جعرانه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''جُعرانه''' (یا جِعرانه) منطقه‌ای است در شمال شرقی [[مکه]] که در فاصله حدود ۲۹ کیلومتری [[مسجدالحرام]] و بالای [[دره سرف|دره سَرِف]] (از وادی‌های شمالی مکه) قرار دارد. [[پیامبر اکرم]] در سال نهم هجرت در بازگشت از محاصره [[طائف]] از این مکان به قصد [[عمره]]، [[احرام]] بست و راهی مکه شد، از این رو مسلمانان احرام بستن از جعرانه را به قصد عمره مستحب می‌دانند. در این مکان همچنین، مسجدی در محل نماز خواندن پیامبر(ص) ساخته شده است. | |||
'''جُعرانه''' | |||
== جعرانه == | |||
منطه‌ای است در شمال شرقی مکه در فاصله ۲۹ کیلومتری [[مسجدالحرام]]<ref>معجم معالم الحجاز، ج2، ص151.</ref> که از سکونت‌گاه‌های قبیله هذیل بود.<ref>معجم قبائل المملکة العربیة السعودیه، ص879</ref> برخی این نام را با تشدید و به صورت جِعِرّانه خوانده‌اند که از نظر شافعی قرائتی غلط است<ref>تصحیفات المحدثین، ج1، ص250؛ تاج العروس، ج6، ص200-201، «جعر»؛ عدة الانابه، ص221-222</ref> در مقابل، برخی هر دو قرائت را صحیح دانسته‌اند.<ref>تهذیب الاسماء، ج3، ص58؛ نک: معجم معالم الحجاز، ج2، ص149</ref> | |||
جعرانه | به گزارشی، نام جعرانه برگرفته از لقب زنی به نام ریطه یا رائطه، دختر کعب، مادر و به نقلی همسر اسد بن عبدالعزی، سرسلسله بنی‌اسد از تیره‌های قریش، است.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص384؛ الجامع اللطیف، ص295؛ التاریخ القویم، ج5، ص162</ref> | ||
جعرانه را به عنوان آبگاه و چاه نیز در منابع توصیف کرده‌اند<ref>الجبال و الامکنه، ج1، ص95</ref> و این به دلیل وجود آب‌های گوارا در جعرانه، از جمله آبی که به برکت حضور پیامبر(ص) در این منطقه، در سال هشتم، از زمین جوشید و آن حضرت از آن نوشید.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص68-69.</ref> | |||
از آن زمان نماز و احرام از این مکان | [[ناصر خسرو]] (م. ۴۸۱ق) در سفرنامه خود از وجود دو چاه، به نام «بئر الرسول» و «بئر علی بن ابی‌طالب» در جعرانه خبر داده است.<ref>سفرنامه ناصرخسرو، ص137.</ref> | ||
==مسجد جعرانه== | |||
== محل احرام پیامبر(ص) == | |||
پیامبر(ص) در سال نهم هجری، پس از بازگشت از محاصره طائف، در شب چهارشنبه، دوازده روز مانده به پایان [[ذی‌قعده]]، از مکانی در پایین تنگه و در انتهای دره جعرانه که طی مدت اقامت در جعرانه در آن‌جا نماز می‌خواند، [[احرام]] بست و برای انجام [[عمره]] عازم [[مکه]] شد.<ref>المغازی، ج3، ص958-959؛ الطبقات، ج2، ص117</ref> | |||
از آن زمان نماز و احرام از این مکان برای انجام عمره مستحب شمرده شده و جعرانه به همراه [[تنعیم]] و [[حدیبیه]] به عنوان [[ادنی الحل]] از میقات‌های عمره مُفرده است.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص640؛ کتاب الحج، ج2، ص290-293، 388؛ وسائل الشیعه، ج11، ص341</ref> مذاهب مالکی،<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص38</ref> حنبلی<ref>شفاء الغرام، ج1، ص380</ref> و شافعی،<ref>الام، ج2، ص146</ref> جعرانه را بهترین [[میقات]] عمره از مکه می‌دانند. در حالی که حنفی‌ها تنعیم را بر جعرانه مقدم می‌دارند.<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص150</ref> فقهای امامیه نیز از افضیلت احرام از جعرانه، در عمره مفرده، سخن گفته‌اند.<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص337؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص338؛ الرسائل العشر، ص203</ref> همچنین مستحب است حاجیان، برای انجام عمره [[حج قِران]] و [[افراد]]، از این میقات احرام ببندند.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص416؛ فوائد القواعد، ص362؛ کشف اللثام، ج5، ص219</ref> | |||
== مسجد جعرانه == | |||
{{اصلی|مسجد جعرانه}} | {{اصلی|مسجد جعرانه}} | ||
منابع قرن سوم از ساخت دو مسجد در جعرانه، | منابع قرن سوم از ساخت دو مسجد در جعرانه، یکی در قسمت انتهایی دره و در مکان نماز و احرام پیامبر(ص)، بدون ذکر نام سازنده آن، و دومین مسجد در قسمت ابتدایی دره و نزدیک‌تر به مکه، گزارش داده و ساخت آن را به مردی از قریش نسبت داده‌اند،<ref>المغازی، ج2، ص959؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص207</ref> بعدها در منابع قرن نهم به بعد، همواره از یک مسجد در جعرانه یاد شده که آن را از سویی مکان احرام پیامبر(ص) دانسته و از سوی دیگر از مردی قریشی، به عنوان سازنده آن، یاد کرده‌اند.<ref>تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص184؛ الجامع اللطیف، ص294؛ التاریخ القویم، ج5، ص164</ref> [[محمد طاهر کردی]] در [[تاریخ القویم]] از بازسازی این مسجد، در سال ۱۲۶۳ قمری، توسط همسر یکی از شاهان حیدرآباد هند، یاد کرده است. این مسجد که به نام مسجد الرسول شناخته می‌شود، و در آغازِ حد حرم و در قسمت چپ دره قرار دارد، در سال ۱۳۷۰ق. بار دیگر بازسازی شد و سپس در ۱۳۸۴ قمری توسط اداره اوقاف [[عربستان سعودی]] توسعه یافت. بنای فعلی مسجد ۱۶۰۰ مترمربع و معماری آن شبیه [[مسجد تنعیم]] است. | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{برگرفتگی | {{برگرفتگی | ||
