اسکان در حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}
'''اسکان در حج'''، شامل اسکان حج‌گزاران در [[مکه]] و [[مدینه]] است و به جهت شمار بسیار حج‌گزاران در موسم [[حج]]، از گذشته مورد توجه بوده است. کهن‌ترین پیشینه اسکان در [[مکه]]، به دوره [[حضرت ابراهیم(ع)]] و سکونت قبیله‌هایی از [[جرهم]] بازمی‌گردد. در دوره [[حضرت محمد(ص)]]، خلفا و [[امام علی(ع)]]، حاجیان در خانه‌های مردم مکه ساکن می‌شدند و اجاره گرفتن از حاجیان ممنوع بود. در دوره [[بنی‌امیه|اموی]] (۴۰-۱۳۲ق) خانه‌های مکه اجاره داده می‌شد و به تدریج ساخت اقامت‌گاه‌هایی ویژه حج‌گزاران آغاز شد. در عصر [[عثمانی]]، اسکان حاجیان قوانین خاصی به خود گرفت. در سده دوازدهم قمری، گروه‌هایی با نام [[مطوف|مطوِّف]] کار اسکان را بر عهده داشتند. پیشینه اسکان در مدینه، به عصر حضرت محمد(ص) بازمی‌گردد و در دورهای بعدی خانه‌های مردم و پس از آن، [[رباط|کاروانسراها]] مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.


اسکان حج‌گزاران در مکه و مدينه
پس از تسلط [[آل سعود]] بر [[عربستان]]، در سال ۱۳۵۵ق. نخستین هتل امروزی در مکه ساخته شد و  شمار هتل‌ها در [[حجاز]] فزونی یافت. در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن استقلال یافته و مؤسسه مطوّفین تنها نظارت را بر عهده داشت.


سکونت حج‌گزاران در دوره‌هاي مختلف بويژه از زماني که شمار آنها افزايش يافت، از مسائل مهم حج بوده است. از همين رو چگونگي اسکان حاجيان و سير شکل‌گيري سکونت‌گاهها و خانه‌ها، تطور اسکان حج‌گزاران و زائران در حرمين و وضعيت اسکان در عصر حاضر قابل بررسي است و از باب مقدمه به تاريخچه مسکن و شکل آن در مکه نيز اشاره مي‌گردد.
امروزه اسکان حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]] در حج، به صورت متمرکز و توسط [[سازمان حج]] انجام می‌شود. کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر بوده و سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. حج‌گزاران ایرانی در [[عرفات]] دارای ۹۶۰۰ خیمه و در [[منا]] ۷۲۰۰ خیمه مجهز به برق و کولر هستند.


سکونت دادن ‌هاجر و اسماعيل در مکه از سوي ابراهيم(ع) و درخواست وي از خداي متعال براي متوجه ساختن دلهاي مردم به ايشان و سکونت با آنان ( سوره ابراهيم آيه 37) و پيدايش زمزم و ساخت کعبه، زمينه سکونت قبائلي از جرهم در آنجا گرديد. اين قبائل به جهت حفظ حرمت خانه خدا عمدتا چادرهاي خود را در دره‌هاي اطراف کعبه بر پا مي‌کردند.<ref>. نک: المعارف، ص27؛ التاريخ القويم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرايش روز افزون مردمان به سوي کعبه و زيارت آن، رونق بازارهاي محلي و شکل‌گيري کاروانهاي تجاري در آن مسير،<ref>. المفصل، ج7، ص6.</ref> ميهمانان مکه را بيشتر کرد و با توجه به چادرنشيني مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلي روبرو نمي گرديد.  
در دیگر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند. برخی کشورها نیز، برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند.


اولين ساختمان در کنار کعبه را دارالندوه* ذکر کرده‌اند که قصي بن کلاب دو قرن قبل از اسلام آن را بنا کرد و پس از آن قريش اقدام به ساخت خانه‌هايي در اطراف کعبه کردند.<ref>. التاريخ القويم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌هاي گلي و سنگي، و يافتن ظاهر شهري در مکه، (هرچند گروه‌هاي زيادي همچنان در چادر‌ها زندگي مي‌کردند) به تدريج اسکان در کنار اموري چون سقايت* ( آبرساني به حاجيان) و رفادت* ( اطعام حج‌گزاران)، بر پذيرايي از ميهمان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌هاي اهل مکه وارد شوند.<ref>. نک: المفصل، ج9، ص68 - 69.</ref> (← رفادت) بر اساس گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره نبوي و در صدر اسلام در خانه‌هاي اهل مکه ساکن مي‌شدند<ref>. نک: اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص162-163؛ اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجيان به خانه‌هاي اهل مکه جلوگيري نمي گرديد،<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجيان، بر يکديگر پيشي مي‌گرفتند.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص164؛ نک: من لايحضره الفقيه، ج2، ص193؛ نک: الکافي، ج4، ص244.</ref>
اسکان در حج، در فقه اسلامی نیز وارد شده و فقیهان، درباره جایز بودن یا جایز نبودن اجاره دادن [[خانه‌های حرم|خانه‌های مکه]] بحث کرده‌اند.


قرآن کريم، با بيان ( سواء العاکف فيه و الباد ) حج/22 آيه 25، همگان را در برخورداري از مسجدالحرام مساوي دانسته است و منابع فقهي و تفسيري به مناسبت اين آيه، در زمينه استفاده از خانه‌هاي مکه و جواز يا عدم جواز اجاره آن مباحث مفصلي دارند. (← خانه‌هاي حرم ) در رواياتي منسوب به پيامبر(ص) از اجاره خانه‌هاي مکه نهي شده است<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص163.</ref> و ايشان پس از فتح مکه از گذاشتن در براي خانه‌هاي مکه، نهي کردند.<ref>. نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر اساس گزارش‌ها، در عصر خلفاي چهارگانه، خانه‌هاي مکه در نداشت و حاجيان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند. <ref>. الكافي، ج4، ص243ـ244؛ تهذيب، ج5، ص420.</ref> عمر بن خطاب، خليفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن براي خانه‌هاي مکه منع کرد<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعي براي اسکان حج و عمره گزاران مي‌دانست.<ref>. اخبار مكه، الازرقي، ج2، ص265.</ref> علي(ع) نيز در سال 39ق. طي فرماني به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتي در مورد حج و حاجيان و تأمين مسکن آنها، دستور مي‌دهند اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجيان منع کنند.<ref>. نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسير شاهي، ج1، ص418.</ref> از معاويه به عنوان اولين کسي که بر در خانه خود قفل زد، ياد شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذيب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان اين گزارش معين نيست ولي بنابر ديگر گزارش‌ها در دوره اموي (40 ـ 132 ق.) مکيان، خانه‌هاي خود را به حاجيان اجاره مي‌دادند. <ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص164.</ref> جز آنکه عمر بن عبدالعزيز ( حک 99 ـ 101 ق.) طي نامه اي به عامل خود در مکه دستور داد از اجاره دادن خانه‌هاي مکه جلوگيري گردد، البته در زمان وي نيز اجاره پنهاني در مکه گزارش شده است.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص163.</ref>
==پیشینه==


چالش در اجاره يا عدم اجاره خانه‌هاي مکه، همزمان با افزايش تعداد حج‌گزاران باعث شد تا در سده اول و دوم هجري خانه‌هايي در مکه ساخته شده و براي اسکان حاجيان اختصاص يابد، چنانکه معاويه در توجيه ايراد عايشه مبني بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را براي سکونت حاجيان عنوان کرد<ref>. اخبار مكه، فاكهي، ج3، ص290.</ref> يا برخي ديگر از حاکمان خانه‌هايي را براي حج‌گزاران وقف کردند.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص249.</ref>. افزايش مسافران و حجاج، و ضرورت اسکان آنها، و فتاواي فقهي بر جواز اجاره خانه‌هاي مکه به حج‌گزاران،<ref>. نک: الشرح الکبير، ج4، ص20.</ref>،(← خانه‌هاي حرم) زمينه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائي جهت اسکان حاجيان گرديد که البته بخشي از آنها موقوفاتي جهت اسکان حاجيان و همچنين مدارسي جهت آموزش احکام و مسائل ديني بود. در عين حال اسکان حاجيان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (328 ق.) ضمن اعتراض به تعويض يا تزيينات متعدد پرده کعبه، آن ‌‌را اسراف دانسته و صرف هزينه آن در اسکان حجاج را ضروري‌تر مي‌داند.<ref>. نک: العقد الفريد، ج7، ص285.</ref>
===در مکه===
[[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]]، از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم(ع)]] در [[مکه]] ساکن شدند. ابراهیم(ع) از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref> این موارد و پیدایش [[زمزم]] و ساخت [[کعبه]]، باعث شد قبیله‌هایی از [[جرهم]] در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها، برای نگهداری احترام کعبه در بیشتر موارد چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردم به سوی کعبه و [[زیارت]] آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروان‌های تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.


