پرباران).<ref>صفة جزیرةالعرب، ص90؛ تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص104؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref>
+جغرافیدانان مسلمان آن را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند: [[تهامه]] (سرزمین پست ساحلی غرب در کرانه دریای سرخ)،<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص12.</ref> [[نجد]] (فلات مرکزی)،<ref>اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> [[حجاز]] (منطقه شرق کوه‌های سرات)،<ref>نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396-397؛ معجم ما استعجم، ج1، ص9؛ معجم البلدان، ج2، ص219.</ref> [[عروض]] (شرق و مجاور خلیج فارس)<ref>المفصل، ج1، ص174-176؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> و [[یمن]] (جنوب غربی کوهستانی و پرباران).<ref>صفة جزیرةالعرب، ص90؛ تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص104؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref>
-بیشتر مساحت آن را بیابان‌های وسیعی مانند ربع‌الخالی و نفود فراگرفته است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص35.</ref> ارتفاعات مهم آن رشته‌کوه‌های سرات در غرب، کوه‌های عمان در شرق و رشته‌کوه‌های نجد در مرکز هستند. وجود دره‌ها (مانند وادی الرمه)، واحه‌ها (مانند مدینه و احساء) و سرزمین‌های سنگلاخی آتشفشانی (حره‌ها) از دیگر ویژگی‌های طبیعی آن است.
+بیشتر مساحت آن را بیابان‌های وسیعی مانند [[ربع‌الخالی]] و [[نفود]] فراگرفته است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص35.</ref> ارتفاعات مهم آن [[رشته‌کوه‌های سرات]] در غرب، کوه‌های عمان در شرق و رشته‌کوه‌های نجد در مرکز هستند. وجود دره‌ها (مانند وادی الرمه)، واحه‌ها (مانند مدینه و احساء) و سرزمین‌های سنگلاخی آتشفشانی (حره‌ها) از دیگر ویژگی‌های طبیعی آن است.
 آب‌وهوای آن بسیار خشک و قاره‌ای است با بارش سالانه کم (عمدتاً زیر ۲۰۰ میلی‌متر)، تابش شدید آفتاب و اختلاف دمای زیاد بین شب و روز. رودخانه دایمی وجود ندارد و منابع آب عمدتاً چاه‌ها و چشمه‌ها هستند.<ref>جغرافیة المملکة العربیة السعودیه، ص107.</ref>
@@ خط ۲۳: / خط ۲۳: @@
 بیشتر مناطق شبه‌جزیره عربستان غیرمسکون یا کم‌جمعیت است. اجتماعات اولیه در کنار منابع آب و زمین‌های قابل کشت شکل گرفتند و راه‌های تجاری بر تمرکز جمعیت اثر گذاشتند.<ref>جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص46.</ref>
-نظام اجتماعی مبتنی بر قبیله بود. کمبود منابع، خانواده‌ها را وادار می‌کرد برای حمایت و دستیابی به آب و چراگاه به قبایل بزرگ‌تر بپیوندند. پیوندهای خونی، نسبی و «عصبیت» اساس این نظام بود. افراد فاقد پیوند خونی می‌توانستند تحت «حمایت» یک قبیله قرار گیرند. جنگ‌ها و اسیرگیری نیز به ایجاد طبقه‌ای از بردگان انجامید.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص435-437.</ref>شرایط محیطی همچنین منجر به تقسیم‌بندی اجتماعی به کوچ‌نشینان (اهل وبر) و یکجانشینان (اهل حضر) شد. ویژگی‌هایی مانند کرم، دلیری، عفت و وفاداری به عهد به دلیل این سبک زندگی پررنگ بودند.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص440-445.</ref>