| پیش از لینک = مدخل '''جعرانه''' در | | پیش از لینک = مدخل '''جعرانه''' در | ||
| منبع = جلد ششم دانشنامه حج و حرمین شریفین | | منبع = جلد ششم دانشنامه حج و حرمین شریفین | ||
| | | پس از لینک = | ||
| لینک = http://hzrc.ac.ir/ | | لینک = http://hzrc.ac.ir/post/22000/%d8%ac%d8%b9%d8%b1%d8%a7%d9%86%d9%87 | ||
}} | }} | ||
* اثارة | * اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق: محمد بن اسحاق الخوارزمی (م. ۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق؛ | ||
* اخبار مکة | * اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه: محمد بن اسحاق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ | ||
* اخبار مکة و ما جاء | * اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ | ||
* ارشاد الاذهان | * ارشاد الاذهان الی احکام الایمان: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ | ||
* الام: محمد بن | * الام: محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛ | ||
* تاج العروس من جواهر القاموس: | * تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ | ||
* | * التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک بن عبدبالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ | ||
* | * تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق؛ | ||
* | * تصحیفات المحدثین: حسن بن عبدالله العسکری (م. ۳۸۲ق)، القاهره، المطبعة العربیة الحدیثه، ۱۴۰۲ق؛ | ||
* | * تهذیب الاسماء و اللغات: یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا؛ | ||
* الجامع | * الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف: محمد ابن ظهیره (م. ۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق؛ | ||
* الجبال و الامکنة و | * الجبال و الامکنة و المیاه: محمود بن عمر الزمخشری (م. ۵۳۸ق)، به کوشش احمد عبدالتواب، قاهره، درالفضیله، ۱۳۱۹ق؛ | ||
* الدروس | * الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ | ||
* الرسائل العشر: احمد بن محمد بن فهد | * الرسائل العشر: احمد بن محمد بن فهد الحلی (۷۵۷–۸۴۱ق)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق؛ | ||
* سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. | * سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش؛ | ||
* شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد | * شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛ | ||
* الطبقات | * الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م. ۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛ | ||
* عدة الانابة | * عدة الانابة فی اماکن الاجابه: عبدالله بن ابراهیم الحسنی (م. ۱۲۰۷ق)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبه المکیه، ۱۴۲۹ق؛ | ||
* العروة | * العروة الوثقی: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق؛ | ||
* فوائد القواعد: | * فوائد القواعد: زین‌الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش؛ | ||
* کشف اللثام: محمد بن الحسن الفاضل | * کشف اللثام: محمد بن الحسن الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ | ||
* معجم قبائل المملکة | * معجم قبائل المملکة العربیة السعودیه: حمد الجاسر، ریاض، النادیی، ۱۴۰۱ق؛ | ||
* معجم معالم الحجاز: عاتق بن | * معجم معالم الحجاز: عاتق بن الغیث البلادی، مکه، دار مکه للنشر و التوزیع، ۱۳۹۹ق؛ | ||
* | * المغازی: محمد بن عمر الواقدی (م. ۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق؛ | ||
* مواهب | * مواهب الجلیل: محمد بن محمد الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ | ||
* وسائل | * وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه): محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==مقاله‌های مرتبط== | |||
*[[میقات]] | |||
*[[میقات (فتاوای مراجع)]] | |||
{{پایان}} | |||
