در حال ویرایش آیه ۲۰۰ سوره بقره

{{آیات حج و حرمین}}
'''آیه ۲۰۰ سوره بقره'''، آیه‌ای از [[قرآن]]، که در آن به ذکر خدا پس از اتمام مناسک [[حج]] سفارش شده است. بر اساس شأن نزول این آیه، حاجیان پس از اتمام حج گردهم آمده و به نیاکان خود تفاخر می‌کردند. این آیه با نهی از این کار به ذکر خدا سفارش کرده است.

== متن و ترجمه ==
{{قرآن
| متن = فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ
| ترجمه = پس هنگامی که مناسک [حجّتان] را انجام دادید، پس خدا را آن گونه که پدرانتان را یاد می‌کنید یا بهتر و بیشتر از آن یاد کنید. پس گروهی از مردم [کوتاه فکر] می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا [کالای زندگی] عطا کن؛ و آنان را در آخرت هیچ بهره‌ای نیست.
}}

== شرح واژگان ==
واژه «قضاء» در اصل به چندین معنا مانند حتمی شدن، فارغ شدن، به اتمام رساندن و ادا نمودن آمده است، که در حقیقت همه آنها به «تمام نمودن کار» بازمی‌گردد.<ref>لسان العرب، ذیل واژه قضی.</ref> به باور طبرسی، مفسّر شیعه، این واژه در [[قرآن]] به چند معنا به کار رفته است؛<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۳۶۲.</ref> که یکی از آنها معنای فارغ شدن از کار در آیه {{آیه|فَإِذٰا قَضَیْتُمُ الصَّلاٰةَ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ}} است.<ref>سوره نساء، آیه ١٠٣.</ref>

«خلاق» به معنای نصیب،<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه خلق.</ref> حظ و صلاح است.<ref>کتاب العین، ذیل واژه خلق؛ لسان العرب، ذیل واژه خلق.</ref> برخی از لغت‌شناسان گفته‌اند خلاق به معنای حظ فراوان از خیر است.<ref>تاج العروس، ذیل واژه خلق.</ref>

این واژه در قرآن، تنها درباره نصیب در قیامت به کار رفته است.<ref>مانند سوره بقره، آیه ۱۰۳؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷.</ref> راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، این واژه را به فضیلت اکتسابی از اخلاق معنا کرده است.<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه خلق.</ref> به باور برخی، این معنا به معنای نصیب در قیامت بازمی‌گردد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۸۹.</ref>

== محتوا ==
آیه ۲۰۰ سوره بقره، اشاره‌ای کوتاه به برنامه پس از انجام مناسک [[حج]] دارد، که در قالب ذکر خدا به آن سفارش کرده است.

=== حج و یاد خدا ===
در این آیه به ذکر خدا پس از مناسک حج سفارش شده است. جز این آیه، در قرآن شش بار دیگر به ذکر خدا هنگام مناسک حج سفارش شده است.<ref>سوره بقره، آیات ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۳؛ سوره حج، آیات ۲۷، ۳۴، ۳۷.</ref> این شمار از سفارش به ذکر خدا را، هشداری به زائر [[خانه خدا]] دانسته‌اند که در [[ایام الحج|موسم حج]] از یاد خدا غافل نشود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.</ref> واژه «ذکر» در زبان عربی و قرآن، شامل ذکر قلبی و ذکر زبانی می‌شود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۰.</ref>

