سفرنامه های اندلس: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
سفر اندلسيان به شرق و حرمين، نه تنها براي ‌گزاردن حج، بلکه به شوق فرا‌گيري علوم ديني و آشنايي با دانشمندان بود. بسياري از حج‌‌گزاران اندلسي، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند.از لحاظ محتوا و روش‌نگارش، اين سفرنامه‌ها را به چند گونه مي‌توان تقسيم نمود: 1. برخي از اين سفرنامه‌ها در ميانه راه و سفر ‌نگارش يافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند رحله عَبدري*. 2. دسته‌اي ديگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمي با دانشوراني بوده که فرد مسافر حج‌‌گزار با آن‌ها ديدار کرده، مانند سفرنامه ابن رُشَيْد فِهْري*. 3. شماري ديگر پس از انجام سفر ‌نگارش يافته‌اند.[1]
سفر اندلسيان به شرق و [[حرمین|حرمين]]، نه تنها براي ‌گزاردن [[حج]]، بلکه به شوق فرا‌گيري علوم ديني و آشنايي با دانشمندان بود. بسياري از حج‌‌گزاران اندلسي، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند. اهالی اندلسی با طی مسافت طولانی از اسپانیا تا عربستان، از شهرهای بسیاری گذر می کردند و گاه با دشواری نیز مواجه می شدند. سفرنامه نگاران از شهرهایی که می گذشتند و از آداب و رسوم و فرهنگ آن مناطق و نیز موانع و حوادثی که طی مسیر پیش می آمد؛ اطلاعاتی را در دسترس آیندگان قرار می دادند تا برای سفر به [[حج]] از آن بهره مندگردند. این سفرنامه ها همچنین دربردارنده اطلاعات سودمندی از اوضاع سیاسی واجتماعی حاکم بر [[مکه|سرزمین وحی]] و [[حرمین]] است.


از لحاظ موضوعي، سفرنامه‌نويسان اندلسي و مغربي در ديده‌ها و ‌گزارش‌هاي خود، بر موضوعات گوناگون از جمله تجارت، اقتصاد و کشاورزي، ماليات و اوقاف، آداب و اخلاق عمومي شرقيان، خوراک، پوشاک، سياست، فرقه‌ها و متصوفه، مدارس ديني، اهل فکر و علم، مجالس وعظ و ذکر به ويژه فرهنگ عمومي حجاز، و رفتار مردمان ساکن حرمين توجه نشان داده‌اند.[2] سفرنامه‌هاي اندلسي منبعي مهم در شناخت زندگاني فرهنگي و محيط و مراکز علمي شرق و حجاز و دانشوران اسلامي است. از اين رو، اين سفرنامه‌ها حلقه رابط ميان شرق و غرب اسلامي تلقي شده‌اند.[3]


از نکات مورد توجه سفرنامه‌نويسان اندلسي، اشاره به گستردگي اوقاف، صدقات و خيرات همگاني است که در مصر و دمشق، در روزگار ايوبيان براي تسهيل امور حج و حج‌‌گزاران صورت مي‌گرفته است. سفرنامه‌نويسان اندلسي به نبود نهادهاي وقفي و خيريه‌ها در اندلس اعتراض داشته‌اند تا جايي که ابن سعيد از عدم اهتمام مرابطون و موحدون به وقف انتقاد کرده است.[4] در اين سفرنامه‌ها، به رفتارشناسي مردمان شرقي توجه شده است. براي نمونه، برخي سفرنامه‌نويسان اندلسي از بدرفتاري مردمان اسکندريه و ستم کار‌گزاران و راهداران آن‌ها درباره مسافران سخن گفته‌اند.[5]


==سفرنامه نویسان اندلس==
==نگارش سفرنامه ها به چه صورت بوده است؟==


'''<br /> [[ابن جبير]]'''(م.614ق.) [[تذکرة الاخبار]]* را نگاشته و از اديبان و دانشوران اندلسي است. به سال 579ق. در نوجواني از [[غرناطه]] عزيمت [[حج]] كرد.[6] وي از [[سبته]] گذشت و از سواحل [[ساردني]] و [[سيسيل]] تا [[بندر اسكندريه]] رفت. سفرنامه او به [[رحلة الکناني]]* و نام‌هاي ديگر از جمله [[اعتبار الناسك في ذكر الآثار الكريمة]] و [[المناسك]] شهرت دارد.[7] اين سفرنامه که بيان‌کننده رخدادها و روابط مردمان ميان راه با حاجيان است، درباره وضع مکه و مدينه و مکان‌هاي مقدس آن ديار ‌گزارش مي‌دهد.[8]
بسیاری از [[حج‌‌گزاران]] ‌اندلسی، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند.سفرنامه‌های ‌اندلسی منبعی مهم در شناخت زندگانی فرهنگی و محیط و مراکز علمی شرق و [[حجاز]] و دانشوران اسلامی است.از این رو، این سفرنامه‌ها حلقه رابط میان شرق و غرب اسلامی تلقی شده‌اند.<ref>رحالة الغرب، ص748.</ref>


