آیه ۲۰۰ سوره بقره: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{آیات حج و حرمین}} | |||
'''آیه ۲۰۰ سوره بقره'''، آیه‌ای از [[قرآن]]، که در آن به ذکر خدا پس از اتمام مناسک [[حج]] سفارش شده است. بر اساس شأن نزول این آیه، حاجیان پس از اتمام حج گردهم آمده و به نیاکان خود تفاخر می‌کردند. این آیه با نهی از این کار به ذکر خدا سفارش کرده است. | '''آیه ۲۰۰ سوره بقره'''، آیه‌ای از [[قرآن]]، که در آن به ذکر خدا پس از اتمام مناسک [[حج]] سفارش شده است. بر اساس شأن نزول این آیه، حاجیان پس از اتمام حج گردهم آمده و به نیاکان خود تفاخر می‌کردند. این آیه با نهی از این کار به ذکر خدا سفارش کرده است. | ||
| خط ۱۰: | خط ۱۱: | ||
واژه «قضاء» در اصل به چندین معنا مانند حتمی شدن، فارغ شدن، به اتمام رساندن و ادا نمودن آمده است، که در حقیقت همه آنها به «تمام نمودن کار» بازمی‌گردد.<ref>لسان العرب، ذیل واژه قضی.</ref> به باور طبرسی، مفسّر شیعه، این واژه در [[قرآن]] به چند معنا به کار رفته است؛<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۳۶۲.</ref> که یکی از آنها معنای فارغ شدن از کار در آیه {{آیه|فَإِذٰا قَضَیْتُمُ الصَّلاٰةَ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ}} است.<ref>سوره نساء، آیه ١٠٣.</ref> | واژه «قضاء» در اصل به چندین معنا مانند حتمی شدن، فارغ شدن، به اتمام رساندن و ادا نمودن آمده است، که در حقیقت همه آنها به «تمام نمودن کار» بازمی‌گردد.<ref>لسان العرب، ذیل واژه قضی.</ref> به باور طبرسی، مفسّر شیعه، این واژه در [[قرآن]] به چند معنا به کار رفته است؛<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۳۶۲.</ref> که یکی از آنها معنای فارغ شدن از کار در آیه {{آیه|فَإِذٰا قَضَیْتُمُ الصَّلاٰةَ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ}} است.<ref>سوره نساء، آیه ١٠٣.</ref> | ||
«خلاق» به معنای نصیب،<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه خلق.</ref> حظ و صلاح است.<ref>کتاب | «خلاق» به معنای نصیب،<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه خلق.</ref> حظ و صلاح است.<ref>کتاب العین، ذیل واژه خلق؛ لسان العرب، ذیل واژه خلق.</ref> برخی از لغت‌شناسان گفته‌اند خلاق به معنای حظ فراوان از خیر است.<ref>تاج العروس، ذیل واژه خلق.</ref> | ||
این واژه در قرآن، تنها درباره نصیب در قیامت به کار رفته است.<ref>مانند سوره بقره، آیه ۱۰۳؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷.</ref> راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، این واژه را به فضیلت اکتسابی از اخلاق معنا کرده است.<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه خلق.</ref> به باور برخی، این معنا به معنای نصیب در قیامت بازمی‌گردد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۸۹.</ref> | این واژه در قرآن، تنها درباره نصیب در قیامت به کار رفته است.<ref>مانند سوره بقره، آیه ۱۰۳؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷.</ref> راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، این واژه را به فضیلت اکتسابی از اخلاق معنا کرده است.<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه خلق.</ref> به باور برخی، این معنا به معنای نصیب در قیامت بازمی‌گردد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۸۹.</ref> | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۹: | ||
=== حج و یاد خدا === | === حج و یاد خدا === | ||
در این آیه به ذکر خدا پس از مناسک حج سفارش شده است. جز این آیه، در قرآن شش بار به ذکر خدا هنگام مناسک حج<ref>سوره بقره، آیات ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۳؛ سوره حج، آیات ۲۷، ۳۴، ۳۷.</ref> | در این آیه به ذکر خدا پس از مناسک حج سفارش شده است. جز این آیه، در قرآن شش بار دیگر به ذکر خدا هنگام مناسک حج سفارش شده است.<ref>سوره بقره، آیات ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۳؛ سوره حج، آیات ۲۷، ۳۴، ۳۷.</ref> این شمار از سفارش به ذکر خدا را، هشداری به زائر [[خانه خدا]] دانسته‌اند که در [[ایام الحج|موسم حج]] از یاد خدا غافل نشود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.</ref> واژه «ذکر» در زبان عربی و قرآن، شامل ذکر قلبی و ذکر زبانی می‌شود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.</ref> | ||