درباره مراد «ذکر» در این آیه دو دیدگاه کلی وجود دارد:
* به نظر برخی، مراد ذکر در این آیه، [[دعا]] است؛ چرا که دعا در آن موقف‌ها برترین اعمال است.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢١٠.</ref> به باور برخی، وقتی انسان با پرداخت بخشی از مال خود، تحمل سختی‌های اعمال حج و دوری از وطن حج را تمام کرد، طبیعی است که به دعا و [[استغفار]] روی آورد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۱.</ref>
* برخی از مفسران معتقدند منظور، ذکر مخصوص [[ایام تشریق]] است.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٣٩۶؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠١.</ref> بر اساس روایتی، [[امام صادق (ع)]] مراد از ذکر در این آیه را دعای «الله أکبر الله أکبر لا إله إلاّ الله و الله أکبر، الله أکبر و لله الحمد، الله أکبر علی ما هدانا، الله أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الأنعام»  دانسته است.<ref>کافی، ج۴، ص ۵١۶؛ کشاف، ج١، ص٢۴۶؛ زبدة البیان، ص٣۵١.</ref> در شأن نزول آیه نیز آمده است که حاجیان پس از تمام شدن حج، گرد هم آمده و به تفاخر نسبت به پدرانشان می‌پرداختند؛ از این رو، خدا امر کرد به جای یاد از پدرانشان خدا را در این موضع ذکر کنند.<ref name=":0">مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧؛ الجامع لاحکام القرآن، ج٢، ص۴٢٧؛ تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج٢، ص٢٣۵.</ref>
* دیدگاه دیگر این است که منظور از ذکر، خودسازی است. به دیگر سخن وقتی حاجی مناسک حج را به‌جا آورد و آثار مادی را از خود زدود، فرصت خوبی است تا قلب را به وسیله ذکر خدا نورانی کند.<ref>تفسیر کبیر، ج۵، ص٢٠٢.</ref>

=== یاد خدا مانند یاد نیاکان ===
در عبارت {{آیه|کَذِکْرِکُمْ آبٰاءَکُم}}، گفته شده همان‌گونه که به یاد پدرانتان هستید، به یاد خدا باشید. به اعتقاد برخی، منظور این است که همان‌گونه که فرزند به پدر و مادرش پناه می‌برد، شما نیز به خدا پناه برده و او را صدا بزنید.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> نتیجه این دیدگاه این دانسته شده که ذکر خدا به یاد نیاکان تشبیه شده، و یاد نیاکان نفی نشده است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۹۴.</ref>

برخی احتمال داده‌اند مراد این است که باید حاجیان از ذکر مفاخر پدران و نیاکان دست برداشته و ذکر خدا را با همان اهتمام، بلکه بیشتر جایگزین آن کنند.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref> روایتی از [[امام باقر (ع)]] که درباره شأن نزول این آیه گفته شده نیز تأییدکننده این احتمال است.<ref name=":0"/>

=== یاد خدا شدیدتر از یاد نیاکان ===
عبارت {{آیه|أَوْ أَشَدَّ ذِکْرا}} بیانگر این دانسته شده که باید ذکر خدا با یاد انسان‌ها تفاوت داشته باشد.<ref>درسنامه تفسر آیات حج، ص۱۹۴.</ref> به نظر طبرسی، مفسر شیعه، مراد این است که باید یاد خدا با یاد نعمت‌ها، و شکر آن همراه باشد؛ زیرا هرچند نیاکان و پدران به انسان کمک کرده‌اند؛ ولی نعمت‌های الهی و کمک‌های او بزرگ‌تر است؛ از این رو بیشتر باید به یاد خدا بود.<ref>مجمع البیان، ج ١، ص ٢٩٧.</ref>

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = کتاب
| منبع = درسنامه تفسیر آیات حج،
| پس از لینک = محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/761

}}
* '''تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)'''، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
* '''تفسير القرآن الحكيم''' (تفسيرالمنار)، محمد رشيد رضا، بيروت، دارالمعرفه.
* '''الجامع لأحکام القرآن'''، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م.
* '''زبدة البيان'''، احمد بن محمد اردبيلى ( مقدس اردبيلى)، تحقيق رضا استادى و على اكبر زمانى نژاد، قم، مؤمنين، ١۴٢١ق.
* '''کافی'''، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل'''، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه.
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
* '''المصباح المنیر'''، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.
{{پایان}}

[[رده:آیه های مربوط به حج]]