ویکی حج

بهداشت حج: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
 
(۵۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۵]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}
'''بهداشت حج''' به معنای حفظ سلامت حاجیان در سفر [[حج]] است. حفظ سلامتی در سفر طولانی و دشوار حج در طول تاریخ یکی از چالش‌های اصلی این آیین عبادی بوده است. کم‌آبی در طول راه، خطر حمله راهزنان، شیوع بیماری‌های واگیر در [[مکه]] و [[مدینه]]، بهداشت نامناسب محل اسکان زائران، ‌آسیب‌دیدگی در ازدحام جمعیت، وقوع بلایای طبیعی از قبیل سیل از عوامل به خطر انداختن سلامتی حاجیان بود. در منابع تاریخی گزارش‌هایی از این خطرات و از تلاش‌ مردمان برای کنترل و مقابله با آ‌ن‌ها آمده است.


وضعيت سلامت حاجيان در سفر حج
از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و [[اسکان حج|اسکان حاجیان]]، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تأسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون،‌ ساخت کشتارگاه‌های [[قربانی]] و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است.


واژه بهداشت معادل ترکيب عربي حفظ الصحه به معناي نگه داشتن تندرستي و سلامت است. اين واژه بر مجموعه علم و تدابير و اعمالي دلالت دارد که به منظور جلوگيري از ايجاد و شيوع بيماري به کار گرفته مي‌شود.<ref>. لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت</ref> در طول تاريخ به دليل شرايط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجيان از جمله مسائل مهم‌ و مورد توجه بوده است. راه طولاني و خطرناک، گرماي هوا در حجاز و تجمع تعداد زيادي از مردم در يک‌ مکان، سفر حج را از نظر بهداشتي، بخصوص در گذشته‌ها که علم پزشکي و خدمات بهداشتي پيشرفت امروزين خود را نداشت، سفر را نا ‌ايمن مي‌ساخت. همين دشواري سفر حج خود از عوامل ارزش بالاي معنوي اين سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن از نشانه‌هاي ايمان مسلمانان شناخته شده است. در حديثي از امام صادق(ع) حج به واسطه دشواري‌اش همتراز جهاد دانسته شده است.<ref>. الکافي، ج4، ص253</ref>
امروزه در [[ايران|ایران]]، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در [[مکه]] و [[مدینه]]، از اقدامات بهداشتی ایران است. [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن [[اسکان در حج]] است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی [[اسکان در حج|اسکان]] و [[تغذیه در حج|تغذیه]] حاجیان را بر عهده دارد.


توجه خاص به مسئله بهداشت حج در سده نوزدهم ميلادي و در پي شيوع بيماري وبا در جهان شدت بيشتري يافت. با اين حال در گذشته نيز توجه به مسائل بهداشتي حج نزد مسلمانان مغفول نبود است. توصيه‌هاي اسلامي درباره بهداشت حج زيرمجموعه‌ توصيه‌‌هايي قرار مي‌گيرند که در متون اسلامي درباره بهداشت فردي و محيطي و نيز بهداشت سفر مانند تطهير بدن و لباس از آلودگي، مستحب بودن شست و شوي بدن قبل از سفر، و تاکيد بر بهداشت فردي، همراه داشتن دارو و غذاي پاکيزه وجود دارد.<ref>. من لايحضره الفقيه، ‌ج2، ص 185؛ ندوه الحج الکبري، سلامه الحج، ص 347، 196، 209</ref> برخي از پژوهشگران بر اهداف بهداشتي برخي از مناسک حج مانند غسل مستحب در هنگام احرام يا حلق و تقصير در کنار ديگر معاني رمزآميز آن تصريح کرده‌اند.<ref>. حج برنامه تکامل، ص 201</ref> آنچه بخصوص در ميان نويسندگان معاصر مورد تاکيد است، کارکرد مثبت زيارت خانه خدا و مراسم حج بر حفظ بهداشت رواني افراد است. اين نويسندگان با تاکيد بر نقش عبادت و راز و نياز با خداوند در آرامش رواني، کارکرد حج و زيارت را که يکي از برنامه‌هاي اصلي عبادي در ميان مسلمانان است، از اين منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.<ref>. مطالعات اسلام و روانشناسي، شماره 3، ص 47، « اثر بخشي مناسک حج بر سلامت رواني حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همايش بين المللي پزشکي حج، ص32</ref>
==دشواری‌های تاریخی سفر حج==


==تاريخچه شرايط بهداشتي حج==
*'''کم آبی در راه''': در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه [[حج]] جان دادند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref>
پيش از رواج وسايل جديد حمل و نقل، نخستين چالش بزرگ براي سلامتي زائران خانه خدا، بخصوص آنان که از راه‌هاي دور به مکه سفر مي‌کردند، خطرات ناشي از راه بود. راه حج که بخش عمده‌اي از آن در بيابان‌هاي خشک جزيره العرب مي‌گذشت خطر راه را دو چندان مي‌کرد. آب مورد نياز مسافران در بيابان‌هاي جزيره العرب از منازل و چاه‌هاي ميان راه فراهم مي‌آمد و معمولا در فاصله ميان دو منزل يا چاه، يافتن آب ناممکن بود و در زمان خشکسالي با خشک شدن چاه ها خطر مرگ و مير بر اثر تشنگي شدت مي‌يافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بي‌آبي راه‌هاي جزيره العرب اتفاقي است که در منابع تاريخي بارها به وقوع آن اشاره شده است. براي نمونه در سال‌هاي 264 ، 232 ، 259 و 295 گروهي از حاجيان به دليل گرفتاري در بي‌آبي، در راه حج جان باختند.<ref>. تاريخ الطبري، ‌ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139</ref>  
*'''ناامنی''': خطر دیگر، هجوم راهزانان،  بویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>
*'''بهداشت نامطلوب در کشتی‌ها:'''در سده نوزدهم قمری، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه از سفر، مناسب‌تر از سفر زمینی بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی آن شمرده می‌شد. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>
*'''چالش‌های سلامتی در حجاز''':چالش‌های سلامتی حج‌گزاران، پس از رسیدن به [[حجاز]] عبارت بود از: سختی و خستگی راه،{{یادداشت|سختی و خستگی راه، بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.}} تغییر آب و هوا{{یادداشت|به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.}}  و تغییر رژیم غذایی.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref>
*'''شرایط غیر بهداشتی اقامت''': در گذشته، [[اسکان در حج]]، بویژه برای فقیران، شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref> سکونت در فضای باز<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> و نبود حمام و مستراح بهداشتی<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
*امکانات بهداشتی [[مکه]] و [[مدینه]]، نامناسب بود. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند و در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
*'''کمبود منابع آب در حرمین''': منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت، که باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>
*'''قربانی''': نبود ساز و کاری برای دفن امعا و احشای [[قربانی|قربانی‌ها]] در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
*'''بلایای طبیعی و جنگ‌ها''': بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد، از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref><ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>
*'''ازدحام جمعیت''': یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه، بویژه هنگام برخی از [[مناسک حج]]، مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]]، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>