درباره مراد «ذکر» در این آیه دو دیدگاه کلی وجود دارد: | درباره مراد «ذکر» در این آیه دو دیدگاه کلی وجود دارد: | ||
* به نظر برخی، مراد ذکر در این آیه، دعا است؛ چرا که دعا در آن موقف‌ها برترین اعمال است.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢١٠.</ref> به باور برخی، وقتی انسان با پرداخت بخشی از مال خود، تحمل سختی‌های اعمال حج و دوری از وطن حج را تمام کرد، طبیعی است که به دعا و استغفار روی آورد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۱.</ref> | * به نظر برخی، مراد ذکر در این آیه، [[دعا]] است؛ چرا که دعا در آن موقف‌ها برترین اعمال است.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢١٠.</ref> به باور برخی، وقتی انسان با پرداخت بخشی از مال خود، تحمل سختی‌های اعمال حج و دوری از وطن حج را تمام کرد، طبیعی است که به دعا و [[استغفار]] روی آورد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۱.</ref> | ||
* برخی از مفسران معتقدند منظور، ذکر مخصوص [[ایام تشریق]] | * برخی از مفسران معتقدند منظور، ذکر مخصوص [[ایام تشریق]] است.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٣٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠١.</ref> بر اساس روایتی، [[امام صادق (ع)]] مراد از ذکر در این آیه را دعای «الله أکبر الله أکبر لا إله إلاّ الله و الله أکبر، الله أکبر و لله الحمد، الله أکبر علی ما هدانا، الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام» دانسته است.<ref>کافی، ج۴، ص ۵١۶؛ کشاف، ج١، ص٢۴۶؛ زبدة البیان، ص٣۵١.</ref> در شأن نزول آیه نیز آمده است که حاجیان پس از تمام شدن حج، گرد هم آمده و به تفاخر نسبت به پدرانشان می‌پرداختند؛ از این رو، خدا امر کرد به جای یاد از پدرانشان خدا را در این موضع ذکر کنند.<ref name=":0">مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧؛ الجامع لاحکام القرآن، ج٢، ص۴٢٧؛ تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج٢، ص٢٣۵.</ref> | ||
* دیدگاه دیگر این است که منظور از | * دیدگاه دیگر این است که منظور از ذکر، خودسازی است. به دیگر سخن وقتی حاجی مناسک حج را به‌جا آورد و آثار مادی را از خود زدود، فرصت خوبی است تا قلب را به وسیله ذکر خدا نورانی کند.<ref>تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠٢.</ref> | ||
=== یاد خدا مانند یاد نیاکان === | === یاد خدا مانند یاد نیاکان === | ||
در عبارت {{آیه|کَذِکْرِکُمْ آبٰاءَکُم}}، گفته شده همان‌گونه که به یاد پدرانتان هستید، به یاد خدا باشید. به اعتقاد برخی، منظور این است که همان‌گونه که فرزند به پدر و مادرش پناه می‌برد، شما نیز به خدا پناه برده و او را صدا بزنید.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> نتیجه این دیدگاه این دانسته شده که ذکر خدا به یاد نیاکان تشبیه | در عبارت {{آیه|کَذِکْرِکُمْ آبٰاءَکُم}}، گفته شده همان‌گونه که به یاد پدرانتان هستید، به یاد خدا باشید. به اعتقاد برخی، منظور این است که همان‌گونه که فرزند به پدر و مادرش پناه می‌برد، شما نیز به خدا پناه برده و او را صدا بزنید.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> نتیجه این دیدگاه این دانسته شده که ذکر خدا به یاد نیاکان تشبیه شده، و یاد نیاکان نفی نشده است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۴.</ref> | ||
برخی احتمال داده‌اند مراد این است که باید حاجیان از ذکر مفاخر پدران و نیاکان دست برداشته و ذکر خدا را با همان اهتمام، بلکه بیشتر جایگزین آن کنند.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> روایتی از امام باقر (ع) که درباره شأن نزول این آیه گفته شده نیز تأییدکننده این احتمال است.<ref name=":0"/> | برخی احتمال داده‌اند مراد این است که باید حاجیان از ذکر مفاخر پدران و نیاکان دست برداشته و ذکر خدا را با همان اهتمام، بلکه بیشتر جایگزین آن کنند.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> روایتی از [[امام باقر (ع)]] که درباره شأن نزول این آیه گفته شده نیز تأییدکننده این احتمال است.<ref name=":0"/> | ||
=== یاد خدا شدیدتر از یاد نیاکان === | === یاد خدا شدیدتر از یاد نیاکان === | ||