بر اساس گزارش‌هاي تاريخي، ساخت محل‌هايي جهت اسکان حج‌گزاران، طي قرون پنجم و ششم قمري ادامه داشته است. از جمله، حجاج‏ عراق و خراسان و ماوراءالنهر با رسيدن به مکه، در خانه‌هايي که براي آنها در نظر گرفته شده بود، اسکان مي‏يافتند.<ref>. سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسيان و فاطميان، ص108. </ref> توصيف اين کاروانسراها و مقايسه سطح کيفي آنها از جمله وجود چاه آب، در کتب تاريخي يافت مي‌شود. بر پايه اين گزارش‌ها مسافران اين کاروانسراها نيز متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمين در کاروانسرا‌هاي خاصي سکونت مي‌يافتند و اهل مکه نيز براي برخي از اين مسکن‌ها، خيرات و هدايايي همانند ميوه‌هاي تازه اختصاص مي‌دادند.<ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه اي از اين اماکن، مدرسه قايتباي بود که در ايام موسم، محل اسکان حج‌گزاران مي‌گرديد و به اسکان امراء و شخصيتهاي دولتي اختصاص داشت.<ref>. الإعلام بأعلام بيت الله الحرام، ص231، 237.</ref>
نخستین ساختمان، در کنار [[کعبه]] را [[دارالندوه]] دانسته‌اند، که [[قصی بن کلاب]] دو سده پیش از [[اسلام]] آن را ساخت و پس از آن [[قریش]]، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه،{{یادداشت|هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند.}} به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت{{یادداشت|آبرسانی به حاجیان.}} و [[رفادت]]،{{یادداشت|اطعام حج‌گزاران.}}  برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به [[خانه‌های حرم|خانه‌های اهل مکه]] وارد شوند. بر پایه گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره [[حضرت محمد(ص)]] در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند<ref>نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد،<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.</ref> در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص)، از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.<ref name=":0">اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>  


اهميت اسکان حاجيان و ساخت محلي براي سکونت آنها، موجب شد شخصيت‌ها و خاندان‌هاي معروفي به ساخت سکونت‌گاه براي حجاج بپردازند و از همين رو در گزارش‌هاي تاريخي مورد تمجيد قرار گرفتند. جواد اصفهاني* ( - 558ق.) از بانيان برخي فعاليتهاي مذهبي و خيرخواهانه به صاحب رباط عجم شهرت يافت.<ref>. موسوعه مرآة الحرمين ج‏3، ص18.</ref> ابراهيم بن محمد بن ابراهيم اصفهاني ( -756ق.) معروف به العز اصفهاني به سال 749ق. کاروانسرايي را براي فقيران،<ref>. العقد الثمين، ج1، ص284.</ref> امير زين الدين فرامرز محمود افزري کاروانسرايي براي صوفيان غريب،<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوري، ج3، ص31-32.</ref> عبدالعزيز بن علي بن عثمان اصفهاني، معروف به عجمي ( -764ق.) مکاني را براي زائران در راه مانده<ref>. العقد الثمين، ج5، ص91-92.</ref> و محمد بن علي گيلاني، معروف به خواجه پير محمد گيلاني (زاده 808ق.) کاروانسرا و موقوفاتي ايجاد کردند. همچنين در دوره ايوبيان، کاروانسراهاي متعددي براي صوفيان ساخته شد. از نکات جالب توجه طي اين قرون، ساخت خانه‌ها يا کاروانسراهايي جهت اسکان زائران منطقه‌اي خاص از سوي متمکنان آن منطقه بود. به گزارش فاسي در مجموع تعداد اماکن سکونت حاجيان تا سال 832 ق. به 75 کاروانسرا و 11 مدرسه رسيد.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص435.</ref> ( ← کاروانسرا)
بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.<ref name=":1">الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد<ref name=":2">اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.<ref name=":3">اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.</ref> [[امام علی(ع)]] نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref name=":4">نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.</ref> از [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.<ref>الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان این گزارش معین نیست، ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در [[بنی‌امیه|دوره اموی]] (۴۰-۱۳۲ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.</ref> جز آنکه، عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹-۱۰۱ق) دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>


در دوره عثماني (حک: 699 تا 1342ق.) به جهت نظم اداري حاکم بر عثمانيان، اسکان حج‌گزاران نيز قوانين خاصي يافت. عدم امکان اقامت طولاني مدت در مکه، تشويق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت مگر براي مريضان يا بازماندگان از مناسک حج، از اين جمله است.<ref>- Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2</ref> در اين دوران مشکلي از جهت سکونت کاروانهاي حج نبوده و کاروانها در مسکن مناسب جا داده مي‌شدند.<ref>. موسوعه مرآة الحرمين، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمين، ج1، ص384.</ref> همچنين اسنادي از سکونت و پذيرايي از فقرا و دراويش از جمله اسکان‏ حجاج‏ فقير بخارا، افغانستان و ازبک و اطعام ايشان و بازسازي تکيه آن‏ها از سوي حکومت عثماني ثبت شده است.<ref>. ميقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواري‌ها».</ref>
چالش در اجاره دادن یا اجاره ندادن خانه‌های مکه، همزمان با افزایش شمار حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری، خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد [[عایشه]] مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.</ref> یا برخی دیگر از حاکمان، خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.</ref> افزایش مسافران و حج‌گزاران، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،<ref>نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.</ref> زمینه رونق ساخت خانه و [[رباط|کاروانسراهائی]] جهت اسکان حاجیان گردید، که البته بخشی از آنها موقوفاتی برای اسکان حاجیان و مدارسی برای آموزش مسائل دینی بود. با این همه، اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (م.۳۲۸ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد [[پرده کعبه]]، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حج‌گزاران را ضروری‌تر می‌داند.<ref>نک: العقد الفرید، ج7، ص285.</ref>


اسکان و راهنمائي حاجيان در قرن 12 ق. به شکل‌گيري گروه‌هاي موسوم به مطوِّف* انجاميد که وظيفه تامين اسکان و راهنمائي حاجيان را در طول اقامت در حرمين و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. (← مطوف) از اين دوره، اسکان حاجيان و تهيه امکانات لازم براي اقامت آنها از سوي مطوفان يا نمايندگانشان در مکه و مدينه انجام مي‌شد.<ref>- التاريخ القويم، ج2، ص213؛ حج نيکان، ص43.</ref> البته همچنان زائران خانه خدا، با مشکلات فراواني از جمله سوء استفاده مالي برخي مطوفان<ref>- پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوي خدا مي رويم، ص116.</ref> روبه‏رو بودند و بعضا اسکان حاجيان وضعيت مناسبي نداشت. برخي زائران در باغ‏ها، زير سايه نخل‏ها اقامت مي‌کردند و کمبود آب براي شست‏وشو و وضعيت نامناسب بهداشتي براي بيشتر زائراني، که مسن بودند، اميد بازگشت حاجيان را کاهش مي‌داد.<ref>. ميقات حج، ج‏54؛ ص149، حج گزاري در سال آغازين انقلاب».</ref>
بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان [[عراق]] و [[خراسان]] و [[ماوراءالنهر]] با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند.<ref>سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.</ref> بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند.<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.<ref>الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.</ref>


در اين دوره نيز کاروانسراهايي براي اسکان فقرا، غرباء و طلاب علوم ديني توسط اشخاص نيکوکار در اين شهر احداث شد. اين ساختمانها بيشتر محلّ بيتوته بود و وسائل خوردن و آشاميدن نداشت. برخي از اين اماکن ويژه مردان و برخي مختص بانوان بود. اين نوانخانه‏ها که تعداد آنها در مکه بسيار بود، بيشتر در اطراف مسجدالحرام بودند که بيشتر آنها در جريان طرح توسعه دولت سعودي در سال 1375 ق. تخريب گرديد.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص175.</ref> علاوه بر کاروانسراها، خيمه‌هايي نيز براي اسکان حاجيان در برخي مناطق مکه مانند معابده، برافراشته مي‌گرديد که به شهرهاي چادري شبيه بود.<ref>. ميقات حج، ش 57، ص133، «شهرهاي چادري».</ref> در کنار اين موارد، خانه‌هاي اهل مکه نيز به صورت ضيافتي يا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجيان قرار مي‌گرفت. بالاخص محله «باب‏العمره» که خانه‌هايي با پنجره‌هاي کوچک بسيار، توصيف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزديکي کوه صفا نيز داراي خانه‏هاي زيبايي براي سکونت حاجيان ثروتمند بوده است. <ref>. مكه و مدينه از ديدگاه جهانگردان اروپايي، ص37.</ref>
در [[دوره عثمانی]] (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان [[اقامت در مکه|اقامت]] طولانی در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از [[مجاور|مجاورت]] مگر برای بیماران یا بازماندگان از [[مناسک حج]]، از این جمله است.<ref>- Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2</ref> در این دوران، مشکلی از جهت سکونت کاروان‌های حج نبوده و کاروان‌ها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ج1، ص384.</ref> اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقیران مانند اسکان حاجیان فقیر بخارا، [[افغانستان]] و [[ازبکستان|ازبک]] و بازسازی تکیه آن‌ها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref>