عامل عمده ديگري که سلامتي حاجيان را در سفر حج به خطر مي انداخت، حمله راهزنان به کاروان حاجيان بود. خطري که هر چند در دوره‌هايي از تاريخ به دليل بهبود شرايط امنيت در راه‌ها شدت کمتري مي‌يافت، از خطرات هميشگي راه حج بخصوص در محدوده جزيره العرب به شمار مي‌آمد. بيابان‌هاي جزيره العرب مکان مناسبي براي پراکنده شدن قبايل بيابان نشين بود که معمولا به راهزني از کاروان‌هاي تجاري و کاروان حاجيان مي‌پرداختند. بيشتر مواقع حمله راهزنان به کاروان افزون بر غارت اموال يا اخذ باج، به کشته شدن افراد نيز منجر مي‌شد و در دوره‌هايي که ناامني فراگير بود، سفر حج از برخي مسيرها را به تعطيلي مي‌کشاند.<ref>. الکامل في التاريخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبيده، ص 62-68</ref>
===بیماری‌های فراگیر===


شرايط نامناسب سفر تا پيش از رواج وسايل جديد حمل و نقل و به‌ويژه تا پيش از رواج سفرهاي هوايي همچنان ادامه داشت. در سده نوزدهم با رواج کشتيراني در آب‌هاي منتهي به درياي سرخ، مسافرت دريايي به مکه رواج بيشتري يافت. سفر با کشتي در مجموع بسيار مناسب‌تر از راه‌هاي ديگر بود و مدت زمان سفر را بسيار کاهش مي‌داد، اما شرايط بهداشتي در برخي کشتي¬ها بسيار نامطلوب بود. ازدحام جمعيت حاجيان در کشتي‌ها که گاهي کشتي‌هاي مسافربري نبودند، خطر شيوع بيماري‌هاي واگير از يک سو و خطراتي  چون پايان منابع آب آشاميدني کشتي را زياد مي‌کرد. به دليل ازحام زياد حاجيان امکان نظافت کشتي‌ها وجود نداشت و تغذيه حاجياني که تمکن مالي نداشتند نامناسب و ناچيز بود. <ref>. پنجاه سفرنامه قاجاري، ج1، ص 596؛ الحجر الصحي في الحجاز، ص106، 109</ref>  
====وبا و طاعون====
«وبا»، در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.<ref name=":2" />{{یادداشت|آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با نام وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.}} «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref>  


با رسيدن به حجاز، حاجياني که از راه‌هاي طولاني به شهرهاي مکه و مدينه سفر کرده بودند و متحمل سختي و خستگي راه بودند مستعد بيماري‌هاي گوناگون مي‌شدند. تغيير آب و هوا بخصوص براي اقوامي که در سرزمين‌هاي سردسير زندگي مي‌کردند و تحمل گرماي شديد جزيره العرب را نداشتند و با روش زندگي در اين منطقه نا‌آشنا بودند، خطر آفرين بود. خوردن غذاهاي متفاوت که بدن حاجيان بدان عادت نداشت نيز چالشي پيش روي حاجيان به شمار مي‌رفت.<ref>. موسوعه مراه الحرمين، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246</ref>
شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم [[حجاز]] و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک می‌کرد.<ref name=":2">افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref>  


اما مهم‌ترين عامل چالش‌ برانگيز بهداشتي براي حاجيان در گذشته و امروز، تجمع تعداد زياد حاجيان در يک مکان بود که احتمال شيوع بيماري‌هاي واگيردار را بالا مي‌برد. نبود شرايط مناسب براي اسکان حاجيان از جمله عوامل اصلي مشکلات بهداشتي حاجيان در مکه و مدينه در گذشته بود. بسياري از حاجيان امکان مالي مناسب براي سکونت در خانه‌هاي اجاره‌اي مکه يا مدينه را نداشتند و در فضاي باز سکونت مي‌کردند و يا در برخي مکان‌هاي عمومي مانند کاروان‌سراها (رباطها) و يا مکان‌هايي که فضايي سقف دار بود و با شرايط نامناسب براي حاجيان فقير اختصاص داده مي‌شد، سکونت مي‌کردند.<ref>. الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحي، ص 158</ref> حتي تا دهه‌هاي اخير نيز بسياري از حاجيان مدتي از سفر را در فضاي باز مي‌گذراندند و يا در باغ‌ها ساکن مي‌شدند که فاقد حمام و مستراح بهداشتي بود.<ref>. با من به خانه خدا بياييد، ص 313-314</ref> بخشي از افرادي که جايي را اجاره مي‌‌کردند معمولا همراه تعداد زيادي از حاجيان در اتاقي کوچک زندگي مي‌کردند که گاهي فاقد تهويه هواي مناسب بود.<ref>. موسوعه مراه الحرمين، ج1، ص 115-116</ref>  
پیشینه این بیماری‌ها به دوره [[حضرت محمد(ص)]] باز‌می‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>


در گذشته امکانات بهداشتي مکه و مدينه با توجه به افزايش جمعيت اين شهرها در موسم حج چندان مطلوب نبود. ورود کاروان‌ها و چهارپايان آنان به شهر باعث تجميع فضولات حيوانات مي‌شد که گاهي حتي تا داخل حرم را آلوده مي‌کرد.<ref>. مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول، ص 36-37</ref> اين شهرها از حمام کافي برخوردار نبود.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج4، ص 569</ref> شهرها فاقد سيستم بهداشتي براي دفع زباله‌ها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل به چاه‌هايي در کوچه‌ها مي‌ريختند که در طول سال چند بار تخليه مي‌شدند.<ref>. حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156</ref> يکي از مهم‌ترين مشکلات بهداشتي شهر مکه منبع اصلي آب اين شهر بود که از چشمه زبيده تامين مي‌شد و به وسيله کانالي به سوي مکه هدايت مي‌شد اين آب در مسير مکه از عرفات و منا مي‌گذشته و بخشي از آبي که مورد استفاده حاجيان براي شستشو و غسل قرار مي‌گرفت به مسير آب ورودي به شهر باز مي‌گشت و اين باعث انتقال سريع بيماري‌ها بود.<ref>. الحج قبل مئه السنه، ص 207-209</ref>
در سده نوزدهم میلادی، بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،{{یادداشت|بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).}}<ref>فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.</ref> در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع این بیماری تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>