+نظام اجتماعی مبتنی بر قبیله بود. پیوندهای خونی، نسبی و «عصبیت» اساس این نظام بود. افراد فاقد پیوند خونی می‌توانستند تحت «حمایت» یک قبیله قرار گیرند. جنگ‌ها و اسیرگیری نیز به ایجاد طبقه‌ای از بردگان انجامید.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص435-437.</ref>شرایط محیطی همچنین منجر به تقسیم‌بندی اجتماعی به کوچ‌نشینان (اهل وبر) و یکجانشینان (اهل حضر) شد. ویژگی‌هایی مانند کرم، دلیری، عفت و وفاداری به عهد به دلیل این سبک زندگی پررنگ بودند.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص440-445.</ref>
 از مهم‌ترین قبایل حجاز می‌توان به [[قریش]]، [[خزاعه]]، [[ثقیف]]، [[هوازن]]، [[غطفان]]، [[اوس]] و [[خزرج]] اشاره کرد. در تهامه قبایلی مانند [[جهینه]] و [[غفار]]، و در نجد قبایلی مانند [[تمیم]] و [[اسد]] ساکن بودند. شرق عربستان محل سکونت قبایلی چون [[عَنَزَه]] و [[قحطان]]، عروض محل سکونت [[ربیعه]] و [[بکر بن وائل]]، و یمن محل سکونت قبایلی مانند [[حمیر]] و [[مذحج]] بود.<ref>المفصل، ج17، ص207-208.</ref>زبان عربی از مشترکات اصلی ساکنان بود و محققان اتفاق نظر دارند که سامی‌ها کهن‌ترین ساکنان شناخته‌شده این منطقه بوده‌اند.<ref>المفصل، ج1، ص230-239.</ref>
@@ خط ۳۲: / خط ۳۲: @@
 ==دین در جزیرةالعرب==
-این سرزمین زیستگاه [[حضرت آدم(ع)]] و محل بنای کعبه دانسته شده است.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص283؛ اخبار مکه، ج1، ص61؛ تفسیر قمی، ج1، ص61-62؛ الکافی، ج4، ص212-213.</ref> بازسازی کعبه به دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و سکونت خاندانش در [[حجاز]] در قرآن ([[سوره بقره]]، آیه127) و منابع اسلامی ثبت شده است.<ref>الاصنام، ص5-6؛ اخبار مکه، ج1، ص57-66.</ref> همچنین محل زندگی اقوام کهنی مانند [[ثمود]] و [[عاد]] در شمال بود که پیامبرانی چون [[حضرت صالح|صالح]] و [[حضرت هود|هود]] به سوی آنها فرستاده شدند.<ref>باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص151-205، 233-299.</ref>
+این سرزمین زیستگاه [[حضرت آدم(ع)]] و محل بنای [[کعبه]] دانسته شده است.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص283؛ اخبار مکه، ج1، ص61؛ تفسیر قمی، ج1، ص61-62؛ الکافی، ج4، ص212-213.</ref> بازسازی کعبه به دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و سکونت خاندانش در [[حجاز]] در قرآن ([[سوره بقره]]، آیه127) و منابع اسلامی ثبت شده است.<ref>الاصنام، ص5-6؛ اخبار مکه، ج1، ص57-66.</ref> همچنین محل زندگی اقوام کهنی مانند [[ثمود]] و [[عاد]] در شمال بود که پیامبرانی چون [[حضرت صالح|صالح]] و [[حضرت هود|هود]] به سوی آنها فرستاده شدند.<ref>باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص151-205، 233-299.</ref>
 با این حال در عربستان پیش از اسلام [[بت‌پرستی]] عمومی‌ترین باور بود.<ref>تاریخ صدر اسلام، زرگری‌نژاد، ص130</ref> هر قبیله بت‌های ویژه خود داشت (در قرآن، [[سوره النجم]]، آیات 19-20 به برخی اشاره شده) و تقریباً هر خانه‌ای یک بت داشت. کسانی که توانایی تهیه بت نداشتند، سنگی را نصب و دور آن طواف می‌کردند.<ref>المفصل، ج11، ص66.</ref>
@@ خط ۴۰: / خط ۴۰: @@
 ==== ادیان دیگر و یکتاپرستان ====