او قصيده‌اي درباره ستم ماليات‌بگيران به حاجيان، سروده و به [[صلاح الدين ايوبي]] داده است.[9] در سروده‌اي ديگر، از صلاح الدين ايوبي خواسته تا به وضع [[مدينه]] نگريسته، بدعت‌هايي را كه در شهر پيغمبر رواج يافته، از ميان ببرد.
'''محتوا و روش‌نگارش'''، این سفرنامه‌ها را به چند گونه می‌توان تقسیم نمود:


'''[[ابومروان باجي]]'''(م.635ق.) '''،''' سفرنامه [[رحله باجي اشبيلي]]* را نوشته است كه تنها تلخيصي از آن در دست است.[10]
* برخی از این سفرنامه‌ها در میانه راه و سفر ‌نگارش یافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند [[رحله عبدری|رحله عَبدری]].  
* دسته‌ای دیگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمی با دانشورانی بوده که فرد مسافر [[حج‌‌گزار]] با آن‌ها دیدار کرده، مانند [[سفرنامه ابن رشید فهری|سفرنامه ابن رُشَیْد فِهْری]].
* شماری دیگر پس از انجام سفر ‌نگارش یافته‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، ص23-25.</ref>


'''[[الامام علم الدين القاسم ابن احمد الاندلسي]]،''' [[قصيدة في وصف رحلة]] را نگاشته است. این اثر بازگو‌کننده سفر اين دانشور اندلسي سده هفتم (661ق.) است که از [[مُرسيه]] به زيارت [[بیت‌الله|کعبه]] و [[حرم نبوي]] آمد و در اين مسير با هر دانشور و شيخي که ديدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.[11]
'''موضوعی'''، سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی و [[تونس|مغربی]] در دیده‌ها و ‌گزارش‌های خود، به موضوعات گوناگون از جمله فرهنگ عمومی [[حجاز]]، سیاست، وقف، مدارس ومجالس دینی، فرق ، آداب و رفتار مردمان ساکن [[حرمین]] و مشرق اسلامی توجه نشان داده‌اند.<ref>نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.</ref>


'''[[ابن سعيد اندلسي]]''' (م.685ق.) به سال 638ق. همراه پدرش به [[حج]] رفت و شمال افريقا و مصر را ديد. او آثاري معتبر در تاريخ و جغرافيا دارد و درباره سبک جغرافيانويسي او پژوهش کرده‌اند.[12] سفرنامه وي با عنوان [[النفحة المسکية في الرحلة المکيه]]* حاوي ديده‌هايش از شهرها و محيط فرهنگي هر ناحيه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.[13]
==نکات مهم مورد بحث در سفرنامه های اندلس==