نبود سازو کاري مشخص براي دفن لاشه قرباني‌ها از ديگر عوامل شيوع بيماري در مکه و از عوامل خطر ساز براي بهداشت اين شهر بود. در بسياري از مواقع لاشه‌ها بعد از قرباني شدن در مقابل چادر محل اقامت حاجيان رها مي‌شد و با توجه به گرماي هواي حجاز، صحراي منا به سرعت از بوي تعفن لاشه‌ها پر مي‌شد. رسم بر اين بود که لاشه حيوانات در زير خاک دفن شود اما بسياري از حاجيان چنين کاري نمي‌کردند در برخي دوران‌ها نيز گودال‌هاي بزرگي براي دفن لاشه‌ها تعبيه مي‌شد.<ref>. موسوعه مراه الحرمين، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاريخ القويم، ج3، ص289</ref>  
====تب دنگی====
بیماری تب دنگی{{یادداشت|Dengue fever}} یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در کتاب تحصیل المرام، این بیماری{{یادداشت|در زبان عربی به این بیماری، «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.}} که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و پس از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>


از جمله مسائلي که خطر زيادي براي حاجيان داشته و در طول تاريخ نيز منجر به مرگ و مير بسياري از حاجيان شده است،‌ ازدحام حاجيان بخصوص در مکه و بويژه در هنگام برخي از مناسک خاص حج مانند طواف * و رمي * جمرات بود. که بارها به کشته شدن تعداد زيادي از حاجيان انجاميد.<ref>. اتحاف الوري، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصيل المرام، ج2، ص 834</ref>  
===پیشگیری از شیوع بیماری‌ها===
{{اصلی|قرنطینه}}
در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه [[عثمانی]] هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293؛ the Hajj Today, p70</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از [[قرنطینه]] برای کنترل آن تأکید شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref>


بلاياي طبيعي مانند سيل<ref>. نک: تحصيل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429</ref> و برخي وقايع سياسي از جمله جنگ‌ها و درگيري‌هايي که در حرمين روي مي‌داد از ديگر دلائل مرگ و مير حاجيان در ايام حج بوده است.<ref>. کامل في التاريخ، ج8، ص 207 ،  ج10، ص225؛ ج11، ص 106،</ref> در سال‌هاي قدرت‌يابي سعوديان در دوره‌هاي مختلف حکومت خود نيز اوضاع امنيتي حجاز به شدت بد بود.<ref>. تاريخ مکه سباعي، ج2، ص 502</ref>  
دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح [[قربانی]] پرداخت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها نیز افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> و ماندن در آنها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.
===بيماري‌هاي فراگير در حرمين===
مجموع شرايط بهداشتي که اشاره شد و بويژه تجمع افراد زياد در يک مکان بخصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرايط بهداشتي مناسب در مکه و بخصوص کمبود آب و هواي گرم حجاز، در دوره‌هايي از تاريخ حرمين به شيوع بيماري‌هاي فراگيرکمک کرده است. بيماري‌هايي که با عنوان وبا و طاعون شناخته مي‌شدند. وبا در عربي نامي براي بيماري‌هاي عام‌ و فراگير در عربي بوده است.<ref>. افاده الانام، ج2، ص 459-460</ref> طاعون نيز در فرهنگ‌هاي عربي گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعي بيماري عام و به تعبيري ديگر نوعي وبا شناخته شده است.<ref>. تحصيل المرام، ج2، ص 886- 887</ref>آنچه در دوران جديد بخصوص در زبان فارسي با عنوان وبا شناخته مي‌شود، نوعي بيماري عام و فراگير بوده که از ويروس ويبريو کوليرا Vibrio cholerae ناشي مي‌شده و به اسهال شديد و کاهش سريع آب بدن مي‌انجامد. در زبان عربي اين بيماري را به نام کوليرا نيز مي‌ناميده‌اند.  


تاريخ شيوع بيماري‌هاي فراگير در مکه و مدينه به گذشته‌هاي دور باز مي‌گردد. چنان‌ که اشاراتي به وقوع اين بيماري در زمان پيامبر در مدينه و دعاي پيامبر در دوري اين بيماري از اين شهرها نقل شده است.<ref>. اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51</ref> در قرون بعد نيز گزارش‌هايي در منابع درباره شيوع وبا در مکه يا مدينه ثبت شده است.<ref>. نک: الارج المسکي، ص 106؛ تحصيل المرام، ج2، ص 889</ref> در سال 174 ق. وبايي در مکه شايع شده بود که باعث شد هارون الرشيد بعد از انجام حج به سرعت مکه را ترک کند.<ref>. اتحاف الوري، ج2، ص 226</ref> به گزارش منابع تاريخي در سال‌هاي 212، 433 600، 649، 671، 749، 793 و 819 قمري وبا در مکه شيوع يافت.<ref>. اتحاف الوري، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاريخ مکه المشرفه، ص223، تحصيل المرام، ج2، ص761</ref>
==بهداشت حج در دوره معاصر==