-[[مسیحیت]] و [[یهودیت]] احتمالاً در دوره دوم حکومت حمیریان (378-525م.) وارد جزیرة العرب شدند. مسیحیت از طریق مبشران سوری، حیره‌ای و حبشی و یهودیت از طریق مهاجران در مناطقی مانند [[یثرب]]، خیبر و [[تیماء]] حضور یافتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص84، 175، 187؛ المفصل، ج12، ص103، 158-197.</ref>[[حنفاء]] گروهی بودند که بت‌پرستی را ترک کرده و به خدای یگانه ایمان داشتند. آنها خود را پیرو دین [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم]] می‌دانستند و رفتارهایی مانند تفکر در آفرینش و پرهیز از منکرات را در پیش می‌گرفتند.<ref>المفصل، ج12، ص25-85؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص625-633.</ref>
+[[مسیحیت]] و [[یهودیت]] احتمالاً در دوره دوم حکومت [[حمیریان]] (378-525م.) وارد جزیرة العرب شدند. مسیحیت از طریق مبلغان سوری، حیره‌ای و حبشی و یهودیت از طریق مهاجران در مناطقی مانند [[یثرب]]، خیبر و [[تیماء]] حضور یافتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص84، 175، 187؛ المفصل، ج12، ص103، 158-197.</ref>[[حنفاء]] گروهی بودند که بت‌پرستی را ترک کرده و به خدای یگانه ایمان داشتند. آنها خود را پیرو دین [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم]] می‌دانستند و رفتارهایی مانند تفکر در آفرینش و پرهیز از منکرات را در پیش می‌گرفتند.<ref>المفصل، ج12، ص25-85؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص625-633.</ref>
 ===ظهور اسلام===
-رسالت پیامبر(ص) در حدود سال 610م. در [[مکه]] آغاز شد. پس از 13 سال تبلیغ در مکه با استقبال کند، مردم [[یثرب]] (مدینه) اقبال بهتری نشان دادند. با [[هجرت پیامبر]] به مدینه در سال 623 میلادی، این شهر به مرکز حکومت اسلامی تبدیل شد و در طول 10 سال، اسلام به مناطق مهمی مانند مکه، طائف، یمن، [[عمان]] و [[بحرین]] گسترش یافت.<ref>فتوح البلدان، ص63-99.</ref> در زمان [[عمر بن خطاب]]، یهودیان و مسیحیان حجاز وادار به کوچ شدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص155؛ تاریخ المدینه، ج1، ص183-184.</ref>
+رسالت پیامبر(ص) در حدود سال 610م. در [[مکه]] آغاز شد. پس از 13 سال تبلیغ در مکه با استقبال کند، مردم [[یثرب]] (مدینه) اقبال بهتری نشان دادند. با [[هجرت پیامبر]] به مدینه در سال 623 میلادی، این شهر به مرکز حکومت اسلامی تبدیل شد و در طول 10 سال، اسلام به مناطق مهمی مانند مکه، [[طائف (ابهام‌زدایی)|طائف]]، [[یمن]]، [[عمان]] و [[بحرین]] گسترش یافت.<ref>فتوح البلدان، ص63-99.</ref> در زمان [[عمر بن خطاب]]، یهودیان و مسیحیان حجاز وادار به کوچ شدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص155؛ تاریخ المدینه، ج1، ص183-184.</ref>
 امروزه تقریباً همه ساکنان مسلمان هستند. [[وهابیت]] در عربستان سعودی و قطر حاکم است. بیشتر مردم [[کویت]] و [[امارات متحده عربی]] سنی مذهب (عمدتاً مالکی) هستند. جمعیت چشمگیری از [[شیعه|شیعیان امامی]] در سواحل عربستان، بحرین و کویت زندگی می‌کنند. نیمی از مردم یمن سنی و نیمی دیگر [[زیدیه|شیعه زیدی]] هستند. در عمان، باورهای [[اباضیه|خوارج اباضیه]] رواج دارد.<ref>شبه جزیره عربستان، ج1، ص48، 75-78.</ref>
 == تاریخ اقتصادی ==
-اقتصاد شبه‌جزیره عربستان در ابتدا بر کشاورزی محدود در واحه‌ها و دامداری استوار بود. با توجه به شرایط جغرافیایی نامساعد، تجارت و صنعت نقش مهم‌تری در اقتصاد ایفا کرده‌اند.