'''[[محمد بن محمد عَبْدري]]''' (م.689ق.) که قصد مجاورت در [[مکه|مكه]] را داشت[14]، با كاروان شام همراه شد و با گذر از شهر تبوک، به [[حجاز]] رفت و [[الرحلة المغربيه]]* را نوشت. يادداشت‌هاي وي پيرامون مسير حرکتش از عقبه ايله، بستن [[احرام]] از رابغ، رسيدن به مکه، وصف راه‌ها، وضع [[مکه]] و مساجد آن، و بناي [[بیت‌الله|کعبه]] است.[15]
توجه به اوقاف، صدقات و خیرات همگانی از موارد مهمی است که در سفرنامه های اندلسی به آن پرداخته شده است. به طوری که گستردگی اوقاف و صدقات در دوران ایوبیان در مصر و شام برای تسهیل امور [[حج]] و حج گزاران در سفرنامه ها نمود داشته است. همچنین سفرنامه نویسان اندلس به نبود نهادهای وقفی و خیریه ها در اندلس معترض بودند؛ تا جایی که [[ابن سعید اندلسی|ابن سعید]] از مرابطون و موحدون از عدم اهتمام به وقف انتقاد کرده است.<ref>رحاله الغرب، ص 256-258</ref> در این سفرنامه ها همچنین به رفتارشناسی مردمان شرق نیز توجه شده است. سختی های سفر نیز در سفرنامه ها نمود داشته است. برای نمونه برخی از سفرنامه نویسان اندلس از بدرفتاری مردم [[اسکندریه]] و ستم کارگزارن و راهداران آن ها درباره مسافران سخن گفته اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97</ref>
==سفرنامه‌ نویسان ‌اندلس==
===ابن جبیر===
[[ابن جبیر|'''ابن جبیر''']] (درگذشت 614ق.)[[تذکرة الاخبار]] را نوشته، او از ادیبان و دانشوران ‌اندلسی است که به سال 579ق. در نوجوانی از غرناطه عزیمت [[حج]] کرد.<ref>المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص18.</ref> وی از [[سبته]] گذشت و از سواحل [[ساردنی]] و [[سیسیل]] تا [[بندر اسکندریه]] رفت. سفرنامه او به [[رحلة الکنانی]] و نام‌های دیگر از جمله [[اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمة و المناسک]] شهرت دارد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> این سفرنامه که بیان‌کننده رخدادها و روابط مردمان میان راه با [[حاجیان]] است، درباره وضع [[مکه]] و [[مدینه]] و مکان‌های مقدس آن دیار ‌گزارش می‌دهد.<ref>نک: رحالة الغرب، ص65-68.</ref>او قصیده‌ای درباره ستم مالیات‌بگیران به [[حاجیان]]، سروده و به [[صلاح‌الدین ایوبی]] داده است.<ref>نفح الطیب، ج3، ص13-14.</ref> در سروده‌ای دیگر، از صلاح‌الدین ایوبی خواسته تا به وضع [[مدینه]] نگریسته، بدعت‌هایی را که در شهر [[پیغمبر]] رواج یافته، از میان ببرد.
===ابومروان باجی===


'''[[ابن رُشَيد فِهْري]]''' سفرنامه(م.721ق.) يک سفرنامه اندلسي مهم از سده هشتم ق. است. او در [[بُسته]] به سال 657ق. تولد يافت و از آلمريا براي [[حج]] بيرون رفت و در پي بازگشت، چندي در [[غرناطه]] تدريس كرد.[16] او در کتابش با عنوان بلند [[مل‏ء العيبة في ما جمع بطول الغيبة في الوجهة الواجهة الي الحرمين مكّة و طيبة*]] احوال و اوضاع [[حجاز]] و [[حرمین|حرمين]] را بازگو کرده و ‌گزارش ديدار و گفت‌وگوهايش با دانشوران مصر، شام، [[حجاز]] و [[تونس]] را آورده است. اهميت اين سفرنامه در وصف وضع فکري و موقعيت فرهنگي اين سرزمين‌ها و به ويژه نام بردن از شيوخ و دانشوران [[حرمين]] است.[17]
[[ابومروان باجی|'''ابومروان باجی''']](درگذشت 635ق.) [[رحله باجی اشبیلی]] را نوشته است که تنها تلخیصی از آن در دست است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص79.</ref>


'''[[قاسم بن يوسف تُجَيبي سِبْتي]]''' (م.3-730ق.) [[مستفاد الرحله و الاغتراب]] را نوشته  است. وقتی که او به مصر رسيد، خلافت فاطميان رو به زوال داشت و وی از اين وضع ‌گزارش داده است. از مسير سفر حاجيان غرب آفريقا و منازل و مناطق ميان راه سخن گفته و ‌گزارشي از [[بیت‌الله|کعبه]] و تاريخ [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و ابواب آن و مشايخ مجاور حرم داده است.[18]
===قاسم ابن احمد اندلسی===
'''[[قاسم ابن احمد اندلسی]]''' : قصیدة فی وصف رحلة الامام علم‌الدین القاسم ابن احمد الاندلسی بازگو‌ کننده سفر این دانشور ‌اندلسی سده هفتم (661ق.) است که از مُرسیه به زیارت [[کعبه]] و [[حرم نبوی]] آمد و در این مسیر با هر دانشور و شیخی که دیدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.<ref>المدینة المنورة فی مئة مخطوط، ص309.</ref>


'''[[ابراهيم نميري]]''' سفرنامه (713-768ق.)  که پس از بازگشت در [[بِجايه]] اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان بني‌مَرين شد، گويا گم شده است.
===ابن سعید اندلسی===