در سده نوزدهم دور تازه‌اي از شيوع بيماري‌هاي فراگير (به شکل وباي کوليرا) در جهان و از جمله در مکه و مدينه آغاز شد. در اين دوران به دليل بهبود وسايل حمل و نقل و بخصوص رواج مسافرت دريايي، تعداد حاجيان بسيار زياد شده بود و وبا در مکه به سرعت منتشر مي‌شد و به شدت قرباني مي‌گرفت. يکي از راه‌هاي مهم انتشار سريع آن در جهان، گرد‌هم آيي حاجيان از کشورهاي مختلف جهان در حج بود. در سال 1831 ميلادي نخستين مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد که به سرعت به اروپا نيز وارد شد و بعد از آن در سراسر سده نوزدهم بارها تکرار شد که در برخي سال‌ها شدت کمتري داشت.<ref>. تحصيل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142</ref> در سال 1846 وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به کام مرگ کشاند و به کشورهاي ديگر از جمله تا ايران و آناتولي گسترش يافت. در سال 1865 ميلادي وباي شديدي در حجاز شيوع يافت که به کشته شدن 25 تا 30 هزار نفر انجاميد و از آنجا به کشورهاي مصر و سپس به اروپا و آمريکا منتقل شد.<ref>. الحج قبل مئه سنه، ص142</ref> وباهاي متعدد در دهه‌هاي هفتاد و هشتاد و نود سده نوزدهم ميلادي در حجاز به وقوع پيوست که به کشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجاميد. در سال 1893 ميلادي يکي از شديدترين وباهاي تاريخ حجاز شيوع يافت. اولين نشانه‌هاي وبا در بين حاجيان هندي در قرنطينه قمران گزارش شد و بعد کشته‌هايي در حاجيان آمده از يمن بروز کرد. دولت عثماني تدابيري جهت منع انتشار وبا انديشيد و گروهي از پزشکان را به حجاز اعزام کرد. با اين حال وبا در موسم حج شيوع يافت و حدود سي هزار کشته بر جاي گذاشت.<ref>. الحجر الصحي في الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244</ref> شيوع وبا تا سال 1912 م. ادامه داشت.<ref>. the Hajj Today,p81</ref>
===حرمین===
با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در دنیا، شرایط بهداشتی [[حج]] نیز بهبود یافت. در [[عربستان]]، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز [[آل سعود|سعودی]]، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»{{یادداشت|مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.}} آغاز به کار کرد، که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را نیز بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>


وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فکر اقداماتي براي مقابله با آن انداخت. در سال 1839 سلطان محمد دوم سلطان عثماني هيئت بهداشتي را راه‌اندازي کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>. the Hajj Today, p70</ref> نخستين اجلاس جهاني بهداشت در سال 1853 در پاريس و به کوشش دولت فرانسه تشکيل شد که بر استفاده از قرنطينه* براي کنترل بيماري وبا تاکيد مي‌کرد. در اين اجلاس شيوع بيماري در مکه و حضور حاجيان از عوامل مهم فراگيري بيماري دانسته شد.<ref>. the Hajj Today,p 71</ref> هيئت‌هاي بهداشت دولتي در استانبول و اسکندريه تشکيل شد که وظيفه اعلام عمومي وبا و انجام اقدامات پيشگيرانه را بر عهده داشت.<ref>. التاريخ القويم، ج1، ص 292-293</ref> دولت عثماني از دهه پنجاه سده نوزدهم ميلادي گروه‌هاي پزشکي را به حجاز ارسال مي‌کرد و اين گروه‌ها با استفاده از منابع مالي به برخي از اقدامات از جمله تجهيز بيمارستان‌ها و يا پاکسازي شهر و منابع آب مکه مي‌پرداختند و محل خاصي را براي ذبح قرباني در منا تخصيص مي‌دادند.<ref>. تحصيل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246</ref> قرنطينه‌ها که پيشتر در برخي از نقاط مرزي عثماني و مصر تاسيس شده بودند، افزايش يافتند. نگراني عمده درباره حاجياني بود که از طريق دريا به کشورهاي ديگر سفر مي‌کردند. براي جلوگيري از ورود بيماري توسط حاجيان بازگشته از سفر حج قرنطينه‌هايي در بنادر ايجاد شد که از جمله مشهورترين آن‌ها قرنطينه طور و قرنطينه بيروت بود.<ref>. الحج قبله مئه سنه، ص 215</ref> قرنطينه‌هاي ديگر نيز در بنادر ورودي شهرهاي عثماني و نيز در ورودي هاي حجاز مانند قمران و جده و ينبع تشکيل شد.<ref>. تحصيل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحي، ص 70-73 </ref> در اين قرنطينه‌ها حاجيان مورد معاينه قرار مي‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشکوک تا چند هفته در اين قرنطينه‌ها مي‌ماندند. درباره شرايط دشوار بيشتر قرنطيه‌ها اطلاعات زيادي در سفرنامه‌هاي قرن نوزده ميلادي وجود دارد.<ref>. نک :‌پنجاه سفرنامه قاجاري، ج6، ص 121-122, 124-127</ref> ماندن در قرنطينه‌ها از جمله نگراني‌هاي مهم حاجيان بود، اقامت طولاني در اين قرنطينه‌ها افزون بر اينکه زمان سفر را بسيار افزايش مي‌داد به دليل گراني مواد غذايي در اين قرنطينه‌ها معمولا موجب بي پول شدن حاجيان مي‌شد. برخي از قرنطينه‌ها شرايط بهداشتي خوبي نداشتند و نبود آب و غذاي کافي براي حاجيان گرفتاري زيادي ايجاد مي‌کرد. (  قرنطينه)
از سال ۱۳۷۲ش. (۱۴۱۳-۱۴۱۴ق) توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک [[قربانی]] کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شد. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref>  


بيماري وبا يا طاعون تنها بيماري فراگير در حجاز نبوده است؛ از جمله مي‌توان به بيماري تب دنگي (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سيزدهم قمري در ايام حج شايع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» مي‌‌گفته‌اند. بر اساس توصيف نويسنده تحصيل المرام که از شيوع اين بيماري در سال 1282قمري خبر داده، اين بيماري با درد زانو و عضلات پا آغاز مي‌شد، سپس فرد را دچار تب شديد و درد در همه مفاصل بدن مي‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش مي‌کرد ضعف شديد بدني براي مدتي باقي مي‌ماند.<ref>. تحصيل المرام، ج2، ص 896؛ نيز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158</ref>
===حاجیان ایرانی===
در [[ايران|ایران]] از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.<ref name=":3">روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref> امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در [[مکه]] و [[مدینه]] برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت، به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.