{{حج و عمره}} | |||
{{اماکن مکه}} | |||
[[Category:میقات‌های حج]] | |||
[[Category:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[Category:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[Category:میقات‌های حج]] | |||
[[Category:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[Category:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[Category:میقات‌های حج]] | |||
[[Category:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[Category:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[Category:میقات‌های حج]] | |||
[[Category:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[Category:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[Category:میقات‌های حج]] | |||
[[Category:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[Category:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:میقات‌های حج]] | ||
[[رده:مکان‌های منتسب به پیامبر اسلام(ص)]] | |||
[[رده:توقف‌گاه‌های پیامبر(ص)]] | |||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۴۱
جُعرانه (یا جِعرانه) منطقه‌ای است در شمال شرقی مکه که در فاصله حدود ۲۹ کیلومتری مسجدالحرام و بالای دره سَرِف (از وادی‌های شمالی مکه) قرار دارد. پیامبر اکرم در سال نهم هجرت در بازگشت از محاصره طائف از این مکان به قصد عمره، احرام بست و راهی مکه شد، از این رو مسلمانان احرام بستن از جعرانه را به قصد عمره مستحب می‌دانند. در این مکان همچنین، مسجدی در محل نماز خواندن پیامبر(ص) ساخته شده است.
جعرانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منطه‌ای است در شمال شرقی مکه در فاصله ۲۹ کیلومتری مسجدالحرام[۱] که از سکونت‌گاه‌های قبیله هذیل بود.[۲] برخی این نام را با تشدید و به صورت جِعِرّانه خوانده‌اند که از نظر شافعی قرائتی غلط است[۳] در مقابل، برخی هر دو قرائت را صحیح دانسته‌اند.[۴]
به گزارشی، نام جعرانه برگرفته از لقب زنی به نام ریطه یا رائطه، دختر کعب، مادر و به نقلی همسر اسد بن عبدالعزی، سرسلسله بنی‌اسد از تیره‌های قریش، است.[۵]
جعرانه را به عنوان آبگاه و چاه نیز در منابع توصیف کرده‌اند[۶] و این به دلیل وجود آب‌های گوارا در جعرانه، از جمله آبی که به برکت حضور پیامبر(ص) در این منطقه، در سال هشتم، از زمین جوشید و آن حضرت از آن نوشید.[۷]
ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق) در سفرنامه خود از وجود دو چاه، به نام «بئر الرسول» و «بئر علی بن ابی‌طالب» در جعرانه خبر داده است.[۸]
محل احرام پیامبر(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیامبر(ص) در سال نهم هجری، پس از بازگشت از محاصره طائف، در شب چهارشنبه، دوازده روز مانده به پایان ذی‌قعده، از مکانی در پایین تنگه و در انتهای دره جعرانه که طی مدت اقامت در جعرانه در آن‌جا نماز می‌خواند، احرام بست و برای انجام عمره عازم مکه شد.[۹]
از آن زمان نماز و احرام از این مکان برای انجام عمره مستحب شمرده شده و جعرانه به همراه تنعیم و حدیبیه به عنوان ادنی الحل از میقات‌های عمره مُفرده است.[۱۰] مذاهب مالکی،[۱۱] حنبلی[۱۲] و شافعی،[۱۳] جعرانه را بهترین میقات عمره از مکه می‌دانند. در حالی که حنفی‌ها تنعیم را بر جعرانه مقدم می‌دارند.[۱۴] فقهای امامیه نیز از افضیلت احرام از جعرانه، در عمره مفرده، سخن گفته‌اند.[۱۵] همچنین مستحب است حاجیان، برای انجام عمره حج قِران و افراد، از این میقات احرام ببندند.[۱۶]
مسجد جعرانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منابع قرن سوم از ساخت دو مسجد در جعرانه، یکی در قسمت انتهایی دره و در مکان نماز و احرام پیامبر(ص)، بدون ذکر نام سازنده آن، و دومین مسجد در قسمت ابتدایی دره و نزدیک‌تر به مکه، گزارش داده و ساخت آن را به مردی از قریش نسبت داده‌اند،[۱۷] بعدها در منابع قرن نهم به بعد، همواره از یک مسجد در جعرانه یاد شده که آن را از سویی مکان احرام پیامبر(ص) دانسته و از سوی دیگر از مردی قریشی، به عنوان سازنده آن، یاد کرده‌اند.[۱۸] محمد طاهر کردی در تاریخ القویم از بازسازی این مسجد، در سال ۱۲۶۳ قمری، توسط همسر یکی از شاهان حیدرآباد هند، یاد کرده است. این مسجد که به نام مسجد الرسول شناخته می‌شود، و در آغازِ حد حرم و در قسمت چپ دره قرار دارد، در سال ۱۳۷۰ق. بار دیگر بازسازی شد و سپس در ۱۳۸۴ قمری توسط اداره اوقاف عربستان سعودی توسعه یافت. بنای فعلی مسجد ۱۶۰۰ مترمربع و معماری آن شبیه مسجد تنعیم است.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ معجم معالم الحجاز، ج2، ص151.