عبارت {{آیه|أَوْ أَشَدَّ ذِکْرا}} بیانگر این دانسته شده که ذکر خدا | عبارت {{آیه|أَوْ أَشَدَّ ذِکْرا}} بیانگر این دانسته شده که باید ذکر خدا با یاد انسان‌ها تفاوت داشته باشد.<ref>درسنامه تفسر آیات حج، ص۱۹۴.</ref> به نظر طبرسی، مفسر شیعه، مراد این است که باید یاد خدا با یاد نعمت‌ها، و شکر آن همراه باشد؛ زیرا هرچند نیاکان و پدران به انسان کمک کرده‌اند؛ ولی نعمت‌های الهی و کمک‌های او بزرگ‌تر است؛ از این رو بیشتر باید به یاد خدا بود.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۸: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
{{برگرفتگی | {{برگرفتگی | ||
| پیش از لینک = کتاب | | پیش از لینک = کتاب | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۵: | ||
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/761 | | لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/761 | ||
}}'''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق. | }} | ||
* '''تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)'''، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق. | |||
'''المصباح المنیر'''، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق. | * '''تفسير القرآن الحكيم''' (تفسيرالمنار)، محمد رشيد رضا، بيروت، دارالمعرفه. | ||
* '''الجامع لأحکام القرآن'''، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م. | |||
'''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق. | * '''زبدة البيان'''، احمد بن محمد اردبيلى ( مقدس اردبيلى)، تحقيق رضا استادى و على اكبر زمانى نژاد، قم، مؤمنين، ١۴٢١ق. | ||
* '''کافی'''، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش. | |||
* '''الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل'''، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه. | |||
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق. | |||
* '''المصباح المنیر'''، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق. | |||
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق. | |||
{{پایان}} | |||
[[رده:آیه های مربوط به حج]] | [[رده:آیه های مربوط به حج]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۰۳
|
| آیات حج و حرمین |
| سوره بقره |
| ۱۲۵ • ۱۲۶ • ۱۲۷ • ۱۲۸ • ۱۵۸ • ۱۹۶ • ۱۹۷ • ۱۹۸ • ۱۹۹ • ۲۰۰ • ۲۰۳ |
| سوره آل عمران |
| ۹۶ • ۹۷ |
| سوره مائده |
| ۲ • ۹۷ |
| سوره توبه |
| ۲ • ۱۹ |
| سوره حج |
| ۲۵ • ۲۶ • ۲۷ • ۲۸ • ۲۹ • ۳۳ • ۳۴ • ۳۶ • ۳۷ |
آیه ۲۰۰ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که در آن به ذکر خدا پس از اتمام مناسک حج سفارش شده است. بر اساس شأن نزول این آیه، حاجیان پس از اتمام حج گردهم آمده و به نیاکان خود تفاخر می‌کردند. این آیه با نهی از این کار به ذکر خدا سفارش کرده است.
متن و ترجمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
| ﴿ | فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ پس هنگامی که مناسک [حجّتان] را انجام دادید، پس خدا را آن گونه که پدرانتان را یاد می‌کنید یا بهتر و بیشتر از آن یاد کنید. پس گروهی از مردم [کوتاه فکر] می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا [کالای زندگی] عطا کن؛ و آنان را در آخرت هیچ بهره‌ای نیست. |
﴾ |
شرح واژگان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
واژه «قضاء» در اصل به چندین معنا مانند حتمی شدن، فارغ شدن، به اتمام رساندن و ادا نمودن آمده است، که در حقیقت همه آنها به «تمام نمودن کار» بازمی‌گردد.[۱] به باور طبرسی، مفسّر شیعه، این واژه در قرآن به چند معنا به کار رفته است؛[۲] که یکی از آنها معنای فارغ شدن از کار در آیه ﴿فَإِذٰا قَضَیْتُمُ الصَّلاٰةَ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ﴾ است.[۳]
«خلاق» به معنای نصیب،[۴] حظ و صلاح است.[۵] برخی از لغت‌شناسان گفته‌اند خلاق به معنای حظ فراوان از خیر است.[۶]
این واژه در قرآن، تنها درباره نصیب در قیامت به کار رفته است.[۷] راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، این واژه را به فضیلت اکتسابی از اخلاق معنا کرده است.[۸] به باور برخی، این معنا به معنای نصیب در قیامت بازمی‌گردد.[۹]
محتوا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آیه ۲۰۰ سوره بقره، اشاره‌ای کوتاه به برنامه پس از انجام مناسک حج دارد، که در قالب ذکر خدا به آن سفارش کرده است.