===بهداشت حج در دوره معاصر===
معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> [[اسکان در حج]]، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> از اقدامات [[سازمان حج]] جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز آماده می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی آماده شده و میان زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه پخش می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>
با پيشرفت دانش پزشکي در سده نوزدهم و بيستم ميلادي و ايجاد سازمان‌هايي در کشورهاي مختلف که وظيفه حفظ بهداشت عمومي را برعهده داشتند، شرايط بهداشتي حج و حاجيان نيز تغييرات اساسي به خود ديد. در کشور عربستان سعودي در سال 1926م./ 1344ق. مديرية الصحة العامة و الاسعاف ( مديريت بهداشت عمومي و فوريت‌هاي پزشکي) به فرمان ملک عبدالعزيز سعودي شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتي کشور عربستان سعودي وظيفه نظارت بر امور مربوط به سلامتي حاجيان را بر عهده داشت.<ref>. المملکه السعوديه في مائه عام، ج10، ص 644 « تطور الخدمات الصحيه في المملکه العربيه السعوديه خلال مائه عام»</ref> در سال 1370ق. اين سازمان به وزارت بهداشت تبديل شد.<ref>. المملکه السعوديه في مائه عام، ج10، ص 646 «‌تطور الخدمات الصحيه في المملکه العربيه السعوديه خلال مائه عام»</ref>  


در بسياري از کشورهاي اسلامي نيز توجه به امور بهداشت حاجيان مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشکيلات مشخصي براي رسيدگي به امور بهداشت حاجيان ايجاد شد. با نظارت بيشتر دولت‌ها بر سفرهاي خارجي اتباع خود از جمله سفر حج، بررسي مسائل بهداشتي نيز از جمله موارد بررسي دولت‌ها براي اجازه سفر حاجيان قرار گرفت. در ايران نيز از 1333 صدور رواديد حج منوط به کسب مجوز رسمي از پزشکان و نيز دريافت واکسن بوده است.<ref>. روزنامه رسمي کشور، مصوبه هيئت وزيران مورخه 28/1/1333</ref>
===حاجیان دیگر کشورها===
با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی، یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.<ref name=":3" />


امروزه در کشور ايران، معاونت پزشکي حج در سازمان هلال احمر جمهوري اسلامي ايران متولي امور بهداشتي حاجيان است. همه ساله تعداد زيادي از پزشکان به عنوان پزشک کاروان‌ها به حج اعزام مي شوند و معمولا هر کارواني پزشک مخصوص خود را دارد. افزون بر آن مراکز پزشکي مجهزي در شهرهاي مکه و مدينه براي رسيدگي به زائران ايراني تاسيس شده است که در سفرهاي حج و عمره به حاجيان ايراني خدمت رساني مي‌کنند. اين معاونت علاوه بر جذب و سازمان‌دهي پزشکان و اجراي خدمات بهداشتي و پزشکي در طول سفر براي حاجيان، به پژوهش در امور پزشکي حج پرداخته و با استفاده از نتايج اين پژوهش‌ها به اصلاح وضعيت بهداشتي زائران ياري مي‌رساند.
==بیماری‌ها و مشکلات شایع==
امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،{{یادداشت|بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.}} بر پایه آمار وزارت بهداشت [[عربستان]]، در ۱۵ روز موسم حج{{یادداشت|از یکم تا ۱۵ ذی حجه.}} در دو شهر [[مکه]] و [[مدینه]]، نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که شمار جانباختگان در مکه نسبت به مدینه بسیار بیشتر بوده‌اند.{{یادداشت|در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.}}<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236؛ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>


در ايران معاينات اوليه، تلقين واکسن و آموزش‌هاي بهداشتي به زائران از جمله اقداماتي است که پيش از سفر صورت مي‌گيرد. در حال حاضر تزريق‌ واکسن مننژيت براي کليه زائران اجباري است و تزريق واکسن‌هاي ديگر مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرايط زائران و با نظر پزشک کاروان صورت مي‌گيرد.<ref>. راهنماي سلامت زائران, ص 7-8</ref> تجهيز هتل‌ها و رسيدگي به وضعيت بهداشتي آن‌ها،<ref>. کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين المللي پزشکي حج و زيارت، ص 95</ref> تامين محل اسکان مناسب از اقداماتي سازمان حج جمهوري اسلامي ايران در جهت رفاه حاجيان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال 1381ش. غذاي حاجيان ايراني به صورت متمرکز تهيه مي‌شود که تاثير عمده اي در بهداشت حاجيان ايراني دارد. در اين روش غذا در آشپزخانه‌هاي بزرگ مرکزي به شکل بهداشتي تهيه شده و بين زائران ايراني در اقامت گاه‌هاي مختلف شهرهاي مکه و مدينه توزيع مي‌شود. <ref>.با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين المللي پزشکي حج و زيارت، ص 68</ref>
===بیماری‌های فراگیر===
امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است، که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم [[حجاز]] دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،{{یادداشت|که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.}} فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها، معمولاً راهکارهایی مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref>  


تغيير شکل سنتي انجام مناسک قرباني از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتي در موسم حج است. تاسيس کشتارگاه‌هاي صنعتي و مکانيزه از سال 1372ش. از سوي بانک توسعه اسلامي کمک قابل توجهي به بهبود شرايط بهداشتي حج کرده است.<ref>. با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ‌ج26، ص 272</ref> قرباني در اين کشتارگاه‌هاي سرپوشيده به صورت بهداشتي انجام مي‌شود و از هدر رفت گوشت قرباني‌ها نيز جلوگيري مي‌شود.  
===بیماری‌های تنفسی===
مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی، به شکل سرماخوردگی پدیدار می‌شود<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی{{یادداشت|سینه پهلو.}} میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>


===مشکلات بهداشتي حاجيان در روزگار معاصر===
===بیماری‌های زمینه‌ای===
با وجود اقدامات گسترده‌اي که کشورهاي اسلامي براي حفظ بهداشت حاجيان انجام داد‌ه‌اند، سفر حج همچنان با خطراتي براي حاجيان همراه است و همه ساله افزون بر بيماري‌هايي که حاجيان در ايام حج بدان دچار مي‌شوند، تعدادي از آنان در موسم حج به دلايل مختلف جان خود را از دست مي دهند. در سال‌هاي اخير آمار وفات حاجيان در 15 روز موسم حج (از يکم تا 15 ذي حجه) در مجموع شهرهاي مکه و مدينه بر اساس آمار منتشره از سوي وزارت بهداشت عربستان سعودي به حدود 1000 نفر مي‌رسد که از اين ميان متوفيان در مکه نسبت بسيار بيشتري دارند. در سال 1430ق./2009م. در مکه 646 و در مدينه 273 تن، در سال 1431ق./2010م. به ترتيب در مکه و مدينه 717 و 327 تن، در سال 1432ق./2011م. در مکه 872 تن و در مدينه 271 تن و در سال 1433ق./ 2012م. در مکه 541 و در مدينه 44 تن<ref>. الکتاب الاحصائي السنوي، 1433، ص 236</ref> از حاجيان جان خود را از دست داده‌اند.<ref>. الکتاب الاحصائي السنوي 1432، ص 558</ref>
بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند، که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها، موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای بوده و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref> کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر بوده و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.