===اسکان زائران در مدينه===
اسکان و راهنمائی حاجیان در سده دوازدهم قمری به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به [[مطوف|مطوِّف]] انجامید که وظیفه فراهم کردن اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در [[حرمین]] و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوّفان یا نمایندگانشان در مکه و [[مدینه]] انجام می‌شد.<ref>- التاریخ القویم، ج2، ص213؛ حج نیکان، ص43.</ref> البته همچنان زائران کعبه، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان<ref>- پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوی خدا می‌رویم، ص116.</ref> روبه‌رو بودند و گاهی اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائران کهنسال، امید بازگشت آنها را کاهش می‌داد.<ref>میقات حج، ج‏54؛ ص149، حج گزاری در سال آغازین انقلاب».</ref>
سابقه اختصاص مکاني در مدينه براي ميهمانان حکومتي در عصر پيامبر(ص) گزارش شده است. دارالکبري، اولين خانه‌اي که يکي از مهاجران در مدينه ساخت و به جهت اينکه ميهمانان پيامبر در آن سکونت مي‌يافتند به دارالضيافه* نامبردار شد.<ref>. وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> همچنين خانه رمله بنت حارث به عنوان استراحت گاه هيئت‌هايي که نزد پيامبر مي‌آمدند، ذکر شده است.<ref>. التاريخ القويم، ج‏2، ص216.</ref>


در دوره‌هاي بعدي اسکان در مدينه با توجه به زمان کمتري که زائران در آنجا مي‌ماندند، مشکل جدي نبود و خانه‌هاي اهل مدينه ميزبان آنها بود و در مواردي نيز مسافران براي مدت کوتاهي در چادر مي‌ماندند.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.</ref> در عين حال همانند مکه کاروانسراها<ref>. بسوي ام القري، ص278.</ref> و تکيه‌هايي ساخته شده<ref>. مرآة الحرمين، ص475.</ref> که مورد استفاده اسکان زائران قرار مي‌گرفته است. شيعيان ايراني عمدتاً در خانه‌هاي شيعيان نخاوله* ساکن مي‌شدند؛<ref>. پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.</ref>
در این دوره نیز [[رباط|کاروانسراهایی]] برای اسکان فقیران، غریبان و طالبان علوم دینی توسط نیکوکاران ساخته شد. این ساختمانها بیشتر، جایی برای اسکان شبانه بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن، ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف [[مسجدالحرام]] بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت [[آل سعود|سعودی]] در سال ۱۳۷۵ق. ویران گردید.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص175.</ref> افزون بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود.<ref>میقات حج، ش 57، ص133، «شهرهای چادری».</ref> در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. به‌ویژه محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی [[کوه صفا]] نیز، دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص37.</ref>


علاوه بر حرمين سکونت حجاج ايران در جده نيز حائز اهميت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجيح مي‌دادند در خانه‌هاي معروف ايراني الاصل بمانند.<ref>.نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> درسال 1051- 1054ق. مادر بزرگ شاه‌ عباس دوم، کاروانسر‌ايي در جده ساخت.<ref>. سفرنامه بانوي اصفهاني، ص20.</ref> از نکات پر تکرار در حج‌گزاري ايرانيان و اسکان ايشان در جده يا حرمين در دوره قاجار، نقش کنسول ايران در جده تحميل هزينه اضافي به حاجيان است که از اين راه درآمد هنگفتي بدست مي‌آورد. <ref>.پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref>
===در مدینه===
پیشینه اختصاص مکانی در [[مدینه]] برای میهمانان حکومتی، در دوره [[حضرت محمد(ص)]] گزارش شده است؛ دارالکبری، نخستین خانه‌ای بود که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به «دارالضیافه» معروف شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> از خانه «رمله بنت حارث» نیز، به عنوان استراحت‌گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، یاد شده است.<ref>التاریخ القویم، ج‏2، ص216.</ref>


===اسکان حاجيان در دوره معاصر
در دوره‌های بعدی، اسکان در مدینه با توجه به زمان کمتری که زائران در آنجا می‌ماندند، مشکل جدی نداشت و خانه‌های اهل مدینه میزبان آنها بود و در مواردی نیز، مسافران برای مدت کوتاهی در چادر می‌ماندند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.</ref> در عین حال، همانند [[مکه]] [[رباط|کاروانسراها]]<ref>بسوی ام القری، ص278.</ref> و تکیه‌هایی ساخته شده<ref>مرآة الحرمین، ص475.</ref> که مورد استفاده اسکان زائران قرار می‌گرفته است. [[شعیه|شیعیان]] [[ايران|ایرانی]] عمدتاً در خانه‌های شیعیان [[نخاوله]] ساکن می‌شدند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.</ref>
اسکان حاجيان پس از تسلط آل سعود* بر حرمين در سال 1343ق.، همچنان عمدتاً بر عهده مطوفين بود و ملک عبدالعزيز طي حکمي در همان سال اين افراد را در کارهاي خود ابقاء کرد. طي قوانيني در سالهاي 1345ق.، 1355ق.، 1365 ق. و 1367 ق. مطوفان در قالب موسسات مطوفين منطقه اي سازماندهي شده و يکي از وظايف رسمي آنها تامين و آماده سازي مسکن مناسب حجاج آن منطقه ذکر شد.<ref>- http://www.eumra.net قبول يا حج.</ref> در اين دوره نيز مطوفان با وساطت بين حج‌گزاران و مالکان خانه‌هاي مسکوني، اسکان حجاج را تسهيل مي‌کردند.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص213.</ref> طي حکمي در سال 1410ق. حاجيان و بعثه‌هاي حج در انتخاب مسکن کاملا استقلال يافته و براي عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نياز به هيچ واسطه اي نبود و موسسه مطوفين نظارت بر اين امور را بر عهده داشتند.<ref>. نک: دراسة خصائص المسكن الملائم، ص6</ref>


در دوره سعودي علاوه بر تغييرات قوانين و نظام حاکم بر اسکان حجاج، تغييرات فراواني نيز در ساختمان‌هاي مسکوني بالاخص براي حج‌گزاران انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخي سفرنامه‌هاي اوايل دوره سعودي منعکس شده<ref>. رحلة الحجاز، ص27.</ref>؛ ولي از سال 1355 ق. ساخت هتل و اقامت گاههاي امروزي در مکه آغاز شد. هتل مصر در محله اجياد، اولين هتل مکه بود که از سوي وزارت دارائي عربستان در آن سال ساخته شد و طي مدت کوتاهي هفت هتل ديگر به نام‌هاي هتل تيسير، سلام، شبرا، الحرم، أم القري، عرفات ومکه بالاس (قصر) ساخته شد. به گزارش کردي (1400ق.) تعداد هتل‌ها به سرعت فزوني يافته و نه تنها در مکه بلکه در مدينه، جده و سراسر حجاز به جهت کثرت مسافراني که وارد عربستان مي‌شدند، هتل‌هاي متعددي ساخته شد. <ref>. التاريخ القويم، ج‏1، ص213 - 214</ref> در کنار هتل‌هاي عمومي، مهمانسراهاي مجللي نيز براي شخصيت‌ها و مهمانان حکومتي ساخته شد. <ref>. التاريخ القويم، ج‏2، ص215</ref>
افزون بر حرمین، سکونت حج‌گزاران ایران در [[جده]] نیز دارای اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> در سال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.<ref>سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.</ref> از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان آنان در جده یا حرمین در دوره [[قاجار]]، نقش کنسول ایران در جده و تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref>


همچنين دولت عربستان مطالعات و بررسي‌هاي متعددي در زمينه اسکان حجاج انجام داده است؛ از جمله تحقيقات دانشکده حج وابسته به وزارت آموزش عالي عربستان که فهرست آنها در سايت اين مرکز<ref>. http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm</ref> در دسترس است.  
===کارروانسراها===
{{اصلی|کاروانسرا}}
اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حج‌گزاران بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی ستایش شدند. جواد اصفهانی (م.۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به «صاحب رباط عجم» شهرت یافت.<ref>موسوعه مرآة الحرمین ج‏3، ص18.</ref> ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی در سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران،<ref>العقد الثمین، ج1، ص284.</ref> امیر زین‌الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوری، ج3، ص31-32.</ref> عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده<ref>العقد الثمین، ج5، ص91-92.</ref> و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. در دوره [[ایوبیان]] نیز، کاروانسراهای پُرشماری برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این سده‌ها، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی ثروتمندان آن منطقه بود. به گزارش فاسی، در مجموع، شمار سکونت‌گاه‌های حاجیان تا سال ۸۳۲ق. به ۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص435.</ref>