+اقتصاد شبه‌جزیره عربستان در ابتدا بر کشاورزی محدود در واحه‌ها و دامداری استوار بود. با توجه به شرایط جغرافیایی نامساعد، تجارت و صنعت نقش مهم‌تری در اقتصاد ایفا کرده‌اند. کشاورزی در مناطق حاصلخیز، به‌ویژه در جنوب، از دیرباز رواج داشت و محصولاتی شامل غلات، حبوبات، دانه‌های معطر و میوه‌های کشت می‌شد.<ref>جزیرةالعرب قبل اسلام، ص75؛ صفة جزیرةالعرب، ص313 به بعد.</ref> در برخی مناطق دیگر از جمله در مدینه و طائف نیز کشاورزی رونق داشت.<ref>مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول، ص356؛ معالم المدینة المنوره، ج4، ص42؛ البلدان، ص151.</ref><ref>دراسات فی تاریخ العرب، ج1، ص339، 431-432؛ اخبار مکه، ج2، ص239.</ref>
-===کشاورزی===
-کشاورزی در مناطق حاصلخیز، به‌ویژه در جنوب، از دیرباز رواج داشت. یمنی‌ها با ساخت سدهایی مانند [[سد مارب]]  به مهار آب پرداختند.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص71-75؛ المفصل، ج13، ص202.</ref> محصولات شامل غلات، حبوبات، دانه‌های معطر و میوه‌های باکیفیت بود.<ref>جزیرةالعرب قبل اسلام، ص75؛ صفة جزیرةالعرب، ص313 به بعد.</ref> کندر در [[ظفار]] و [[حضرموت]]<ref>معجم البلدان، ج1، ص193؛ ج4، ص60؛ لسان العرب، ج5، ص153، «کندر.</ref> و خرما، گندم و ذرت در حضرموت و [[یمامه]] از محصولات مهم بودند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص168؛ معجم البلدان، ج5، ص442؛ الاخبار الطوال، ص16-17.</ref>
-در [[مدینه]]، بهره‌گیری از آب‌انبارها و چاه‌ها به رونق کشاورزی و نخلستان‌ها کمک کرد، که خرما مهم‌ترین منبع درآمد بود.<ref>مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول، ص356؛ معالم المدینة المنوره، ج4، ص42؛ البلدان، ص151.</ref> [[طائف]] نیز با خاک و آب‌وهوای مناسب، منبع تامین میوه و غلات برای مکه بود.<ref>دراسات فی تاریخ العرب، ج1، ص339، 431-432؛ اخبار مکه، ج2، ص239.</ref>
-===دامداری===
 شتر به دلیل سازگاری با محیط خشک، محور زندگی کوچ‌نشینان بود و تمامی نیازهای آنان از شیر و گوشت تا پشم و پوست را تامین می‌کرد.<ref>المفصل، ج1، ص198؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص24؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص95-96؛ المخصص، ج2، ص125-134.</ref> پرورش اسب برای جنگ و کوچ، و نیز گوسفند، بز و زنبور عسل (به‌ویژه در یمن و حضرموت) رایج بود.<ref>المفصل، ج1، ص201-203؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص118-119.</ref>
@@ خط ۶۶: / خط ۵۹: @@
 تجارت مهم‌ترین عامل اقتصادی بود و تاجران، به‌ویژه قریش، کاروان‌های بزرگ را رهبری و گاه معاهداتی با قدرت‌های همسایه مانند ایران و روم می‌بستند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص66.</ref>
-دو راه اصلی تجارت وجود داشت:
+دو راه اصلی تجارت وجود داشت: راه شمالی که از خلیج فارس و عمان، بادیه‌الشام و فلسطین، به بندر صور یا مصر می‌رسید و راه جنوبی که از بنادر جنوب مانند عمان، به موازات دریای سرخ، به بندر ایله یا غزه منتهی می‌شد.<ref>المفصل، ج13، ص262.</ref>
-   راه شمالی: از خلیج فارس و عمان، بادیه‌الشام و فلسطین، به بندر صور یا مصر می‌رسید.