خستگي، تغيير آب و هوا، گرماي زياد هوا در حجاز، سن بالاي بسياري از حاجيان و تراکم جمعيت زياد در يک مکان از جمله عواملي است که خطرات بهداشتي زيادي براي حاجيان ايجاد مي‌کند. امکان شيوع بيماري‌هاي ويروسي و واگيردار در موسم حج در مکه و مدينه بسيار بيشتر از شرايط معمولي است. اين در حالي است که آب و هواي گرم حجاز به شيوع اين گونه بيماري‌ها دامن مي‌زند. امروزه نيز موسم حج از نظر شيوع بيماري‌هاي فراگير مورد توجه کارشناسان بهداشتي است. شيوع بيماري‌هايي مانند تب دنگي که در کشورهاي جنوب شرق آسيا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزاي خوکي، سارس، مننژيت، کرونا و وبا در سطح جهاني يا در برخي از کشورهاي اسلامي، از جمله نگراني هاي مسئولان برگزاري حج بوده است که براي جلوگيري از رواج آن در ميان حاجيان معمولا تدابيري مانند معاينه و واکسيناسيون حاجيان در مبادي ورودي به مکه و مدينه و يا ايجاد محدوديت در تعداد حاجيان و يا سن حاجيان و انديشيده مي‌شود. <ref>. کتاب الاحصائي السنوي 1432، ص 330؛ دليل الحاج الصحي، ص 17-19؛ صحتک في الحج و العمره، ص 21-22</ref>
===بیماری‌های گوارشی===
در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26؛ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref> اسهال مسافرتی نیز،{{یادداشت|حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.}} یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref name=":4">تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>


افزون بر بيماري‌هاي فراگير، برخي از بيماري‌هاي رايج در سفرهاي حج و عمره بين حاجيان شيوع بيشتري دارد. مشکلات دستگاه تنفسي از جمله شايع‌ترين مشکلات حاجيان در موسم حج است. شايع‌ترين موارد مشکلات تنفسي به شکل سرماخوردگي بروز مي‌کند که از رايج‌ترين علل مراجعه حاجيان به پزشکان در ايام حج است<ref>. کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين اللمللي ÷زشکي حج و زيارت، ص 17، 34</ref> و علائمي مانند گلودرد، سرفه و آبريزش بيني دارد. مهم‌ترين راه درمان اين بيماري استراحت و نوشيدن مايعات گرم است.<ref>. راهنماي پزشکي حج، ص 17؛ راهنماي سلامت زائران حج تمتّع، ص 26</ref> انواع ديگر بيماري‌هاي دستگاه تنفسي مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ريوي (سينه پهلو) نيز از جمله بيماري‌هاي حاجيان است که تعدادي از عوامل مرگ و مير را به خود اختصاص داده اند.<ref>. کتاب الاحصائي السنوي، ص341</ref>
===گرمازدگی===
گرمازدگی،{{یادداشت|گرمازدگی، ناشی از اقامت طولانی زیر تابش مستقیم خورشید بوده و باعث کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود.}} یکی از بیماری‌های شایع در دوران حج بوده<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> و ممکن است با نشانه‌هایی مانند گرفتگی عضلات، خستگی شدید، ضعف بدن و در نهایت شوک همراه باشد.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی، ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب، آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت و خودداری از رفت و آمد انفرادی به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>


بخش ديگري از بيماري‌ها که شيوع زيادي دارد بيماري‌هاي مزمن‌اند که پيش از سفر حج در حاجيان زمينه دارند و به دليل خستگي سفر يا شرايط خاص محيطي و گاه به دليل عدم مصرف به موقع و کافي داروها در طول سفر حج علائم خود را نشان داده و يا شدت مي‌يابند. در ميان اين دسته از بيماري‌ها، بيماري‌هاي قلب و عروق از موارد شايع در دوران حج و از عوامل اصلي مرگ و مير در ميان حاجيان است.<ref>. کتاب الاحصائي السنوي1432، ص 341؛ بهداشت و ايمني در حج، ص 3</ref> مشکلات ناشي از بيماري‌هاي ديگر مانند قند خون بالا، بيماري‌هاي ريوي و کليوي از جمله ديگر عوامل مرگ و مير در دوران حج هستند. <ref>. الکتاب الاحصائي السنوي 1432، ص341</ref>  
===دیگر بیماری‌ها===
فشار جمعیت و راه رفتن در زمان طولانی، گاه باعث گرفتگی‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها می‌شود.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> از دیگر مشکلات شایع در حج، اختلالات روانی است که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، دوری از خانواده، تغییر در رژیم غذایی و استرس باشد.<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان، در برخی از حاجیان کهنسال دیده می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و بویژه آفتاب‌سوختگی از جمله بیماری‌های رایج در حج است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>


پيري جمعيت حاجيان از عوامل موثر در افزايش شدت بيماري‌هاي مزمن در حج است. اکثر جمعيت حاجيان را سالمندان تشکيل مي دهند و بخشي از اين موضوع به دليل شرايط خاص اعزام حاجيان است که ناشي از محدوديت سفر حج است و به انتظار در سال‌هاي طولاني منجر مي‌شود. سالمندان افزون بر اينکه در مقابل بيماري‌هاي مختلف آسيب پذير هستند و در شرايط ازدحام توانايي کمتري دارند، بيماري‌هاي زمينه اي بيشتري نيز دارند که در ايام حج ممکن است آنان را به خطر بياندازد.  
===بروز حوادث===
بروز حوادث، مانند ازدحام جمعیت، بویژه در [[رمی جمرات]] جان بسیاری را گرفته است. برای نمونه، در سال ۱۴۱۵ق. (۱۹۹۴م) در رمی جمرات، ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷م)، ۱۴۱۸ق. (۱۹۹۸م)، ۱۴۲۱ق. (۲۰۰۱م) و ۱۴۲۴ق. (۲۰۰۴م) نیز تکرار شده است.}}<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202. Guests Of GOD, p 11</ref> پس از سال ۱۴۲۶ق. (۱۳۸۲ش) که تراکم جعیت باعث مرگ ۲۵۱ تن شد، تغییرات زیادی در ساختمان [[جمرات]] صورت گرفت تا گنجایش جمعیت حاجیان را داشته باشد.