'''[[ابواسحق ساحلي]]'''  از سفرنامه این شاعر و اديب اندلسي که به [[حجاز]] سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد، آگاهي در دست نيست.[19]
[[ابن سعید ‌اندلسی|'''ابن سعید ‌اندلسی''']] (درگذشت 685ق.) سفرنامه وی با عنوان [[النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه]] حاوی دیده‌هایش از شهرها و محیط فرهنگی هر ناحیه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.<ref>رحالة الغرب، ص68-75.</ref>او در سال 638ق. همراه پدرش به [[حج]] رفت و شمال [[افریقا]] و مصر را دید. ابن سعید، آثار معتبری در تاریخ و جغرافیا دارد و درباره سبک جغرافیانویسی او پژوهش کرده‌اند.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص277.</ref>


'''[[ابن الحاج غرناطي]]'''(م. پس از 768ق.) . ابن الحاج غرناطي به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به حجاز رفت و حج به جاي آورد و سپس به افريقيه بازگشت و نزد برخي حکمرانان خدمت نمود و در بجايه سفرنامه‌اش را تدوين کرد. [[مَقَري]] نسخه‌اي از رحله ابن الحاج را در دست داشته و آن را وصف کرده است.[20]
===محمد بن محمد عبدری===


'''[[خالد بن عيسي بلوي]]'''(713-765ق.) [[تاج المفرق في تحلية علماء المشرق]]*را نگاشته است. این اثر حاوي بسياري از قطعات، قصايد، و ابيات است.[21]
[[محمد بن محمد عبدری|'''محمد بن محمد عَبْدری''']] (درگذشت 689ق.) [[الرحلة المغربیه]] را نوشت. او قصد مجاورت در [[مکه]] را داشت،<ref>رحلة العبدری، ج1، ص391.</ref> با [[کاروان شام]] همراه شد و با گذر از شهر [[تبوک]]، به [[حجاز]] رفت . یادداشت‌های وی پیرامون مسیر حرکتش از [[عقبه ایله]]، بستن [[احرام]] از [[رابغ]]، رسیدن به [[مکه]]، وصف راه‌ها، وضع [[مکه]] و مساجد آن، و بنای [[کعبه]] است.<ref>الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص10؛ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص129.</ref>


'''[[ابن بطوطه]]''' (703-779ق.) [[تحفة النظار]]* را نوشته است. او اهل طنجه بود و شش بار به حج رفت. مرتبه نخست سفرش به حج را در 725ق. آغاز کرد و [[حج]] ششم او در749ق. انجام پذيرفت.[22] سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزي اندلسي، صاحب ديوانش، فرمان داد که تحريري منظم از اين خاطرات بنگارد و [[ابن بطوطه]] ‌گزارش دور و دراز خود و ديده‌هايش از شگفتي‌هاي جهان را بر او املا کرد.[23]
===ابن رشید فهری===
[[ابن رُشَید فِهْری|'''ابن رُشَید فِهْری''']] (درگذشت 721ق.) [[مل‏ء العیبة فی ما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الواجهة الی الحرمین مکّة و طیبة]] را نگاشته که از مهمترین سفرنامه های اندلسی از سده هشتم ق. است. او در بُسته به سال 657ق. تولد یافت و از آلمریا برای [[حج]] راهی شد و در مسیر بازگشت، چندی در غرناطه تدریس کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298.</ref> [[ابن رشید فهری|فهری]] در کتابش  احوال و اوضاع [[حجاز]] و [[حرمین]] را بازگو کرده و ‌گزارش دیدار و گفت‌وگوهایش با دانشوران مصر، شام، [[حجاز]] و تونس را آورده است. اهمیت این سفرنامه در وصف وضع فکری و موقعیت فرهنگی این سرزمین‌ها و به‌ویژه نام بردن از شیوخ و دانشوران [[حرمین]] است.<ref>نک: رحالة الغرب، ص75-83.</ref>


'''[[عبدالله بن صباح معروف به ابن الصباح]]''' (سده نهم ق.) [[منشاب الاخبار]] را نوشته که این اثر از جنبه اجتماعي و تاريخي مهم است.[24] نسخه‌اي از آن در دارالمکتبة الوطنيه تونس نگهداري مي‌شود.[25]
===قاسم بن یوسف تجیبی سبتی===
[[قاسم بن یوسف تجیبی سبتی|'''قاسم بن یوسف تُجَیبی سِبْتی''']] (درگذشت 3-730ق.) [[مستفاد الرحله و الاغتراب]] نوشته است. وی از مسیر سفر [[حاجیان]] غرب آفریقا و منازل و مناطق میان راه سخن گفته و ‌گزارشی از [[کعبه]] و تاریخ [[مسجدالحرام]] و ابواب آن و مشایخ مجاور حرم داده است. زمانی که او به مصر رسید، خلافت [[فاطمیان]] رو به زوال داشت و او از این وضع ‌گزارش داده است.<ref>نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74؛ جمهرة الرحلات، ج1، ص83-85؛ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.</ref>