-   راه جنوبی: از بنادر جنوب مانند عمان، به موازات دریای سرخ، به بندر ایله یا غزه منتهی می‌شد. شهرهایی مثل مکه و مدینه به دلیل همجواری با این مسیر رونق یافتند.<ref>المفصل، ج13، ص262.</ref>
 جنوبی‌ها با دریانوردی، در صادرات کالاهای بومی (مانند بخور و کندر) و واردات کالاهای تجملی (مانند طلا و ابریشم) نقش واسطه‌گری داشتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص65؛ محاضرات فی تاریخ العرب، ج1، ص36-37؛ تاریخ العرب قبل الاسلام، ص136.</ref>
-بازارهایی مانند عکاظ، مجنه و ذی‌المجاز نزدیک مکه، و بازارهای بنی‌قینقاع و زباله در مدینه، مراکز مهم تجاری بودند.<ref>اسواق العرب، ص277، 344، 347؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص306؛ وفاء الوفاء، ج2، .</ref> بنادری مانندجده و ینبع نقش کلیدی در واردات کالا و ورود حاجیان داشتند.<ref>معجم البلدان، ج3، ص351؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص135-160؛ جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص16، 201-206.</ref>
+بازارهایی مانند عکاظ، مجنه و ذی‌المجاز نزدیک مکه، و بازارهای بنی‌قینقاع و زباله در مدینه، مراکز مهم تجاری بودند.<ref>اسواق العرب، ص277، 344، 347؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص306؛ وفاء الوفاء، ج2، .</ref> بنادری مانند جده و ینبع نیز نقش کلیدی در واردات کالا و ورود حاجیان داشتند.<ref>معجم البلدان، ج3، ص351؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص135-160؛ جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص16، 201-206.</ref>
-در دوره معاصر، اقتصادهای شبه‌جزیره عربستان تحت سلطه هیدروکربن‌ها (نفت و گاز) قرار دارند که مدرنیزاسیون سریع و صندوق‌های ثروت عظیم ملی را تأمین مالی کرده‌اند. برای گریز از آسیب‌پذیری ناشی از وابستگی به نفت این کشورها در جهت تنوع‌بخشی اقتصادی در بخش‌هایی مانند گردشگری، مالی و فناوری تلاش می‌کنند.<ref>Marcel, Valérie. ''Oil Titans: National Oil Companies in the Middle East''. Chatham House, 2006.</ref> <ref>Hertog, Steffen.''Princes, Brokers, and Bureaucrats: Oil and the State in Saudi Arabia''. Cornell University Press, 2010.</ref>
+=== نفت و گاز ===
+در دوره معاصر، اقتصاد کشورهای شبه‌جزیره عربستان تحت سلطه هیدروکربن‌ها (نفت و گاز) قرار دارند که مدرنیزاسیون سریع و صندوق‌های ثروت عظیم ملی را تأمین مالی کرده‌اند. برای گریز از آسیب‌پذیری ناشی از وابستگی به نفت این کشورها در جهت تنوع‌بخشی اقتصادی در بخش‌هایی مانند گردشگری، مالی و فناوری تلاش می‌کنند.<ref>Marcel, Valérie. ''Oil Titans: National Oil Companies in the Middle East''. Chatham House, 2006.</ref> <ref>Hertog, Steffen.''Princes, Brokers, and Bureaucrats: Oil and the State in Saudi Arabia''. Cornell University Press, 2010.</ref>
 ==تاریخ سیاسی==
@@ خط ۸۰: / خط ۷۲: @@
 ===دوران پیش از اسلام===
-ویژگی‌های جغرافیایی (کوچ‌نشینی، فقر منابع) باعث شد حکومت‌های مرکزی قدرتمند کمتر تمایلی به تسلط کامل بر این سرزمین داشته باشند. با این حال، در جنوب، حکومت‌های متمرکز و قدرتمندی شکل گرفتند. مهم‌ترین این دولت‌ها شامل سبأ (۶۵۰-۱۱۵ ق.م.)، معین (۱۳۰۰-۶۳۰ ق.م.)، قَتبان (۱۰۰۰-۵۰ ق.م.)، حضرموت (۴۵۰ ق.م. - ۳۰۰ م.) و حمیر (۱۱۵ ق.م. - ۵۲۵ م.) بودند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص63 به بعد؛ المفصل، ج3، ص73 به بعد.</ref>