بر اساس اين مطالعات، کميته بازرسي و نظارت بر اسکان حجاج، استاندارد‌هاي لازم از جمله ضريب امنيتي ساختمان، مقاوم‏سازي، تجهيز به سيستم اطفاي حريق و پله‏هاي اضطراري<ref>.حج 28، ص379.</ref> و قوانين خاصي را براي بهره برداران وضع مي‌کند از جمله قانون ممنوعيت طبخ غذا در هتل‌ها که از سال 1380 ش. وضع گرديد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> همچنين اين کميته بر ساخت و نگهداري اماکن اسکان حاجيان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر مي‌کند. براي نمونه در سال 1425 ق. در مکه 4561 دستگاه ساختمان با گنجايش يک ميليون و صد هزار نفر براي اسکان‏ حجاج‏ تاييد شد.<ref>. حج 25، ص181.</ref> در سال1387ش.؛ 7150 مجوز براي اسکان يک ميليون و ششصد هزار زائر، صادر و 150 واحد مسکوني به سبب نداشتن استانداردهاي لازم از ليست اسکان‏ حجاج‏ حذف شد.<ref>. حج 29، ص445.</ref> اين مسئله همراه با اجراي طرح‏هاي جديد عمراني و توسعه حرمين، به کمبود مسکن حجاج و رقابت آنها در تهيه مسکن مناسب مي‌انجامد.<ref>. حج 28، ص380.</ref> اسکان حجاج منحصر به هتل‌ها نيست و برخي خانه‌هاي شهروندان مکه که به ساختمان حجي معروفند، در موسم حج براي کسب درآمد، اجاره داده مي‌شود.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص316.</ref>
==در دوره معاصر==
{{اصلی|توسعه مسجدالحرام|توسعه مسجدالنبی(ص)}}
اسکان حاجیان پس از تسلط [[آل سعود]] بر [[حرمین]] در سال ۱۳۴۳ق. مانند گذشته، در بیشتر موارد بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] بود. نخستین پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز، طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق، ۱۳۵۵ق، ۱۳۶۵ق و ۱۳۶۷ق. یکی از وظایف رسمی مطوفان آماده‌سازی مسکن مناسب حج‌گزاران ذکر شد.<ref>- http://www.eumra.net قبول یا حج.</ref> در این دوره نیز، مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حاجیان را آسان می‌کردند.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص213.</ref> طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوّفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.<ref>نک: دراسة خصائص المسکن الملائم، ص6.</ref>


دولت عربستان در سالهاي اخير عمليات اجرائي طرح‌هاي توسعه جديدي براي حرمين شريفين و اطراف آن آغاز کرده است که يکي از اهداف آن تسهيل اسکان حج‌گزاران در نزديکي حرمين مي‌باشد. در طرح توسعه مسجد النبي علاوه بر توسعه فضاي اطراف حرم نبوي، هتل‌ها و خانه‌هاي جديدي به صورت حلقه‌اي به دور مسجد، ساخته خواهد شد. اين طرح تا سال 2015 م. به پايان خواهد رسيد.<ref>- http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&article=696887&issueno=12355</ref> همچنين در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، علاوه بر اسکان حج‌گزاران در نزديکي مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهاي جماعت مسجد نيز تسهيل خواهد شد. ( ← مسجدالحرام/توسعه؛ مسجد النبي/ توسعه)
در دوره سعودی افزون بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حاجیان، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛<ref>رحلة الحجاز، ص27.</ref> ولی از سال ۱۳۵۵ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌های امروزی در [[مکه]] آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی [[عربستان]] در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات و مکه بالاس{{یادداشت|قصر.}} ساخته شد. به گزارش محمدطاهر کردی (۱۴۰۰ق)، شمار هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در [[مدینه]]، [[جده]] و سراسر [[حجاز]]، هتل‌های پُرشماری ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج‏1، ص213 - 214</ref> در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج‏2، ص215</ref>


===اسکان حجاج ايراني===
همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حج‌گزاران انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج، وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز<ref>http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm</ref> در دسترس است.
حج‌گزاران ايراني در دوره‌هاي مختلف به سان ديگر حاجيان در خانه‌هاي اهل حرمين يا در کاروانسراها منزل مي‌گزيدند. تا پيش از شکل‌گيري مديريت حج ( اوائل دهه پنجاه شمسي)، تهيه مسکن همچون حمل و نقل و ساير موارد عمدتاً بر عهده حمله دار* بود<ref>. نک: بركات سرزمين وحي، ص29.</ref> که در دوره مطوفان، آنها محل اقامت حج‌گزاران ايراني را تدارک مي‌کردند البته در اين ميان کاروانسراهاي متعددي نيز اختصاصاً براي حج‌گزاران عجم و ايراني ساخته و وقف گرديد. در دوره معاصر و با سامان يافتن مديريت حج ايرانيان، با همه تحولات آن، تهيه مسکن يکي از وظايف آنها بود. (← سازمان حج – بعثه)


امروزه سازمان حج با ايجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسي و تأمين امکانات رفاهي‏ حجاج، برنامه ريزي و اجراي امور مربوط به تهيه محل اسکان‏ حجاج‏، زائران و محل استقرار ستاد، بعثه، بيمارستانها، درمانگاهها و ساير دفاتر در عربستان، سوريه و عتبات مقدسه مي‌پردازد.<ref>. شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي، ص28-29.</ref>
بر پایه این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حاجیان، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری<ref>حج 28، ص379.</ref> و قوانین خاصی را برای بهره‌برداران وضع می‌کند، از جمله قانون ممنوعیت پخت غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. (۱۴۲۲ق) وضع گردید.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۴۲۵ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حج‌گزاران تأیید شد.<ref>حج 25، ص181.</ref> در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حاجیان حذف شد.<ref>حج 29، ص445.</ref> این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه [[حرمین]]، به کمبود مسکن حاجیان و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد.<ref>حج 28، ص380.</ref> اسکان حج‌گزاران منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به «ساختمان حجی» معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص316.</ref>


بر اساس توافقات جمهوري اسلامي ايران و دولت سعودي، از جمله توافق سال 1424ق. سازمان حج موظف است ضمن رعايت مقرّرات مسکن حجاج مندرج در دستورالعمل اجرايي حج، با مؤسّسات مطوّفين هماهنگ باشد. مسکن استيجاري بايد داراي مجوز اجاره در حج باشد. براي هر نفر در مکه 3 متر مربع و در مدينه 4 متر مربع اجاره گردد و هيچگاه تعداد حجاج از ظرفيت مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنين بايد در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌هاي اجاره‌اي به صندوق امانات جهت حفظ و نگهداري اموال و اشياي گران‏بهاي حجاج مجهز باشد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص77-78.</ref>
دولت عربستان در سال‌های اخیر{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۵ش.}} عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن آسان شدن اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین است.<ref name=":5">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۹۵.</ref>


دفتر نمايندگي سازمان حج و زيارت در طول سال، پي‏گير محل اسکان حاجيان است و سعي دارد با توجه به ارتقاء کيفيت هتل‌هاي مکه، مناطق نزديک به حرم، تازه ساز و مناسب را اجاره کند. <ref>. نک: حج 27، ص110.</ref> حداقلّ فاصله محل اقامت حاجيان ايراني تا مسجدالحرام 2 و حداکثر 9 کيلومتر است. بيشتر زائران ايراني در شرق مکه که‏ مسافت نسبتاً کمتري با حرم دارد، مستقر هستند.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص283-284 </ref>  
بر پایه گزارشی در سال ۱۴۴۰ق. (۱۳۹۷ش)، [[مسجد النبی(ص)]] از سوی غربی آن در حال توسعه بوده و پس از پایان یافتن آن، گنجایش این مسجد، به یک میلیون و هشتصد نمازگزار خواهد رسید.<ref>40 % المتبقي في مشروع توسعة ساحات المسجد النبوي، عکاظ، انتشار یافته در ۱۴ فوریه ۲۰۱۹م. و دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش؛ [https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203214847/https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه آرشیو].</ref>


براي آسايش بيشترحج‌گزاران ايراني، سرانه مسکن حجاج ايراني، بالاترين سرانه مسکن در ميان حجاج است. در حالي که عربستان براي هر نفر 5/3 متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ايراني 4 متر<ref>. حج28، ص378، 380.</ref> است که ميانگين آن اتاقهاي 4 تا 5/ 5 نفره مي‏باشد. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص284.</ref> ساختمان‏هاي مورد اجاره داراي استانداردهاي بين‏المللي است و مقامات عربستان نيز آن‏ها را تأييد کرده‏اند.<ref>. حج 28، ص379.</ref>  
همچنین در طرح توسعه [[مسجدالحرام]] و اطراف آن، افزون بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز آسان خواهد شد.<ref name=":5" />


حجاج ايراني در مکه و مدينه بر اساس مقدار هزينه‏‌اي که پرداخت مي‌کنند، در شش گروه اسکان داده مي‌شوند. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص315.</ref> سرانه اجاره اقامت در مکه و مدينه براي هر ايراني طي سالها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن براي هر زائر در سال 1371 ش. در مکه 603 و در مدينه 368 ريال سعودي بوده است.<ref>. با كاروان ابراهيم در سال 71، ص283.</ref>در سال 1428ق. ( 1386ش.) از 1050 تا 2300 ريال عربستان متغير بوده <ref>. حج 28، ص380.</ref> و اين رقم بدون هزينه اسکان در عرفات و منا براي 30 روز در سال 1434ق. (1392 ش.) بالغ بر 2100 دلار اعلام شده است.<ref>. http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism</ref>
===اسکان حاجیان ایرانی===