'''[[ابوالحسن علي قلصادي اندلسي]]''' (م.891ق.) سفرنامه [[قَلصادي]]*‏ نوشته است. او در شهر [[بسطه]] از مناطق اندلس زاده شد و به سال 840ق. براي فرا‌گيري دانش و ادب به [[تونس|مغرب]] و مشرق اسلامي سفر کرد و سال 851ق. تونس را به قصد سفر [[حج]] ترک نمود.[26] وي مناسک [[حج]] را بر پايه فقه مالکي اجرا مي‌کرد.[27]
===ابراهیم نمیری===
[[سفرنامه ابراهیم نمیری|'''ابراهیم نمیری''']]  (713-768ق.) سفرنامه ای نگاشته  که گویا گم شده است. او دوست [[خالد بلوی|خالد بَلَوی]] بود که در بازگشت از [[حج]] در [[بجایه|بِجایه]] اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان [[بنی‌مرین|بنی‌مَرین]] شد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص54-55</ref>


'''[[ابوعباس احمد حجري اندلسي مشهور به اَفُوقاي]]''' (م.1051ق.) که مسلماني‌اش را در اندلس مسيحي پنهان مي‌کرد، به بخش‌هايي از اروپا سفر کرد و نيز به [[حرمین|حرمين]] رفت و در کتابش [[ناصر الدين علي القوم الکافرين]] درباره [[حرمین|حرمين]] آگاهي‌هايي داده است.[28]
===ابواسحاق ساحلی===


'''[[محمد بن علي رافعي اندلسي تطواني]]''' (زنده در1110ق.) سفرنامه [[المعارج المرقية في الرحلة الشرقيه]] را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌اي تنظيم کرد. وي همراه کاروان [[تونس|مغربي]] پس از سپردن سي و چهار مرحله و منزل به [[مکه]] رسيد و کنار ‌گزارش از [[حرمین|حرمين]]، به وصف محمل مصر، محمل شامي و کاروان بغدادي و بصري پرداخته است.[29]
[[ابواسحق ساحلی|'''ابواسحق ساحلی''']] ، سفرنامه مکتوبی نگاشته که آگاهی از آن در دست نیست. وی شاعر و ادیب ‌اندلسی است که به [[حجاز]] سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد.<ref>تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه.</ref>


'''[[حاج موريسکي]]''' (سده 16م.) سفرنامه [[رباعیات حاج ییوی منسون]] را نوشت. این سفرنامه پس از سلطه مسیحیان نوشته شده و در شمار سروده‌ها درباره [[حج]] و وصف [[حرمین|حرمين]] بوده است.[30]  
===ابن الحاج غرناطی===
[[ابن الحاج غرناطی|'''ابن الحاج غرناطی''']] (درگذشت پس از 768ق.) در سده هشتم ق. سفرنامه وی تالیف گشت. [[ابن الحاج غرناطی]] به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به [[حجاز]] رفت و [[حج]] به جای آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخی حکمرانان خدمت نمود و در [[بجایه]] سفرنامه‌اش را تدوین کرد. [[مَقَری]] نسخه‌ای از [[رحله ابن الحاج]] را در دست داشته و آن را وصف کرده است.<ref>نفح الطیب، ج8، ص291؛ نفح الطیب، ج8، ص293.</ref>


'''[[اناشيد الحاج]]''' * (سده 17م.) سفرنامه منظومی نگاشت که از واپسين سفرنامه‌هاي اندلسيان است. این سفرنامه پس از سلطه مسيحيان و کاهش جمعيت مسلمانان نوشته شده است. (<sub>←</sub> اناشيد الحاج)
===خالد بن عیسی بلوی===
[[خالد بن عیسی بلوی|'''خالد بن عیسی بلوی''']] (713-765ق.) [[تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق]]  را نوشته است. این اثر با این‌که در ظاهر سفرنامه‌ای است که با سبکی ادیبانه و عبارات سجع‌گونه ‌نگارش یافته، حاوی بسیاری از قطعات، قصاید، و ابیات است.<ref>نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه.</ref>  