- ↑ معجم قبائل المملکة العربیة السعودیه، ص879
- ↑ تصحیفات المحدثین، ج1، ص250؛ تاج العروس، ج6، ص200-201، «جعر»؛ عدة الانابه، ص221-222
- ↑ تهذیب الاسماء، ج3، ص58؛ نک: معجم معالم الحجاز، ج2، ص149
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص384؛ الجامع اللطیف، ص295؛ التاریخ القویم، ج5، ص162
- ↑ الجبال و الامکنه، ج1، ص95
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص68-69.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص137.
- ↑ المغازی، ج3، ص958-959؛ الطبقات، ج2، ص117
- ↑ العروة الوثقی، ج4، ص640؛ کتاب الحج، ج2، ص290-293، 388؛ وسائل الشیعه، ج11، ص341
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص38
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص380
- ↑ الام، ج2، ص146
- ↑ اثارة الترغیب، ج1، ص150
- ↑ ارشاد الاذهان، ج1، ص337؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص338؛ الرسائل العشر، ص203
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص416؛ فوائد القواعد، ص362؛ کشف اللثام، ج5، ص219
- ↑ المغازی، ج2، ص959؛ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص207
- ↑ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص184؛ الجامع اللطیف، ص294؛ التاریخ القویم، ج5، ص164
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مقاله برگرفته از مدخل جعرانه در جلد ششم دانشنامه حج و حرمین شریفین است.
- اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق: محمد بن اسحاق الخوارزمی (م. ۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق؛
- اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه: محمد بن اسحاق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
- اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
- ارشاد الاذهان الی احکام الایمان: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
- الام: محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛
- تاج العروس من جواهر القاموس: مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش عبدالملک بن عبدبالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
- تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف: محمد بن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق؛
- تصحیفات المحدثین: حسن بن عبدالله العسکری (م. ۳۸۲ق)، القاهره، المطبعة العربیة الحدیثه، ۱۴۰۲ق؛
- تهذیب الاسماء و اللغات: یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا؛
- الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف: محمد ابن ظهیره (م. ۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق؛
- الجبال و الامکنة و المیاه: محمود بن عمر الزمخشری (م. ۵۳۸ق)، به کوشش احمد عبدالتواب، قاهره، درالفضیله، ۱۳۱۹ق؛
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه: محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق؛
- الرسائل العشر: احمد بن محمد بن فهد الحلی (۷۵۷–۸۴۱ق)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق؛
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش؛
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
- الطبقات الکبری: محمد بن سعد (م. ۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
- عدة الانابة فی اماکن الاجابه: عبدالله بن ابراهیم الحسنی (م. ۱۲۰۷ق)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبه المکیه، ۱۴۲۹ق؛
- العروة الوثقی: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق؛
- فوائد القواعد: زین‌الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش؛
- کشف اللثام: محمد بن الحسن الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
- معجم قبائل المملکة العربیة السعودیه: حمد الجاسر، ریاض، النادیی، ۱۴۰۱ق؛
- معجم معالم الحجاز: عاتق بن الغیث البلادی، مکه، دار مکه للنشر و التوزیع، ۱۳۹۹ق؛
- المغازی: محمد بن عمر الواقدی (م. ۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق؛
- مواهب الجلیل: محمد بن محمد الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛
- وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه): محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.