اسکان حج‌گزاران در عرفات و منا با عنايت به محدوديت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران مي‌باشد. سازمان حج با ايجاد واحد اسکان در منا و عرفات پس از دريافت آخرين آمار حجاج هر کاروان به تفکيک مرد، زن و خدمه، روشهاي مختلف اسکان‏ آنان را به وسيله رايانه نمونه سازي و معين مي‌کنند.<ref>. با كاروان ابراهيم در سال 71، ص281.</ref> در عرفات‏ 9600 چادر يا خيمه براي اسکان‏ زائران ايراني اجاره شده است و هريک از اين خيمه‏ها 5/ 12 مترمربع مساحت دارد و براي اسکان‏ ده نفر اختصاص مي‏يابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوفي حجاج ايراني» که عهده‏دار ساماندهي نيازهاي زائران ايران است، انجام مي‌گردد.‏<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.</ref> در منا 117 هزار متر مربع در اختيار حجاج ايراني قرار دارد. در اين منطقه 7200 چادر مجهز به برق و کولر با مساحت 16 متر مربع به حجاج ايراني اختصاص داده مي‏شود که در هر چادر به‏طور ميانگين 5/ 13 نفر ساکن مي‏شوند؛ و به‏طور متوسط هر حاجي ايراني بيش از يک متر مربع فضا در اختيار دارد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.</ref> گزارش‌هاي سالهاي نه چندان دور کيفيت بهداشتي چادرها در عرفات و منا را نامناسب بيان کرده و<ref>. حج در ادب فارسي، ص146؛ حج 25، ص408.</ref> آن‌ را منشأ بيماري حاجيان دانسته است.<ref>. بسوي خدا مي رويم، ص180-181.</ref> اما امروزه وضعيت بهداشتي مناسبي برقرار است و علاوه بر استفاده حجاج از زير اندازهاي مناسب،<ref>-http://www.mehrnews.com/detail/News/1723657</ref> حمام و سرويس بهداشتي کافي نيز در محوطه چادرها وجود دارد. <ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص408.</ref>
====در مکه و مدینه====
حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]]، در دوره‌های مختلف مانند دیگر حاجیان در خانه‌های مردم [[حرمین]] یا در [[رباط|کاروانسراها]] ساکن می‌شدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج ،{{یادداشت|اوائل دهه پنجاه شمسی.}} تهیه مسکن عمدتاً بر عهده [[حمله‌دار]] بود<ref>نک: برکات سرزمین وحی، ص29.</ref> که در دوره [[مطوف|مطوفان]]، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند؛ البته در این میان، کاروانسراهای پُرشماری نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود.  


===اسکان ساير کشورها===
امروزه [[سازمان حج]] با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حاجیان، از جمله اسکان حج‌گزاران می‌پردازد.<ref>شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی، ص28-29.</ref>
کليه کاروانهاي حج، قبل از ورود حج‌گزاران به عربستان بايد قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوي کشورهاي مختلف، متفاوت است. جمهوري اسلامي ايران تنها کشوري است که تغذيه و تدارکات حجاج‏ همانند تهيه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکي و ارشاد، حجاج را به صورت متمرکز برعهده دارد.<ref>. با كاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>


در ساير کشورها عمدتا کاروانها و شرکتهاي خصوصي، متصدي اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بيشتر نقش نظارتي و هماهنگي کلي را بر عهده دارند. <ref>. نک: مجله ميقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران اميدوار».</ref> در برخي کشورها نيز دولت متصدي اسکان حجاج است براي نمونه حج گزاري شهروندان ترکمنستان که بسيار محدود و تنها با انتخاب دولت اين کشور است کليه هزينه حج‌گزاران شامل حمل و نقل، اسکان و تغذيه بر عهده دولت است. ( ← ترکمنستان) در برخي کشورها نظير افغانستان نيز حج گزاري به دو صورت دولتي و خصوصي صورت مي‌گيرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران مي‌باشد. ( ← افغانستان)
بر پایه توافقات جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] و دولت [[آل سعود|سعودی]]، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حاجیان مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات [[مطوف|مطوّفین]] هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر نیز، در [[مکه]] ۳ متر مربع و در [[مدینه]] ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حاجیان از گنجایش مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات برای نگهداری اشیاء گران‌بهای حج‌گزاران مجهز باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص77-78.</ref>


در اکثر کشورها درجه بندي کيفي هتل‌ها و نزديکي آنها به حرم، از معيارهاي طبقه بندي کاروانها و اختلاف هزينه آنهاست. از جمله شرکت¬هاي سياحتي اندونزي حجاج را در هتل‌هاي اطراف مسجدالحرام اسکان مي‌دهند.<ref>. مديريت حج در كشورهاي اسلامي، ص47-48.</ref> ( ← اندونزي) برخي کشورها نيز براي کاهش هزينه، به صورت نوبتي در دو شيفت 12 ساعته حاجيان را در هتل اسکان مي‌دهند و حجاج باقي وقت خود را در حرم و بيرون از هتل صرف مي‌کنند.<ref>. حج 28، ص304.</ref>
کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص283-284</ref>


علي رغم کنترل جدي کشور عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجيان قبل از ورود به اين کشور، در سال 1429ق. يکصد حاجي از کشور بورکينافاسو‌ به دليل تقلبي بودن قرارداد اسکان، 17 ساعت در محل استقبال از حجاج متوقف شدند و نهايتا در يکي از مساکن خيريه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقيقات ويژه‌اي درباره چگونگي ورود اين افراد به عربستان، بدون در اختيار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.<ref>. حج 29، ص513.</ref> در عين حال حجاج فاقد مجوز از مشکلات عربستان ذکر شده اند<ref>- http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645</ref> که کارتن خوابي آنها در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر منظره نامناسبي به حج داده است و دولت عربستان تلاشهاي متعددي براي بهبود اين وضعيت نابسامان صورت مي‌دهد.<ref>. نشريه زائر، ش5، ص2، «تأکيد وزير حج عربستان بر تکميل آمادگيها براي حج امسال».</ref>  
برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. در حالی که [[عربستان]] برای هر نفر ۳/۵ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر<ref>حج28، ص378، 380.</ref> است که میانگین آن اتاق‌های ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص284.</ref> ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آن‌ها را تأیید کرده‌اند.<ref>حج 28، ص379.</ref>


با توجه به محدوديت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستاني و مسلمانان مقيم در عربستان هر 5 سال يکبار اجازه تشرف به حج را دارند <ref>. ميقات حج، ش‏28، ص216؛ ميقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهي به مطبوعات عربستان».</ref> و قبل از موسم حج بايد مجوز دريافت کنند.<ref>. حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلي هستند و هزينه اسکان هر نفر 200ريال عربستان است.<ref>. ميقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهي به مطبوعات عربستان».</ref>
حاجیان ایرانی در مکه و مدینه بر پایه مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص315.</ref> سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص283.</ref> در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده<ref>حج 28، ص380.</ref> و این رقم بدون هزینه اسکان در [[عرفات]] و [[منا]] برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بیشتر از ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.<ref>http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism</ref>


====در عرفات و منا====
اسکان حج‌گزاران در [[عرفات]] و [[منا]] با توجه به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران است. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات، پس از دریافت آخرین آمار حاجیان هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روش‌های مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه‌سازی و معین می‌کند.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص281.</ref> در عرفات‏، ۹۶۰۰ خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوّفی حاجیان ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌شود.‏<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.</ref> در منا، ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حاجیان ایرانی قرار دارد. در این منطقه، ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حاجیان ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.</ref> گزارش‌های سال‌های نه چندان دور،{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۱۶ق.}} کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده<ref>حج در ادب فارسی، ص146؛ حج 25، ص408.</ref> و آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص180-181.</ref> ولی امروزه{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ق.}} وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و افزون بر استفاده حاجیان از زیراندازهای مناسب،<ref>گفتگوی مشروح مهر با موسوی/حذف هتل کارتنها درعرفات، خبرگزاری مهر، انتشار یافته در ۲۹ مهر ۱۳۹۱ش، دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش، [http://www.mehrnews.com/news/1723657 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203225422/http://www.mehrnews.com/news/1723657/حذف-هتل-کارتنها-درعرفات-استفاده-ازمحصولات-ایرانی-درخدمت-رسانی نسخه آرشیو].</ref> حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص408.</ref>
===اسکان حاجیان دیگر کشورها===
همه کاروان‌های حج، پیش از ورود حج‌گزاران به [[عربستان]] باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]]، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد حاجیان را به صورت متمرکز برعهده دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> در سایر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند.<ref>نک: مجله میقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران امیدوار».</ref> در برخی کشورها نیز، دولت متصدی اسکان حاجیان است. برای نمونه، حج‌گزاری شهروندان [[ترکمنستان]] که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است، بر عهده دولت بوده و همه هزینه حج‌گزاران را دولت می‌پردازد. در برخی کشورها مانند [[افغانستان]] نیز، حج‌گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران است.
در بیشتر کشورها، درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروان‌ها و اختلاف هزینه آنهاست. برای نمونه، شرکت‌های سیاحتی [[اندونزی]] حاجیان را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند.<ref>مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص47-48.</ref> برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حاجیان باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.<ref>حج 28، ص304.</ref>
با وجود کنترل جدی عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان پیش از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. ۱۰۰ حاجی از کشور [[بورکینافاسو]] به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حاجیان متوقف شدند و سرانجام در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.<ref>حج 29، ص513.</ref> با این همه، حاجیانِ فاقد مجوز، از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند،<ref>- http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645</ref> که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در [[مشعر|مشاعر]] منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان برای بهبود این وضعیت نابسامان تلاش‌هایی صورت می‌دهد.<ref>نشریه زائر، ش5، ص2، «تأکید وزیر حج عربستان بر تکمیل آمادگیها برای حج امسال».</ref>
===اسکان شهروندان عربستان===
با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان، هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند<ref>میقات حج، ش‏28، ص216؛ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> و پیش از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.<ref>حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حاجیان داخلی هستند و بر پایه گزارشی در ۱۳۷۶ش. (۱۴۱۸ق) هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ ریال عربستان است.<ref>میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref>
==از منظر فقه==
{{اصلی|خانه‌های حرم}}
قرآن،{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ &#64830;}}
مسجدالحرام... را براى همه مردم چه مقيم و حاضر و چه مسافر، يكسان قرار داده‌ايم.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> همگان را در برخورداری از [[مسجدالحرام]] مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است [[خانه‌های حرم|خانه‌های مکه]] را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به [[حضرت محمد(ص)]] از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.<ref name=":0" /> او پس از فتح [[مکه]] از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کرد.<ref>نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه به آن رفت و آمد داشتند.<ref name=":1" /> [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم در حکومت خود، گذاشتن در برای خانه‌های مکه را منع کرد<ref name=":2" /> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج‌گزاران می‌دانست.<ref name=":3" /> [[امام علی(ع)]] نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور داد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref name=":4" />