'''[[ابن عاشر اندلسي]]''' (م.1040ق.)  ارجوزه‌اي در وصف منازل [[حج]] دارد.[31]،
===ابن بطوطه===
[[ابن بطوطه|'''ابن بطوطه''']] (703-779ق.) [[تحفة النظار]] را نگاشته است. وی شش بار به [[حج]] رفت. مرتبه نخست سفرش به [[حج]] را در 725ق. آغاز کرد و [[حج]] ششم او در749ق. انجام پذیرفت.<ref>راه حج، ص277.</ref> سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزی ‌اندلسی، صاحب دیوانش، فرمان داد که تحریری منظم از این خاطرات بنگارد و [[ابن بطوطه ‌]]<nowiki/>گزارش دور و دراز خود و دیده‌هایش از شگفتی‌های جهان را بر او املا کرد.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.</ref>


'''[[احمد بن محمد هَشْتُوکي]]''' رحله ای با عنوان [[هداية الملک العلام الي بيت الله الحرام]]* نگاشت.[32]،
===عبدالله بن صباح===
[[عبدالله بن صباح|'''عبدالله بن صباح''']] معروف به [[عبدالله بن صباح|ابن الصباح]] از سده نهم ق. [[منشاب الاخبار]] را نوشته که از جنبه اجتماعی و تاریخی مهم است.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.</ref> نسخه‌ای از این اثر در [[تونس|دارالمکتبة الوطنیه]] [[تونس]] نگهداری می‌شود.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.</ref>


'''[[عبدالرحمن غنامي شاوي]]'''  [33]
===ابوالحسن علی قلصادی اندلسی===
[[ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی|'''ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی''']] (درگذشت 891ق.)، [[سفرنامه قَلصادی]] ‏ را نوشته است. او در شهر [[بسطه]] از مناطق ‌اندلس، زاده شد و به سال 840ق. برای فرا‌گیری دانش و ادب به مغرب و مشرق اسلامی سفر کرد و سال 851ق. [[تونس]] را به قصد سفر [[حج]] ترک نمود.<ref>جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.</ref> وی [[مناسک حج]] را بر پایه [[فقه مالکی]] اجرا می‌کرد.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص163.</ref>


'''[[محمد فاطمي بن حسين صقلي]]''' [34]  
===ابوعباس احمد حجری اندلسی===
----[1]. نک: رحالة الغرب، ص23-25.
[[ابوعباس احمد حجری ‌اندلسی|ا'''بوعباس احمد حجری ‌اندلسی''']] مشهور به [[ابوعباس احمد حجری اندلسی|'''اَفُوقای''']] (درگذشت 1051ق.) در کتابش [[ناصر الدین علی القوم الکافرین]] درباره [[حرمین]] آگاهی‌هایی داده است. او که مسلمانی‌اش را در ‌اندلس مسیحی پنهان می‌کرد، به بخش‌هایی از اروپا سفر کرد و نیز به [[حرمین]] رفت .<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.</ref>


[2]. نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.
===محمد بن علی رافعی اندلسی تطوانی===
[[محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی|'''محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی''']] (زنده در1110ق.) سفرنامه [[المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه]] را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌ای تنظیم کرد. وی همراه کاروان [[تونس|مغربی]] پس از سپردن سی و چهار مرحله و منزل به [[مکه]] رسید و کنار ‌گزارش از [[حرمین]]، به وصف محمل [[مصر]]، محمل [[شام|شامی]] و کاروان [[بغداد|بغدادی]] و [[بصره|بصری]] پرداخته است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.</ref>


[3]. رحالة الغرب، ص748.
===حاج موریسکی===


[4]. نک: رحالة الغرب، ص265-268.
[[حاج موریسکی|'''حاج موریسکی''']] (سده 16م.) [[رباعیات حاج ییوی منسون]] را نوشته که در شمار سروده‌ها درباره [[حج]] و وصف [[حرمین]] بوده است.این اثر پس از سلطه مسیحیان بر اندلس نوشته شده است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه.</ref>


[5]. نک: رحلة ابن جبير، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97.
===اناشید الحاج===


[6]. المختار من الرحلات الحجازيه، ج1، ص18.
[[اناشید الحاج|'''اناشید الحاج''']] (سده 17م.) سفرنامه منظوم [[اناشید الحاج]]  از واپسین سفرنامه‌های ‌اندلسیان است که پس از سلطه مسیحیان و کاهش جمعیت مسلمانان نوشته شده است. (← اناشید الحاج)


[7]. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي، ص242.
===ابن عاشر اندلسی===


[8]. نک: رحالة الغرب، ص65-68.
[[ابن عاشر ‌اندلسی|'''ابن عاشر ‌اندلسی''']] (درگذشت 1040ق.) سفرنامه وی ارجوزه‌ای در وصف منازل [[حج]] بوده است.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.</ref>