بيماري‌هاي دستگاه هاضمه نيز از جمله ديگر بيماري‌هاي شايع در دوران حج است.<ref>. کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين المللي پزشکي حج، ص26</ref> دردهاي شکمي و اسهال از جمله عوامل شايع مراجعه حاجيان به پزشکان مستقر در مکه و مدينه هستند. اسهال مسافرتي که حاصل از تغيير مکان زندگي و نا آشنايي با عوامل بيماري‌زا در مکان جديد است از بيماري‌هاي شايع است که ممکن است 5 يا 7 روز طول بکشد.<ref>. تغذيه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنماي پزشکي حج، ص 24</ref>  
آتش‌سوزی، یکی دیگر از عوامل مرگ و میر حاجیان در حج بوده است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷م. (۱۴۱۷-۱۴۱۸ق) در [[منا]]، در آتش‌سوزی بزرگی که روی داد، ۳۴۳ نفر جان دادند و ۱۵۰۰ نفر مجروح شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11</ref>{{یادداشت|پیش از آن، در سال۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق) آتش‌سوزی در منا موجب کشته شدن ۲۰۰ نفر شد.}}<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref>


گرمازدگي که ناشي از اقامت طولاني مدت در زير تابش مستقيم خورشيد و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دماي بدن مي‌شود، از بيماري‌هاي شايع در دوران حج است.<ref>. تغذيه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنماي بهداشت حج، ص 19، 26</ref> گرمازدگي ممکن است با علائم خفيف يا شديد همراه باشد از جمله گرفتگي عضلات، خستگي شديد و ضعف بدن و در نهايت شوک که حاصل از گرمازدگي شديد است. <ref>. ميقات حج، شماره 6، ص 193-195</ref>گرمازدگي ممکن است بسيار خطرناک باشد و بايد به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گيرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بيمار منجر شود. براي پيش گيري از اين مشکل، آشاميدن مکرر آب و آب‌زدن به‌سر و صورت، باد زدن، خودداري از رفت و آمد بي‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعيت، خودداري از رفت و آمد انفرادي به خصوص هنگامي که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجيان توصيه مي‌شود.<ref>. راهنماي سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24</ref>
تصادف وسایل نقلیه، از جمله اتوبوس‌های مسافربری از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. برای نمونه، میان سال‌های ۱۴۳۱ و ۱۴۳۳ق. بیش از صد نفر، تنها در فاصله یکم تا پانزدهم [[ذی حجه]]، بر اثر تصادفات کشته شده‌اند.{{یادداشت|در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر.}}<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref>


از ديگر مشکلات شايع جسمي حاجيان در دوره حج، گرفتاري هاي عضلاني و مشکلات استخواني مانند ضرب ديدگي، پيچ خوردگي و شکستگي استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعيت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولاني است. <ref>کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين المللي پزشکي حج و زيارت، ص 19، 16، 34</ref> اختلالات رواني که ممکن است به دليل قطع بي موقع داروها، تغيير در موقعيت جغرافيايي و دوري از خانواده و بستگان، تغيير در رژيم غذايي و استرس اتفاق افتد<ref>. بهداشت و ايمني در حج، ص 6, راهنماي پزشکي حج، ص 42-43</ref> و نيز اختلالات شناختي و عدم شناخت زمان و مکان که در برخي از بيماران مسن ديده مي‌شود از ديگر مشکلات شايع حاجيان است.<ref>. راهنماي سلامت زائران حج تمتّع، ص 29</ref> فشارهاي ناشي از قطع مواد مخدر براي افراد معتاد، بيماري هاي چشمي، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگي زنان، بيماري‌هاي پوستي و به خصوص آفتاب سوختگي از جمله ديگر بيماري‌هاي رايج نزد حاجيان است.<ref>. کتاب خلاصه مقالات نخستين همايش بين المللي پزشکي حج و زيارت، ص 34؛ راهنماي پزشکي حج، ص22؛ راهنماي سرامت زائران حج تمتّع، ص 30</ref>
از موارد اخیر حوادث در موسم حج، کشته شدن هزاران تن از ملیت‌های مختلف حاضر در حج، بر اثر ازدحام جمعیت در منا در روز عید قربان سال ۱۴۳۷ق./۱۳۹۴ش. بود که به [[فاجعه منا]] شهرت یافته است.


بروز حوادث، علت ديگر مرگ و مير در ايام حج است. ازدحام جمعيت از عوامل اصلي حوادث منجر به مرگ و زخمي شدن حاجيان به شمار مي رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمي جمرات از مشکلات رايجي بوده است که بخصوص در سال‌هاي گذشته جان بسياري را گرفته است. در سال 1415ق./1994م. بر اثر ازدحام موجود در رمي جمرات 270 تن کشته و 400 تن زخمي شدند.<ref>. Guests Of GOD, P. 11</ref> حوادث مشابهي در سال‌هاي 1417 /1997م.؛ 1418/1998م.؛ 1421ق./ 2001 و 1424ق./ 2004 نيز تکرار شد.<ref>. با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوه، ج2، ص201-202
==در روایات==
. Guests Of GOD, p 11</ref> در صبح روز عيد قربان سال 1426ق./ 1382 ش. تراکم جمعيت باعث زير دست و پا افتادن تعداد زيادي از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و 251 نفر کشته و بيش از240 نفر زخمي شدند<ref>. با کاروان صفا در سال 82، ص453.</ref> از آن زمان تغييرات زيادي در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زياد حاجيان را تحمل کند.( جمرات)
در روایات، سفارش‌هایی درباره بهداشت فردی، مانند پاکیزگی لباس و سفارش‌هایی درباره بهداشت سفر، مانند شست‌و‌شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو وجود دارد.<ref name=":0">من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> این سفارش‌ها، درباره بهداشت [[حج]] نیز کاربرد دارند. به باور برخی از پژوهشگران، برخی از [[مناسک حج]]، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]]، در کنار هدف‌های معنوی، هدف‌های بهداشتی نیز دارند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> برخی از نویسندگان، [[زیارت کعبه]] و مناسک حج را مایه حفظ بهداشت روانی و باعث آرامش درونی دانسته‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>


حوادث غير مترقبه مانند آتش سوزي و تصادف نيز از عوامل اصلي مرگ و مير حاجيان در حج است که به رغم پيشرفت‌هاي فناوري همچنان وقوع مي‌يابد. از نمونه‌هاي آتش سوزي مربوط به آتش سوزي در منا در سال1975 ميلادي است که به کشته شدن 200 نفر انجاميد.<ref>. Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> در سال 1997 ميلادي نيز در منا آتش سوزي بزرگي به وقوع پيوست که 343 نفر را به کام مرگ کشاند و 1500 نفر مجروح بر جاي گذارد.<ref>. Guests Of GOD, P. 11</ref> تصادف وسايل نقليه از جمله اتوبوس‌هاي مسافربري نيز از ديگر عوامل مرگ و مير حاجيان است. در سال1431ق. 43 نفر<ref>. کتاب الاحصائي السنوي 1431، ص 345؛ </ref> و 1432ق. 42 نفر<ref>. کتاب الاحصائي السنوي، 1432، ص 341</ref> و در سال 1433ق. 27 نفر<ref>. کتاب الاحصائي السنوي، 1433، ص 237</ref> به دليل حوادث ناشي از تصادفات اتومبيل تنها در فاصله يکم تا پانزدهم ذي الحجه کشته شده اند.
==جستارهای وابسته==
 
*[[تغذیه در حج]].
*[[اسکان در حج]].


