مشهد ذوالکفل پیامبر(ع)

مشهد ذوالکفل پیامبر(ع)

اطلاعات اوليه
کاربری	مرقد
مکان	کوفه
نام‌های دیگر	مرقد حزقیال نبی، مرقد حضرت حزقیال
مشخصات
وضعیت	فعال
امکانات	گنبد و بارگاه، صحن، مسجد، مناره، کاروانسرا، بازار و حصار
معماری
بازسازی	در دوره ایلخانی توسط سلطان محمد خدابنده

مشهد ذوالکفل پیامبر(ع)، از زیارتگاه‌های بسیار کهن و معتبر عراق و از نظر تاریخی، بسیار درخور اهمیت است و به علت اینکه روی قبر یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل بنا شده، از دیرباز تاکنون، از زیارتگاه‌های مهم یهودیان در عراق، به شمار آمده است.

امروزه، مشهد ذوالکفل در شهر کوچکی، به نام «کِفل» در ساحل شرقی رود فرات، در استان بابل، حدود پنجاه کیلومتری جنوب شهر حله و ده کیلومتری شمال کوفه، واقع است. در این بقعه، اتاق کوچکی وجود دارد که به مقام خضر، شناخته می‌شود.

بررسی تاریخی مدفونان در بقعه

مدفون در این بقعه، براساس متون قدیمی و منابع جغرافیایی و تاریخی اسلامی، حضرت حزقیال(ع)، از پیامبران بزرگ بنی‌اسرائیل است. اما گویا با توجه به نظر برخی مفسران که لقب حزقیال را ذوالکفل دانسته‌اند، این بقعه، به مرور زمان، به ذوالکفل مشهور گشته و منطقه آن نیز به کفل، تغییر نام یافته است.

در ضلع جنوبی شبستان، مرقد حضرت حزقیال قرار دارد که با دو ورودی، به شبستان متصل است. مرقد، دارای گنبد پلکانی زیبایی به سبک گنبدهای مضرّس رایج در عراق و برخی مناطق غربی ایران است که قدمت آن از دوره ایلخانی، برآورد می‌شود. بر قبر نیز صندوق چوبی بزرگ نسبتاً جدیدی، نصب شده است.

در ضلع غربی شبستان، درِ کوچکی متصل به یک سالن، وجود دارد که داخل آن، پنج قبر به چشم می‌خورد که صاحبان آنها، اصحاب حضرت حزقیال یا علما و احبار یهود، دانسته شده‌اند. یاقوت حموی، اسامی آنها را باروخ، یوسف ربّان، یوشع، عزره و یوحنّای دیملجی، ذکر کرده است. همچنین در سمت راست ابتدای این سالن، اتاق کوچکی وجود دارد که به مقام خضر، شناخته می‌شود.

نام ذوالکفل

گفتنی‌است که نام ذوالکفل، دو بار در قرآن، در ضمن اسامی برخی از پیامبران، آمده است و علما و مفسران نیز بر پیامبر بودن وی تاکید دارند. اما واضح است که ذوالکفل، یک لقب است و درباره نام وی، میان مورخان و مفسران، اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی آن را حزقیال یا الیاس و برخی نیز بشر، فرزند حضرت ایوب(ع) دانسته‌اند. در روایتی از امام محمد جواد(ع) نیز ذوالکفل، لقب پیامبری به نام «عویدیا» است که به عقیده نگارنده این سطور، منطبق بر «عوبدیا» از پیامبران بنی‌اسرائیل است که قبر وی، در روستای «سبسطیه» در فلسطین اشغالی، واقع است.

بازسازی مرقد

مشهد ذوالکفل (حزقیال)، زیارتگاه کهنی است که جغرافی‌دانان و جهانگردان مسلمان‌ و غیرمسلمان، به آن اشاره کرده و از اوقاف و اهتمام مسلمانان به آن، خبر داده‌اند. این زیارتگاه، در دوره ایلخانی، از اهمیت بیشتری برخوردار شد و به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو)، بازسازی و بخش‌هایی به آن، افزوده شد..

ضریح حضرت ذوالکفل(ع)

معماری مرقد

مشهد ذوالکفل، مجموعه‌ای آرامگاهی است که از بخش‌های مختلفی، شامل گنبد و بارگاه، صحن، مسجد، مناره، کاروانسرا، بازار و حصار، تشکیل شده است و قدمت بیشتر بخش‌های آن، به دوره ایلخانی برمی‌گردد.

ورودی بنا در زاویه جنوب شرقی بنا قرار دارد. این ورودی، به محوطه‌ای مربع شکل متصل می‌شود که دورتادور آن، اتاق‌هایی برای اقامت زائران قرار دارد. در زاویه شمال شرقی این محوطه، مناره قدیمی دایره‌ای، دارای نقش و تزیین آجری، وجود دارد. روی این مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث در دو سطر، به چشم می‌خورد که در آن، نام سلطان محمد خدابنده آمده است. ضلع غربی این محوطه، به صحن دیگری متصل است که اطراف آن نیز حجره‌هایی وجود دارد. در ضلع جنوبی صحن، شبستانی وجود دارد که سقف آن، بر چهار ستون مربع عریض، استوار است.

بناهای تاریخی مرقد

گفتنی‌است که در این زیارتگاه، مناره‌ای بسیار کهن، از حدود قرن چهارم هجری، وجود داشته که متاسفانه حدود سال 1130 ه. ق، به دست یهودیان ویران شد و امروزه، تنها بخش پایینی آن، باقی مانده است و روی آن، اسامی پنج تن آل‌عبا(ع)، به چشم می‌خورد. همچنین اهالی منطقه، مسجد موجود در این زیارتگاه را همان مسجد نُخَیله می‌دانند که به اعتقاد آنان، امام علی(ع) با لشکر خود در آنجا، نماز خوانده است. اما پیش‌تر اشاره کردیم که نخیله در غرب کوفه و احتمالًا در محدوده قبرستان وادی‌السلام بوده است. بنابراین نمی‌تواند این موضوع، درست باشد.

نام شهر محل مرقد

نام قدیمی این شهر، «بَرملاحه» است و در منابع جغرافیایی اسلامی، به این نام، از آن یاد شده است. اما به علت وجود این زیارتگاه، امروزه به نام «کِفل» شهرت یافته است. برخی از نویسندگان و پژوهشگران معاصر عراقی نیز شهر کفل را منطبق بر منطقه «نُخیله» در صدر اسلام، دانسته‌اند. اما در جای دیگری ثابت کرده‌ایم که نخیله، نه در اینجا، بلکه در نقطه‌ای در غرب کوفه و احتمالًا در محدوده قبرستان وادی‌السلام، بوده است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «مشهد ذوالکفل پیامبر(ع)»، ج2، ص96-99، است.

• معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

• ذوالكفل حزقيال: سيرته ومشهده فى بابل، محمد سعيد الطريحى، الموسم، العدد ٢-٣، ١۴٠٩ه. ق - ١٩٨٩م.

• پژوهشى در مسير امام على(ع) به صفين و محل جنگ صفين، احمد خامه‌يار، پژوهش‌نامه علوى، ش ٣، بهار و تابستان ١٣٩٠ه. ش.

• النخيلة معسكر الإمام علي(ع) في الكوفة، رسول كاظم عبدالسادة، حولية الكوفة، العدد ٢، رمضان ١۴٣٣ه. ق - آب ٢٠١٢م.