[9]. نفح الطيب، ج3، ص13-14.
===احمد بن محمد هشتوکی===


[10]. رحلة الرحلات، ج1، ص79.
[[احمد بن محمد هشتوکی|'''احمد بن محمد هَشْتُوکی''']] رحله ای با عنوان [[هدایة الملک العلام الی بیت الله الحرام]] نگاشته است.<ref>تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه.</ref>


[11]. المدينة المنورة في مئة مخطوط، ص309.
===عبدارحمن غنامی شاوی===


[12]. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي، ص277.
[[رحله عبدالرحمن غنامی شاوی|'''عبدالرحمن غنامی شاوی''']]: [[رحله عبدارحمن غنامی شاوی]] <ref>رحلة الرحلات، ج1، ص281.</ref> 


[13]. رحالة الغرب، ص68-75.
===محمد فاطمی بن حسین صقلی===


[14]. رحلة العبدري، ج1، ص391.
[[رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی|'''محمد فاطمی بن حسین صقلی''']]: [[رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی]]<ref>تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».</ref>


[15]. الحجاز في نظر الاندلسيين، ص10، 129.
==جستارهای وابسته:==
* [[اندلس]]
* [[ابن جبیر]]
* [[سفرنامه ابن جبیر]]
* [[اناشید الحاج]]


[16]. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي، ص298.
==پانویس==
 
{{پانویس}}
[17]. نک: رحالة الغرب، ص75-83.
 
[18]. نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74، 83-85؛ المختار من الرحلات الحجازيه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.
 
[19]. تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه».
 
[20]. نفح الطيب، ج8، ص291، 293.
 
[21]. نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه».
 
[22]. راه حج، ص277.
 
[23]. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.
 
[24]. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.
 
[25]. رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.
 
[26]. جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.
 
[27]. رحلة الرحلات، ج1، ص163.
 
[28]. رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.
 
[29]. رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.
 
[30]. تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه».
 
[31]. رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.
 
[32]. تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه».
 
[33]. رحلة الرحلات، ج1، ص281.
 
[34]. تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۳:۲۶

سفر اندلسيان به شرق و حرمين، نه تنها براي ‌گزاردن حج، بلکه به شوق فرا‌گيري علوم ديني و آشنايي با دانشمندان بود. بسياري از حج‌‌گزاران اندلسي، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند. اهالی اندلسی با طی مسافت طولانی از اسپانیا تا عربستان، از شهرهای بسیاری گذر می کردند و گاه با دشواری نیز مواجه می شدند. سفرنامه نگاران از شهرهایی که می گذشتند و از آداب و رسوم و فرهنگ آن مناطق و نیز موانع و حوادثی که طی مسیر پیش می آمد؛ اطلاعاتی را در دسترس آیندگان قرار می دادند تا برای سفر به حج از آن بهره مندگردند. این سفرنامه ها همچنین دربردارنده اطلاعات سودمندی از اوضاع سیاسی واجتماعی حاکم بر سرزمین وحی و حرمین است.


نگارش سفرنامه ها به چه صورت بوده است؟[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بسیاری از حج‌‌گزاران ‌اندلسی، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند.سفرنامه‌های ‌اندلسی منبعی مهم در شناخت زندگانی فرهنگی و محیط و مراکز علمی شرق و حجاز و دانشوران اسلامی است.از این رو، این سفرنامه‌ها حلقه رابط میان شرق و غرب اسلامی تلقی شده‌اند.[۱]

محتوا و روش‌نگارش، این سفرنامه‌ها را به چند گونه می‌توان تقسیم نمود:

  • برخی از این سفرنامه‌ها در میانه راه و سفر ‌نگارش یافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند رحله عَبدری.
  • دسته‌ای دیگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمی با دانشورانی بوده که فرد مسافر حج‌‌گزار با آن‌ها دیدار کرده، مانند سفرنامه ابن رُشَیْد فِهْری.
  • شماری دیگر پس از انجام سفر ‌نگارش یافته‌اند.[۲]

موضوعی، سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی و مغربی در دیده‌ها و ‌گزارش‌های خود، به موضوعات گوناگون از جمله فرهنگ عمومی حجاز، سیاست، وقف، مدارس ومجالس دینی، فرق ، آداب و رفتار مردمان ساکن حرمین و مشرق اسلامی توجه نشان داده‌اند.[۳]

نکات مهم مورد بحث در سفرنامه های اندلس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