==پانویس==
==پانویس==
خط ۷۳: خط ۹۵:


==منابع==
==منابع==
 
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22178/حج-بهداشت
  | عنوان = حج/ بهداشت
  | عنوان = حج/ بهداشت
  | نویسنده = کامران محمدحسینی  
  | نویسنده = کامران محمدحسینی
}}
}}
 
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
*'''اتحاف الوري'''، عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقي، تحقيق رشدي الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
*'''الارج المسکي في التاريخ المکي'''، علي بن عبدالقادر الطبري(م.1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاريه، 1416ق.
*'''افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام'''، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
*'''افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام'''، عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبه الاسدي، 1430ق.
*'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
*'''با کاروان صفا در سال 82'''، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش.
*'''با من به خانه خدا بیایید'''، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
*'''با من به خانه خدا بياييد'''، محمد رضا خليلي عراقي، تهران، شرکت طبع کتاب، 1340ش.
*'''پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
*'''پنجاه سفرنامه حج قاجاري'''، به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي.
*'''تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌'''، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
*'''تحصيل المرام ف‍ي‌ اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ي‍ت‌ ال‍ح‍رام‌ و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام‌ و م‍ک‍ه‌ و ال‍ح‍رم‌ و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌'''، محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهيش، مکه، مکتبه الاسدي، 1424ق.
*'''تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره'''، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
*'''تغذيه و بهداشت زائران در حج و عمره'''، حسين حاجيان فر، سارا طهماسبي، زهره کدخدايي، اصفهان، انتشارات آبي روشن، 1388ش.
*'''حج برنامه تکامل'''، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''حج برنامه تکامل'''، سيد محمد ضياء طباطبايي، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش.
*'''الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹'''، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
*'''الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه‌ ال‍س‍ري‍ه‌ ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ي‌ ع‍ب‍دال‍ع‍زي‍ز دول‍ت‍ش‍ي‍ن‌ ال‍ي‌ م‍ک‍ه‌ ال‍م‍ک‍رم‍ه‌ ۱۸۹۸ -۱۸۹۹'''، عبدالعزيز دولتشين، به کوشش نعيم ريزفان، بيروت، دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه، 1414ق.
*'''الحجر الصحی فی الحجاز'''، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
*'''الحجر الصحي في الحجاز'''، جلودن صاري يلدز، ترجمه به عربي عبدالرازق برکات، رياض، 1422ق.
*'''درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة'''، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
*'''درب زبيدة طريق الحج من الکوفه الي مکه المکرمة'''، سعد عبدالعزيز سعد الراشد، الرياض، دارالوطن، 1414ق.
*'''دلیل الحاج الصحی'''، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
*'''دليل الحاج الصحي'''، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحي)، رياض،  وزارة الصحه، 1430ق.
*'''راهنمای پزشکی حج'''، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
*'''راهنماي پزشکي حج'''، پيمان اديبي، مصطفي قانعي، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني اصفهان، 1375ش.
*'''راهنمای سلامت زائران حج تمتّع'''، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
*'''راهنماي سلامت زائران حج تمتّع'''، مرکز پزشکي حج و زيارت، تهران، سازمان حج و زيارت .
*'''روزنامه رسمی کشور'''، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
*'''روزنامه رسمي کشور'''، سايت قوه قضاييه (www.dastour.ir)
*'''صحتک فی الحج و العمره'''، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
*'''صحتک في الحج و العمره'''، حسان شمسي باشا، دمشق، دارالقلم، 2007م.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائي السنوي 1431ق'''، اداره العامه للاحصاء و المعلومات بوزاره الصحه المملکه العربيه السعوديه، رياض، وزاره الصحه.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائي السنوي 1432ق'''، اداره العامه للاحصاء و المعلومات بوزاره الصحه المملکه العربيه السعوديه، رياض، وزاره الصحه.
*'''کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق'''، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
*'''کتاب الاحصائي السنوي 1433ق'''، اداره العامه للاحصاء و المعلومات بوزاره الصحه المملکه العربيه السعوديه، رياض، وزاره الصحه.
*'''کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت'''، تهران، ۱۳۹۱ش.
*'''کتاب خلاصه نخستين همايش بين المللي پزشکي حج و زيارت'''، تهران، 1391.
*'''مجموعه رسائل خطی فارسی'''، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
*'''مجموعه رسائل خطي فارسي'''، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، مشهد آستان قدس رضوي، 1368ش.
*'''مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)'''، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
*'''مطالعات اسلام و روانشناسي(دو فصلنامه)'''، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
*'''المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام'''، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
*'''المملکه العربيه السعوديه في مائه عام'''، دراسات و بحوث، ج10 الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزيز، رياض، 1428.
*'''موسوعة مراه الحرمین'''، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
*'''موسوعة مراه الحرمين'''، ايوب صبري پاشا، قاهره، دارالافاق العربيه، 2004.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''ميقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
*'''ندوة الحج الکبری'''، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
*'''ندوة الحج الکبري'''، السلامة في الحج، وزاره الحج، رياض، وزاره الحج، 1431ق.
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي'''، علي بن عبدالله السمهودي ( -911ق.)، به کوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالکتب العلميه، 2006م.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*'''من لايحضره الفقيه'''، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق.
{{آغاز چپ‌چین}}
{{آغاز چپ‌چین}}
* Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004
* Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
* Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012
* Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
* the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994  
* the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.
{{پایان}}
{{پایان}}
{{پایان}}
{{پایان}}
{{حج و عمره}}
{{حج و عمره}}


[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:بهداشت حج]]
 
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
برگرفته از «https://wikihaj.com/view/بهداشت_حج»