==پانویس==
==پانویس==
خط ۷۲: خط ۹۳:


==منابع==
==منابع==
 
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22137/حج-اسکان
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22137/حج-اسکان
  | عنوان = حج/ اسکان
  | عنوان = حج/ اسکان
  | نویسنده = اباذر جعفري
  | نویسنده = اباذر جعفری
}}
}}
*اتحاف الوري، عمر بن محمد بن فهد ( -885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق.
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من''' الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
*اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق.(جغرافي، ط 2، مکتبة اسدي، 1424 ق)
*'''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ق)
*ارمغان حج، علي مقدم، تهران، عطايي، 1356ش.
*'''ارمغان حج'''، علی مقدم، تهران، عطایی، ۱۳۵۶ش.
*الاعلام باعلام بيت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالي ( -990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، 1416ق.
*'''الاعلام باعلام بیت الله الحرام'''، محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*با کاروان ابراهيم در سال 71، رسول جعفريان و محمد علي خسروي، تهران، انتشارات مشعر، 1371ش.
*'''با کاروان ابراهیم در سال ۷۱'''، رسول جعفریان و محمد علی خسروی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۱ش.
*با کاروان صفا در سال 82، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
*برکات سرزمين وحي، محمد محمدي ري شهري، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش.
*'''برکات سرزمین وحی'''، محمد محمدی ری شهری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
*بسوي خدا ميرويم، سيد محمود طالقاني، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش.
*'''بسوی خدا می‌رویم'''، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
*به سوي ام القري، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1373ش.
*'''به سوی ام القری'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۳ش.
*پنجاه سفرنامه حج قاجاري، به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش.
*'''پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
*التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم، محمد طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق.
*'''التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم'''، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
*تفسير شاهي (آيات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش.
*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
*تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش.
*'''تفسیر شاهی (آیات الاحکام)'''، ابوالفتح بن مختوم جرجانی (م.۹۷۶ق)، به کوشش اشراقی، تهران، نوید، ۱۳۶۲ش.
*حج 25، گزارشي از حج گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش..
*'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
*حج 27، حسن مهدويان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
*'''حج ۲۵'''، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش..
*حج 28، رضا بابائي و علي اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، 1387ش.
*'''حج ۲۷'''، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*حج 29، گزارش حج سال ۱۴۲9ه‍. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش.
*'''حج ۲۸'''، رضا بابائی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
*حج در ادب فارسي، خليل الله يزداني، تهران، انتشارات مشعر، 1379ش.
*'''حج ۲۹'''، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
*حج نيکان، علي احمدي ميانجي ـ عبدالرحيم اباذري، تهران، انتشارات مشعر، 1390ش.
*'''حج در ادب فارسی'''، خلیل الله یزدانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۹ش.
*خاطرات حج، محمد عظيمي، تهران، موسسه مطبوعاتي دهخدا، 1363ش.
*'''حج نیکان'''، علی احمدی میانجی ـ عبدالرحیم اباذری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
*رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه‌ ال‍ن‍ظار ف‍ي‌ غ‍رائ‍ب‌ الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب‌ الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه ( -779ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، 1417ق.
*'''خاطرات حج'''، محمد عظیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی دهخدا، ۱۳۶۳ش.
*رحلة الحجاز، ابراهيم المازني، قاهره، کلمات عربيه.
*'''رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار ف‍ی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)'''، ابن بطوطه (م.۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
*رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين قرن پنجم و ششم هجري: سليمان الخراشيه، ترجمه رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1385ش.
*'''رحلة الحجاز'''، ابراهیم المازنی، قاهره، کلمات عربیه.
*سفرنامه منظوم حج، بانوي اصفهاني، به کوشش رسول جعفريان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1386ش.
*'''رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری: سلیمان الخراشیه'''، ترجمه رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
*سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو ( -481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش.
*'''سفرنامه منظوم حج'''، بانوی اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
*الشرح الکبير، عبدالرحمن بن قدامه ( -682ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه.
*'''سفرنامه ناصر خسرو'''، ناصر خسرو (م.۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
*شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي 1376، مرکز تحقيقات حج، تهران، انتشارات مشعر، 1376ش.
*'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق.
*'''شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی ۱۳۷۶'''، مرکز تحقیقات حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
*العقد الثمين في تاريخ البلد الامين، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419ق.
*'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
*العقد الفريد، احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1404ق.
*'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
*الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش.
*'''العقد الفرید'''، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶–۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
*مأساة الزهرا، سيد جعفر مرتضي عاملي، بيروت، دارالسيره، 1418ق.
*'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
*مديريت حج در کشورهاي اسلامي، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، 1387ش.
*'''مأساة الزهرا'''، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، دارالسیره، ۱۴۱۸ق.
*مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت باشا ( -1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق.
*'''مدیریت حج در کشورهای اسلامی'''، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، ۱۳۸۷ش.
*المعارف، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شريف الرضي، 1373ش.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (م.۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
*المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي عبيدي (1324-1408ق.)، بيروت، دارالساقي، 1422ق.
*'''المعارف'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
*من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق.
*'''المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام'''، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴–۱۴۰۸ق)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
*موسوعه مرآة الحرمين الشريفين، ايوب صبري باشا ( -1290ق.)، القاهره، دارالآفاق العربيه، 1424ق.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*ميقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
*'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین'''، ایوب صبری باشا (م.۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
*نشريه زائر، بعثه مقام معظم رهبري.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق.
*'''نشریه زائر'''، بعثه مقام معظم رهبری.
*وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي، علي بن عبدالله السمهودي ( -911ق.)، به کوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالکتب العلميه، 2006م.
*'''نهج البلاغه'''، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
 
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (م.۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:اسکان در حج]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۸

اسکان در حج، شامل اسکان حج‌گزاران در مکه و مدینه است و به جهت شمار بسیار حج‌گزاران در موسم حج، از گذشته مورد توجه بوده است. کهن‌ترین پیشینه اسکان در مکه، به دوره حضرت ابراهیم(ع) و سکونت قبیله‌هایی از جرهم بازمی‌گردد. در دوره حضرت محمد(ص)، خلفا و امام علی(ع)، حاجیان در خانه‌های مردم مکه ساکن می‌شدند و اجاره گرفتن از حاجیان ممنوع بود. در دوره اموی (۴۰-۱۳۲ق) خانه‌های مکه اجاره داده می‌شد و به تدریج ساخت اقامت‌گاه‌هایی ویژه حج‌گزاران آغاز شد. در عصر عثمانی، اسکان حاجیان قوانین خاصی به خود گرفت. در سده دوازدهم قمری، گروه‌هایی با نام مطوِّف کار اسکان را بر عهده داشتند. پیشینه اسکان در مدینه، به عصر حضرت محمد(ص) بازمی‌گردد و در دورهای بعدی خانه‌های مردم و پس از آن، کاروانسراها مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.

پس از تسلط آل سعود بر عربستان، در سال ۱۳۵۵ق. نخستین هتل امروزی در مکه ساخته شد و شمار هتل‌ها در حجاز فزونی یافت. در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن استقلال یافته و مؤسسه مطوّفین تنها نظارت را بر عهده داشت.

امروزه اسکان حج‌گزاران ایرانی در حج، به صورت متمرکز و توسط سازمان حج انجام می‌شود. کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر بوده و سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. حج‌گزاران ایرانی در عرفات دارای ۹۶۰۰ خیمه و در منا ۷۲۰۰ خیمه مجهز به برق و کولر هستند.