+ویژگی‌های جغرافیایی (کوچ‌نشینی، فقر منابع) باعث شد حکومت‌های مرکزی قدرتمند کمتر تمایلی به تسلط کامل بر این سرزمین داشته باشند. با این حال، در جنوب، حکومت‌های متمرکز و قدرتمندی شکل گرفتند. مهم‌ترین این دولت‌ها شامل [[سباییان|سبأ]] (۶۵۰-۱۱۵ ق.م.)، [[معین|مَعین]] (۱۳۰۰-۶۳۰ ق.م.)، [[قَتبان]] (۱۰۰۰-۵۰ ق.م.)، حضرموت (۴۵۰ ق.م. - ۳۰۰ م.) و [[حمیریان|حمیر]] (۱۱۵ ق.م. - ۵۲۵ م.) بودند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص63 به بعد؛ المفصل، ج3، ص73 به بعد.</ref>
-در شمال، حکومت‌های کوچک‌تری مانند لحیان در منطقه علا<ref>المفصل، ج3، ص244؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص143-144.</ref> و دولت‌های دست‌نشانده قدرت‌های بزرگ، مانند آل منذر (لخمیان) در حیره (وابسته به ایران)<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص151-152.</ref> و غسانیان در جنوب شام (وابسته به روم) وجود داشتند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص158-162.</ref>
+در شمال، حکومت‌های کوچک‌تری مانند لحیان در منطقه علا<ref>المفصل، ج3، ص244؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص143-144.</ref> و دولت‌های دست‌نشانده قدرت‌های بزرگ، مانند [[آل منذر]] (لخمیان) در [[حیره]] (وابسته به ایران)<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص151-152.</ref> و [[غسانیان]] در جنوب شام (وابسته به روم) وجود داشتند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص158-162.</ref>
 ===دوران اسلامی===
@@ خط ۹۴: / خط ۸۶: @@
 با این حال، شبه‌جزیره به دلیل وجود [[حرمین|حرمین شریفین]] (مکه و مدینه) و نقش آن در مشروعیت‌بخشی، همواره برای خلفا و سلسله‌های مختلف (از جمله عباسیان، فاطمیان و مملوکان) اهمیت داشت. این حکومت‌ها خدمات عمرانی گسترده‌ای در حرمین و مسیرهای حج انجام می‌دادند.<ref>خلاصة الکلام، ص16، 46؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص58-162؛ عمارة المسجد النبوی، ص185 به بعد.</ref>
-===دوره عثمانی و ظهور آل سعود===
+===دوره عثمانی و آل سعود===
 عثمانی‌ها در سال ۹۲۳ ق. بر حجاز مسلط شدند و تا ۱۳۳۷ ق. بر آن حکومت کردند. آنان ضمن تعیین والی، امور داخلی را به اشراف حسنی مکه می‌سپردند و همچنان به عمران حرمین توجه داشتند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص141-142؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص168 به بعد.</ref>
@@ خط ۱۱۱: / خط ۱۰۳: @@
   | نویسنده = ابوالفضل ربانی
 }}
- '''الاخبار الطوال''': ابن داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
+* '''الاخبار الطوال''': ابن داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
- '''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
+* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
- '''الازمنة و تلبیة الجاهلیه''': محمد قطرب (م. 206ق.)، به کوشش الضامن، مؤسسة الرساله، 1405ق.
+* '''الازمنة و تلبیة الجاهلیه''': محمد قطرب (م. 206ق.)، به کوشش الضامن، مؤسسة الرساله، 1405ق.