حج و یاد خدا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در این آیه به ذکر خدا پس از مناسک حج سفارش شده است. جز این آیه، در قرآن شش بار دیگر به ذکر خدا هنگام مناسک حج سفارش شده است.[۱۰] این شمار از سفارش به ذکر خدا را، هشداری به زائر خانه خدا دانسته‌اند که در موسم حج از یاد خدا غافل نشود.[۱۱] واژه «ذکر» در زبان عربی و قرآن، شامل ذکر قلبی و ذکر زبانی می‌شود.[۱۲]
درباره مراد «ذکر» در این آیه دو دیدگاه کلی وجود دارد:
- به نظر برخی، مراد ذکر در این آیه، دعا است؛ چرا که دعا در آن موقف‌ها برترین اعمال است.[۱۳] به باور برخی، وقتی انسان با پرداخت بخشی از مال خود، تحمل سختی‌های اعمال حج و دوری از وطن حج را تمام کرد، طبیعی است که به دعا و استغفار روی آورد.[۱۴]
- برخی از مفسران معتقدند منظور، ذکر مخصوص ایام تشریق است.[۱۵] بر اساس روایتی، امام صادق (ع) مراد از ذکر در این آیه را دعای «الله أکبر الله أکبر لا إله إلاّ الله و الله أکبر، الله أکبر و لله الحمد، الله أکبر علی ما هدانا، الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام» دانسته است.[۱۶] در شأن نزول آیه نیز آمده است که حاجیان پس از تمام شدن حج، گرد هم آمده و به تفاخر نسبت به پدرانشان می‌پرداختند؛ از این رو، خدا امر کرد به جای یاد از پدرانشان خدا را در این موضع ذکر کنند.[۱۷]
- دیدگاه دیگر این است که منظور از ذکر، خودسازی است. به دیگر سخن وقتی حاجی مناسک حج را به‌جا آورد و آثار مادی را از خود زدود، فرصت خوبی است تا قلب را به وسیله ذکر خدا نورانی کند.[۱۸]
یاد خدا مانند یاد نیاکان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در عبارت ﴿کَذِکْرِکُمْ آبٰاءَکُم﴾، گفته شده همان‌گونه که به یاد پدرانتان هستید، به یاد خدا باشید. به اعتقاد برخی، منظور این است که همان‌گونه که فرزند به پدر و مادرش پناه می‌برد، شما نیز به خدا پناه برده و او را صدا بزنید.[۱۹] نتیجه این دیدگاه این دانسته شده که ذکر خدا به یاد نیاکان تشبیه شده، و یاد نیاکان نفی نشده است.[۲۰]
برخی احتمال داده‌اند مراد این است که باید حاجیان از ذکر مفاخر پدران و نیاکان دست برداشته و ذکر خدا را با همان اهتمام، بلکه بیشتر جایگزین آن کنند.[۲۱] روایتی از امام باقر (ع) که درباره شأن نزول این آیه گفته شده نیز تأییدکننده این احتمال است.[۱۷]
یاد خدا شدیدتر از یاد نیاکان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عبارت ﴿أَوْ أَشَدَّ ذِکْرا﴾ بیانگر این دانسته شده که باید ذکر خدا با یاد انسان‌ها تفاوت داشته باشد.[۲۲] به نظر طبرسی، مفسر شیعه، مراد این است که باید یاد خدا با یاد نعمت‌ها، و شکر آن همراه باشد؛ زیرا هرچند نیاکان و پدران به انسان کمک کرده‌اند؛ ولی نعمت‌های الهی و کمک‌های او بزرگ‌تر است؛ از این رو بیشتر باید به یاد خدا بود.[۲۳]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ لسان العرب، ذیل واژه قضی.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۳۶۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ١٠٣.
- ↑ المصباح المنیر، ذیل واژه خلق.
- ↑ کتاب العین، ذیل واژه خلق؛ لسان العرب، ذیل واژه خلق.
- ↑ تاج العروس، ذیل واژه خلق.
- ↑ مانند سوره بقره، آیه ۱۰۳؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷.
- ↑ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه خلق.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۸۹.
- ↑ سوره بقره، آیات ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۳؛ سوره حج، آیات ۲۷، ۳۴، ۳۷.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.
- ↑ مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢١٠.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۱.
- ↑ مجمع البیان، ج ١، ص ٣٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠١.
- ↑ کافی، ج۴، ص ۵١۶؛ کشاف، ج١، ص٢۴۶؛ زبدة البیان، ص٣۵١.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧؛ الجامع لاحکام القرآن، ج٢، ص۴٢٧؛ تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج٢، ص٢٣۵.
- ↑ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠٢.
- ↑ مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۴.
- ↑ مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.
- ↑ درسنامه تفسر آیات حج، ص۱۹۴.
- ↑ مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.
- تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
- تفسير القرآن الحكيم (تفسيرالمنار)، محمد رشيد رضا، بيروت، دارالمعرفه.
- الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م.
- زبدة البيان، احمد بن محمد اردبيلى ( مقدس اردبيلى)، تحقيق رضا استادى و على اكبر زمانى نژاد، قم، مؤمنين، ١۴٢١ق.
- کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
- المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
- مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.