در دیگر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند. برخی کشورها نیز، برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند.

اسکان در حج، در فقه اسلامی نیز وارد شده و فقیهان، درباره جایز بودن یا جایز نبودن اجاره دادن خانه‌های مکه بحث کرده‌اند.

پیشینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هاجر و اسماعیل(ع)، از سوی حضرت ابراهیم(ع) در مکه ساکن شدند. ابراهیم(ع) از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.[۱] این موارد و پیدایش زمزم و ساخت کعبه، باعث شد قبیله‌هایی از جرهم در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها، برای نگهداری احترام کعبه در بیشتر موارد چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.[۲] گرایش روزافزون مردم به سوی کعبه و زیارت آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروان‌های تجاری در آن مسیر،[۳] میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.

نخستین ساختمان، در کنار کعبه را دارالندوه دانسته‌اند، که قصی بن کلاب دو سده پیش از اسلام آن را ساخت و پس از آن قریش، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.[۴] با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه،[یادداشت ۱] به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت[یادداشت ۲] و رفادت،[یادداشت ۳] برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌های اهل مکه وارد شوند. بر پایه گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره حضرت محمد(ص) در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند[۵] و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد،[۶] بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.[۷] در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص)، از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.[۸]

بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.[۹] عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد[۱۰] و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.[۱۱] امام علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.[۱۲] از معاویه به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.[۱۳] هرچند زمان این گزارش معین نیست، ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در دوره اموی (۴۰-۱۳۲ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.[۱۴] جز آنکه، عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹-۱۰۱ق) دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.[۱۵]

چالش در اجاره دادن یا اجاره ندادن خانه‌های مکه، همزمان با افزایش شمار حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری، خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد عایشه مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد[۱۶] یا برخی دیگر از حاکمان، خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.[۱۷] افزایش مسافران و حج‌گزاران، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،[۱۸] زمینه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائی جهت اسکان حاجیان گردید، که البته بخشی از آنها موقوفاتی برای اسکان حاجیان و مدارسی برای آموزش مسائل دینی بود. با این همه، اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (م.۳۲۸ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد پرده کعبه، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حج‌گزاران را ضروری‌تر می‌داند.[۱۹]

بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان عراق و خراسان و ماوراءالنهر با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند.[۲۰] بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند.[۲۱] نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.[۲۲]

در دوره عثمانی (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان اقامت طولانی در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت مگر برای بیماران یا بازماندگان از مناسک حج، از این جمله است.[۲۳] در این دوران، مشکلی از جهت سکونت کاروان‌های حج نبوده و کاروان‌ها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند.[۲۴] اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقیران مانند اسکان حاجیان فقیر بخارا، افغانستان و ازبک و بازسازی تکیه آن‌ها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.[۲۵]

اسکان و راهنمائی حاجیان در سده دوازدهم قمری به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به مطوِّف انجامید که وظیفه فراهم کردن اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در حرمین و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوّفان یا نمایندگانشان در مکه و مدینه انجام می‌شد.[۲۶] البته همچنان زائران کعبه، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان[۲۷] روبه‌رو بودند و گاهی اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائران کهنسال، امید بازگشت آنها را کاهش می‌داد.[۲۸]

در این دوره نیز کاروانسراهایی برای اسکان فقیران، غریبان و طالبان علوم دینی توسط نیکوکاران ساخته شد. این ساختمانها بیشتر، جایی برای اسکان شبانه بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن، ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف مسجدالحرام بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت سعودی در سال ۱۳۷۵ق. ویران گردید.[۲۹] افزون بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود.[۳۰] در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. به‌ویژه محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی کوه صفا نیز، دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.[۳۱]

در مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیشینه اختصاص مکانی در مدینه برای میهمانان حکومتی، در دوره حضرت محمد(ص) گزارش شده است؛ دارالکبری، نخستین خانه‌ای بود که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به «دارالضیافه» معروف شد.[۳۲] از خانه «رمله بنت حارث» نیز، به عنوان استراحت‌گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، یاد شده است.[۳۳]

در دوره‌های بعدی، اسکان در مدینه با توجه به زمان کمتری که زائران در آنجا می‌ماندند، مشکل جدی نداشت و خانه‌های اهل مدینه میزبان آنها بود و در مواردی نیز، مسافران برای مدت کوتاهی در چادر می‌ماندند.[۳۴] در عین حال، همانند مکه کاروانسراها[۳۵] و تکیه‌هایی ساخته شده[۳۶] که مورد استفاده اسکان زائران قرار می‌گرفته است. شیعیان ایرانی عمدتاً در خانه‌های شیعیان نخاوله ساکن می‌شدند.[۳۷]

افزون بر حرمین، سکونت حج‌گزاران ایران در جده نیز دارای اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.[۳۸] در سال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.[۳۹] از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان آنان در جده یا حرمین در دوره قاجار، نقش کنسول ایران در جده و تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.[۴۰]

کارروانسراها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: کاروانسرا

اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حج‌گزاران بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی ستایش شدند. جواد اصفهانی (م.۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به «صاحب رباط عجم» شهرت یافت.[۴۱] ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی در سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران،[۴۲] امیر زین‌الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب،[۴۳] عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده[۴۴] و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. در دوره ایوبیان نیز، کاروانسراهای پُرشماری برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این سده‌ها، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی ثروتمندان آن منطقه بود. به گزارش فاسی، در مجموع، شمار سکونت‌گاه‌های حاجیان تا سال ۸۳۲ق. به ۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.[۴۵]

در دوره معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار‌های اصلی: توسعه مسجدالحرام و توسعه مسجدالنبی(ص)

اسکان حاجیان پس از تسلط آل سعود بر حرمین در سال ۱۳۴۳ق. مانند گذشته، در بیشتر موارد بر عهده مطوّفان بود. نخستین پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز، طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق، ۱۳۵۵ق، ۱۳۶۵ق و ۱۳۶۷ق. یکی از وظایف رسمی مطوفان آماده‌سازی مسکن مناسب حج‌گزاران ذکر شد.[۴۶] در این دوره نیز، مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حاجیان را آسان می‌کردند.[۴۷] طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوّفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.[۴۸]

در دوره سعودی افزون بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حاجیان، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛[۴۹] ولی از سال ۱۳۵۵ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌های امروزی در مکه آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی عربستان در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات و مکه بالاس[یادداشت ۴] ساخته شد. به گزارش محمدطاهر کردی (۱۴۰۰ق)، شمار هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در مدینه، جده و سراسر حجاز، هتل‌های پُرشماری ساخته شد.[۵۰] در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.[۵۱]

همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حج‌گزاران انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج، وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز[۵۲] در دسترس است.

بر پایه این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حاجیان، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری[۵۳] و قوانین خاصی را برای بهره‌برداران وضع می‌کند، از جمله قانون ممنوعیت پخت غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. (۱۴۲۲ق) وضع گردید.[۵۴] همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۴۲۵ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حج‌گزاران تأیید شد.[۵۵] در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حاجیان حذف شد.[۵۶] این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه حرمین، به کمبود مسکن حاجیان و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد.[۵۷] اسکان حج‌گزاران منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به «ساختمان حجی» معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.[۵۸]

دولت عربستان در سال‌های اخیر[یادداشت ۵] عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن آسان شدن اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین است.[۵۹]

بر پایه گزارشی در سال ۱۴۴۰ق. (۱۳۹۷ش)، مسجد النبی(ص) از سوی غربی آن در حال توسعه بوده و پس از پایان یافتن آن، گنجایش این مسجد، به یک میلیون و هشتصد نمازگزار خواهد رسید.[۶۰]

همچنین در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، افزون بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز آسان خواهد شد.[۵۹]

اسکان حاجیان ایرانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مکه و مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حج‌گزاران ایرانی، در دوره‌های مختلف مانند دیگر حاجیان در خانه‌های مردم حرمین یا در کاروانسراها ساکن می‌شدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج ،[یادداشت ۶] تهیه مسکن عمدتاً بر عهده حمله‌دار بود[۶۱] که در دوره مطوفان، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند؛ البته در این میان، کاروانسراهای پُرشماری نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود.