- '''اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام''': سعید بن محمد الافغانی.
+* '''اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام''': سعید بن محمد الافغانی.
- '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''':  هشام بن محمد کلبی (م. 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
+* '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''':  هشام بن محمد کلبی (م. 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
- '''اطلس المملکة العربیة السعودیه''': وزارة التعلیم العالی، ریاض، مکتبة العبیکان، 1419ق.
+* '''اطلس المملکة العربیة السعودیه''': وزارة التعلیم العالی، ریاض، مکتبة العبیکان، 1419ق.
- '''اطلس تاریخ اسلام''': گروه نویسندگان زیر نظر عزیز خوشوقت، تهران، تکا، 1389ش.
+* '''اطلس تاریخ اسلام''': گروه نویسندگان زیر نظر عزیز خوشوقت، تهران، تکا، 1389ش.
- '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
+* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
- '''باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن''': بی‌آزار شیرازی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1380ش.
+* '''باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن''': بی‌آزار شیرازی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1380ش.
- '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
+* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
- '''البلدان''': الیعقوبی (م. 292ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
+* '''البلدان''': الیعقوبی (م. 292ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
- '''تاریخ آل سعود''': ناصر سعید، دار مکة المکرمه، 1404ق.
+* '''تاریخ آل سعود''': ناصر سعید، دار مکة المکرمه، 1404ق.
- '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
+* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
- '''تاریخ العرب القدیم''': توفیق ابرو، دار الفکر، 1422ق.
+* '''تاریخ العرب القدیم''': توفیق ابرو، دار الفکر، 1422ق.
- '''تاریخ التمدن الاسلامی''': جرجی زیدان، مصر، مطبعة الهلال، 1922م.
+* '''تاریخ التمدن الاسلامی''': جرجی زیدان، مصر، مطبعة الهلال، 1922م.
- '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
+* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- '''تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمه''': عبدالعزیز صالح، مصر، مکتبة الانجلو المصریه.
+* '''تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمه''': عبدالعزیز صالح، مصر، مکتبة الانجلو المصریه.
- '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
+* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- '''تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه''': سید عبدالعزیز سالم، بیروت، دار النهضة العربیه.
+* '''تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه''': سید عبدالعزیز سالم، بیروت، دار النهضة العربیه.
- '''تاریخ العرب''': فیلیپ خوری حتی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1380ش.
+* '''تاریخ العرب''': فیلیپ خوری حتی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1380ش.
- '''تاریخ عمارة المسجدالحرام''': فوزیه حسین مطر، به کوشش عبدالرحمن، مکه، جامعة‌ام القری، 1406ق.
+* '''تاریخ عمارة المسجدالحرام''': فوزیه حسین مطر، به کوشش عبدالرحمن، مکه، جامعة‌ام القری، 1406ق.
- '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
+* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
- '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
+* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- '''التعریف بطبقات الامم''': قاضی صاعد الاندلسی (م. 462ق.)، به کوشش جمشیدنژاد، تهران، هجرت، 1376ق.
+* '''التعریف بطبقات الامم''': قاضی صاعد الاندلسی (م. 462ق.)، به کوشش جمشیدنژاد، تهران، هجرت، 1376ق.
- '''تفسیر القمی''': القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
+* '''تفسیر القمی''': القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
- '''تقویم البلدان''': اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م.
+* '''تقویم البلدان''': اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م.
- '''جزیرة العرب فی القرن العشرین''': حافظ وهبه، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، 1340ق.
+* '''جزیرة العرب فی القرن العشرین''': حافظ وهبه، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، 1340ق.
- '''جزیرة العرب قبل الاسلام''': برهان الدین دلو، بیروت، دار الفارابی، 2004م.
+* '''جزیرة العرب قبل الاسلام''': برهان الدین دلو، بیروت، دار الفارابی، 2004م.
- '''جغرافیة المملکة العربیة السعودیه''': عبدالرحمن صادق الشریف، ریاض، دار المریخ، 1425ق.
+* '''جغرافیة المملکة العربیة السعودیه''': عبدالرحمن صادق الشریف، ریاض، دار المریخ، 1425ق.
- '''جغرافیة شبه جزیرة العرب''': عمر رضا کحاله، به کوشش احمد علی، قاهره، مکتبة النهضة الحدیثه، 1384ق.
+* '''جغرافیة شبه جزیرة العرب''': عمر رضا کحاله، به کوشش احمد علی، قاهره، مکتبة النهضة الحدیثه، 1384ق.
- '''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام''': احمد بن زینی دحلان (م. 1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق.
+* '''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام''': احمد بن زینی دحلان (م. 1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق.
- '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه.
+* '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه.
- '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه.
+* '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه.
- '''الرحلة السعودیة الحجازیة النجدیه''': محمد سعود الغوری، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق.
+* '''الرحلة السعودیة الحجازیة النجدیه''': محمد سعود الغوری، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق.
- '''الرده''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
+* '''الرده''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
- '''رعایة الحرمین الشرفین منذ صدر الاسلام''': محمد بن عبدالله السبیل، مکه، مطابع الوحید، 1422ق.
+* '''رعایة الحرمین الشرفین منذ صدر الاسلام''': محمد بن عبدالله السبیل، مکه، مطابع الوحید، 1422ق.
- '''سلطان نجد و الحجاز و ملک المملکة العربیة السعودیه''': عبدالحسین بن صالح الیوسف، ریاض، 1413ق.
+* '''سلطان نجد و الحجاز و ملک المملکة العربیة السعودیه''': عبدالحسین بن صالح الیوسف، ریاض، 1413ق.
- '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.
+* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.
- '''شبه جزیره عربستان در عصر حاضر''': اولیویه کاره، پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، پژوهش‌های اسلامی، 1380ش.
+* '''شبه جزیره عربستان در عصر حاضر''': اولیویه کاره، پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، پژوهش‌های اسلامی، 1380ش.
- '''صفة جزیرة العرب''': حسین ابن حائک (م. 334ق.)، به کوشش اکوع حوالی، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ق.
+* '''صفة جزیرة العرب''': حسین ابن حائک (م. 334ق.)، به کوشش اکوع حوالی، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ق.
- '''صورة الارض''': محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م.
+* '''صورة الارض''': محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م.
- '''عمارة المسجد النبوی''': محمد الهزاع الشهری، قاهره، مکتبة القاهره، 2001م.
+* '''عمارة المسجد النبوی''': محمد الهزاع الشهری، قاهره، مکتبة القاهره، 2001م.
- '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
+* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
- '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
+* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- '''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
+* '''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- '''کشتار مکه و آینده حرمین''': ظفر بنگاش.
+* '''کشتار مکه و آینده حرمین''': ظفر بنگاش.
- '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
+* '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- '''محاضرات فی تاریخ العرب''': صالح احمد العلی، دار الکتب، 1981م.
+* '''محاضرات فی تاریخ العرب''': صالح احمد العلی، دار الکتب، 1981م.
- '''المخصص''': علی بن اسماعیل ابن سیده (م. 458ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
+* '''المخصص''': علی بن اسماعیل ابن سیده (م. 458ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- '''مرافق الحج و خدماتها المدنیه''': ولید بن محمد جمیل، عربستان، توحید و بناء، 1419ق.
+* '''مرافق الحج و خدماتها المدنیه''': ولید بن محمد جمیل، عربستان، توحید و بناء، 1419ق.
- '''المسالک و الممالک''': ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق.
+* '''المسالک و الممالک''': ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق.
- '''المعارف''': ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
+* '''المعارف''': ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- '''معالم المدینة المنوره''': عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1419ق.
+* '''معالم المدینة المنوره''': عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1419ق.
- '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
+* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
- '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
+* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
- '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
+* '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
- '''مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول''': احمد ابراهیم الشریف، دار الفکر.
+* '''مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول''': احمد ابراهیم الشریف، دار الفکر.
- '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.
+* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.
- '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.
+* '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.
 {{پایان}}
 {{جزیرة‌العرب}}