امروزه سازمان حج با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حاجیان، از جمله اسکان حج‌گزاران می‌پردازد.[۶۲]

بر پایه توافقات جمهوری اسلامی ایران و دولت سعودی، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حاجیان مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات مطوّفین هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر نیز، در مکه ۳ متر مربع و در مدینه ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حاجیان از گنجایش مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات برای نگهداری اشیاء گران‌بهای حج‌گزاران مجهز باشد.[۶۳]

کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.[۶۴]

برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. در حالی که عربستان برای هر نفر ۳/۵ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر[۶۵] است که میانگین آن اتاق‌های ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد.[۶۶] ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آن‌ها را تأیید کرده‌اند.[۶۷]

حاجیان ایرانی در مکه و مدینه بر پایه مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند.[۶۸] سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است.[۶۹] در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده[۷۰] و این رقم بدون هزینه اسکان در عرفات و منا برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بیشتر از ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.[۷۱]

در عرفات و منا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اسکان حج‌گزاران در عرفات و منا با توجه به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران است. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات، پس از دریافت آخرین آمار حاجیان هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روش‌های مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه‌سازی و معین می‌کند.[۷۲] در عرفات‏، ۹۶۰۰ خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوّفی حاجیان ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌شود.‏[۷۳] در منا، ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حاجیان ایرانی قرار دارد. در این منطقه، ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حاجیان ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد.[۷۴] گزارش‌های سال‌های نه چندان دور،[یادداشت ۷] کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده[۷۵] و آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است.[۷۶] ولی امروزه[یادداشت ۸] وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و افزون بر استفاده حاجیان از زیراندازهای مناسب،[۷۷] حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.[۷۸]

اسکان حاجیان دیگر کشورها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

همه کاروان‌های حج، پیش از ورود حج‌گزاران به عربستان باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد حاجیان را به صورت متمرکز برعهده دارد.[۷۹] در سایر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند.[۸۰] در برخی کشورها نیز، دولت متصدی اسکان حاجیان است. برای نمونه، حج‌گزاری شهروندان ترکمنستان که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است، بر عهده دولت بوده و همه هزینه حج‌گزاران را دولت می‌پردازد. در برخی کشورها مانند افغانستان نیز، حج‌گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران است.

در بیشتر کشورها، درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروان‌ها و اختلاف هزینه آنهاست. برای نمونه، شرکت‌های سیاحتی اندونزی حاجیان را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند.[۸۱] برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حاجیان باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.[۸۲]

با وجود کنترل جدی عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان پیش از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. ۱۰۰ حاجی از کشور بورکینافاسو به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حاجیان متوقف شدند و سرانجام در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.[۸۳] با این همه، حاجیانِ فاقد مجوز، از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند،[۸۴] که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان برای بهبود این وضعیت نابسامان تلاش‌هایی صورت می‌دهد.[۸۵]

اسکان شهروندان عربستان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان، هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند[۸۶] و پیش از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.[۸۷] مؤسسات حج، مسئول امور حاجیان داخلی هستند و بر پایه گزارشی در ۱۳۷۶ش. (۱۴۱۸ق) هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ ریال عربستان است.[۸۸]

از منظر فقه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: خانه‌های حرم

قرآن،[یادداشت ۹][۸۹] همگان را در برخورداری از مسجدالحرام مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است خانه‌های مکه را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص) از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.[۸] او پس از فتح مکه از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کرد.[۹۰] بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه به آن رفت و آمد داشتند.[۹] عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، گذاشتن در برای خانه‌های مکه را منع کرد[۱۰] و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج‌گزاران می‌دانست.[۱۱] امام علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور داد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.[۱۲]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۷.
  2. ↑ نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.
  3. ↑ المفصل، ج7، ص6.
  4. ↑ التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.
  5. ↑ نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.
  6. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.
  7. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.
  13. ↑ الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.
  14. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.
  15. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.
  16. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.
  17. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.
  18. ↑ نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.
  19. ↑ نک: العقد الفرید، ج7، ص285.
  20. ↑ سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.
  21. ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.
  22. ↑ الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.
  23. ↑ - Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2
  24. ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج‏1، ص125؛ مرآة الحرمین، ج1، ص384.
  25. ↑ میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».
  26. ↑ - التاریخ القویم، ج2، ص213؛ حج نیکان، ص43.
  27. ↑ - پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوی خدا می‌رویم، ص116.
  28. ↑ میقات حج، ج‏54؛ ص149، حج گزاری در سال آغازین انقلاب».
  29. ↑ التاریخ القویم، ج2، ص175.
  30. ↑ میقات حج، ش 57، ص133، «شهرهای چادری».
  31. ↑ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص37.
  32. ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص242.
  33. ↑ التاریخ القویم، ج‏2، ص216.
  34. ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.
  35. ↑ بسوی ام القری، ص278.
  36. ↑ مرآة الحرمین، ص475.
  37. ↑ پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.
  38. ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.
  39. ↑ سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.
  40. ↑ پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.
  41. ↑ موسوعه مرآة الحرمین ج‏3، ص18.
  42. ↑ العقد الثمین، ج1، ص284.
  43. ↑ شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوری، ج3، ص31-32.
  44. ↑ العقد الثمین، ج5، ص91-92.
  45. ↑ شفاء الغرام، ج1، ص435.
  46. ↑ - http://www.eumra.net قبول یا حج.
  47. ↑ التاریخ القویم، ج2، ص213.
  48. ↑ نک: دراسة خصائص المسکن الملائم، ص6.
  49. ↑ رحلة الحجاز، ص27.
  50. ↑ التاریخ القویم، ج‏1، ص213 - 214
  51. ↑ التاریخ القویم، ج‏2، ص215
  52. ↑ http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm
  53. ↑ حج 28، ص379.
  54. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص366.
  55. ↑ حج 25، ص181.
  56. ↑ حج 29، ص445.
  57. ↑ حج 28، ص380.
  58. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص316.
  59. ↑ ۵۹٫۰ ۵۹٫۱ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۹۵.
  60. ↑ 40 % المتبقي في مشروع توسعة ساحات المسجد النبوي، عکاظ، انتشار یافته در ۱۴ فوریه ۲۰۱۹م. و دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش؛ نسخه اصلی و نسخه آرشیو.
  61. ↑ نک: برکات سرزمین وحی، ص29.
  62. ↑ شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی، ص28-29.
  63. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص77-78.
  64. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص283-284
  65. ↑ حج28، ص378، 380.
  66. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص284.
  67. ↑ حج 28، ص379.
  68. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص315.
  69. ↑ با کاروان ابراهیم در سال 71، ص283.
  70. ↑ حج 28، ص380.
  71. ↑ http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism
  72. ↑ با کاروان ابراهیم در سال 71، ص281.
  73. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.
  74. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.
  75. ↑ حج در ادب فارسی، ص146؛ حج 25، ص408.
  76. ↑ بسوی خدا می‌رویم، ص180-181.
  77. ↑ گفتگوی مشروح مهر با موسوی/حذف هتل کارتنها درعرفات، خبرگزاری مهر، انتشار یافته در ۲۹ مهر ۱۳۹۱ش، دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش، نسخه اصلی و نسخه آرشیو.
  78. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص408.
  79. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص120.
  80. ↑ نک: مجله میقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران امیدوار».
  81. ↑ مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص47-48.
  82. ↑ حج 28، ص304.
  83. ↑ حج 29، ص513.
  84. ↑ - http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645
  85. ↑ نشریه زائر، ش5، ص2، «تأکید وزیر حج عربستان بر تکمیل آمادگیها برای حج امسال».
  86. ↑ میقات حج، ش‏28، ص216؛ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».
  87. ↑ حج 27، ص129.
  88. ↑ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».
  89. ↑ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
  90. ↑ نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.
  1. ↑ هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند.
  2. ↑ آبرسانی به حاجیان.
  3. ↑ اطعام حج‌گزاران.
  4. ↑ قصر.
  5. ↑ بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۵ش.
  6. ↑ اوائل دهه پنجاه شمسی.
  7. ↑ بر پایه گزارشی در سال ۱۳۱۶ق.
  8. ↑ بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ق.
  9. ↑ ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾ مسجدالحرام... را براى همه مردم چه مقيم و حاضر و چه مسافر، يكسان قرار داده‌ايم.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ اسکان.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ق)
  • ارمغان حج، علی مقدم، تهران، عطایی، ۱۳۵۶ش.
  • الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
  • با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، رسول جعفریان و محمد علی خسروی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۱ش.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • برکات سرزمین وحی، محمد محمدی ری شهری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • به سوی ام القری، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۳ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
  • التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
  • ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
  • تفسیر شاهی (آیات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجانی (م.۹۷۶ق)، به کوشش اشراقی، تهران، نوید، ۱۳۶۲ش.
  • تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
  • حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش..
  • حج ۲۷، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • حج ۲۸، رضا بابائی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
  • حج در ادب فارسی، خلیل الله یزدانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۹ش.
  • حج نیکان، علی احمدی میانجی ـ عبدالرحیم اباذری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
  • خاطرات حج، محمد عظیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی دهخدا، ۱۳۶۳ش.
  • رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار ف‍ی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (م.۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
  • رحلة الحجاز، ابراهیم المازنی، قاهره، کلمات عربیه.
  • رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری: سلیمان الخراشیه، ترجمه رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
  • سفرنامه منظوم حج، بانوی اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
  • سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م.۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
  • الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی ۱۳۷۶، مرکز تحقیقات حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
  • العقد الفرید، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶–۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
  • الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
  • مأساة الزهرا، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، دارالسیره، ۱۴۱۸ق.
  • مدیریت حج در کشورهای اسلامی، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، ۱۳۸۷ش.
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (م.۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
  • المعارف، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
  • المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴–۱۴۰۸ق)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
  • من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (م.۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • نشریه زائر، بعثه مقام معظم رهبری.
  • نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م.۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اسکان_در_حج&oldid=59029»