توجه به اوقاف، صدقات و خیرات همگانی از موارد مهمی است که در سفرنامه های اندلسی به آن پرداخته شده است. به طوری که گستردگی اوقاف و صدقات در دوران ایوبیان در مصر و شام برای تسهیل امور حج و حج گزاران در سفرنامه ها نمود داشته است. همچنین سفرنامه نویسان اندلس به نبود نهادهای وقفی و خیریه ها در اندلس معترض بودند؛ تا جایی که ابن سعید از مرابطون و موحدون از عدم اهتمام به وقف انتقاد کرده است.[۴] در این سفرنامه ها همچنین به رفتارشناسی مردمان شرق نیز توجه شده است. سختی های سفر نیز در سفرنامه ها نمود داشته است. برای نمونه برخی از سفرنامه نویسان اندلس از بدرفتاری مردم اسکندریه و ستم کارگزارن و راهداران آن ها درباره مسافران سخن گفته اند.[۵]

سفرنامه‌ نویسان ‌اندلس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر (درگذشت 614ق.)تذکرة الاخبار را نوشته، او از ادیبان و دانشوران ‌اندلسی است که به سال 579ق. در نوجوانی از غرناطه عزیمت حج کرد.[۶] وی از سبته گذشت و از سواحل ساردنی و سیسیل تا بندر اسکندریه رفت. سفرنامه او به رحلة الکنانی و نام‌های دیگر از جمله اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمة و المناسک شهرت دارد.[۷] این سفرنامه که بیان‌کننده رخدادها و روابط مردمان میان راه با حاجیان است، درباره وضع مکه و مدینه و مکان‌های مقدس آن دیار ‌گزارش می‌دهد.[۸]او قصیده‌ای درباره ستم مالیات‌بگیران به حاجیان، سروده و به صلاح‌الدین ایوبی داده است.[۹] در سروده‌ای دیگر، از صلاح‌الدین ایوبی خواسته تا به وضع مدینه نگریسته، بدعت‌هایی را که در شهر پیغمبر رواج یافته، از میان ببرد.

ابومروان باجی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابومروان باجی(درگذشت 635ق.) رحله باجی اشبیلی را نوشته است که تنها تلخیصی از آن در دست است.[۱۰]

قاسم ابن احمد اندلسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قاسم ابن احمد اندلسی : قصیدة فی وصف رحلة الامام علم‌الدین القاسم ابن احمد الاندلسی بازگو‌ کننده سفر این دانشور ‌اندلسی سده هفتم (661ق.) است که از مُرسیه به زیارت کعبه و حرم نبوی آمد و در این مسیر با هر دانشور و شیخی که دیدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.[۱۱]

ابن سعید اندلسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن سعید ‌اندلسی (درگذشت 685ق.) سفرنامه وی با عنوان النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه حاوی دیده‌هایش از شهرها و محیط فرهنگی هر ناحیه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.[۱۲]او در سال 638ق. همراه پدرش به حج رفت و شمال افریقا و مصر را دید. ابن سعید، آثار معتبری در تاریخ و جغرافیا دارد و درباره سبک جغرافیانویسی او پژوهش کرده‌اند.[۱۳]

محمد بن محمد عبدری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد بن محمد عَبْدری (درگذشت 689ق.) الرحلة المغربیه را نوشت. او قصد مجاورت در مکه را داشت،[۱۴] با کاروان شام همراه شد و با گذر از شهر تبوک، به حجاز رفت . یادداشت‌های وی پیرامون مسیر حرکتش از عقبه ایله، بستن احرام از رابغ، رسیدن به مکه، وصف راه‌ها، وضع مکه و مساجد آن، و بنای کعبه است.[۱۵]

ابن رشید فهری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن رُشَید فِهْری (درگذشت 721ق.) مل‏ء العیبة فی ما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الواجهة الی الحرمین مکّة و طیبة را نگاشته که از مهمترین سفرنامه های اندلسی از سده هشتم ق. است. او در بُسته به سال 657ق. تولد یافت و از آلمریا برای حج راهی شد و در مسیر بازگشت، چندی در غرناطه تدریس کرد.[۱۶] فهری در کتابش احوال و اوضاع حجاز و حرمین را بازگو کرده و ‌گزارش دیدار و گفت‌وگوهایش با دانشوران مصر، شام، حجاز و تونس را آورده است. اهمیت این سفرنامه در وصف وضع فکری و موقعیت فرهنگی این سرزمین‌ها و به‌ویژه نام بردن از شیوخ و دانشوران حرمین است.[۱۷]

قاسم بن یوسف تجیبی سبتی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قاسم بن یوسف تُجَیبی سِبْتی (درگذشت 3-730ق.) مستفاد الرحله و الاغتراب نوشته است. وی از مسیر سفر حاجیان غرب آفریقا و منازل و مناطق میان راه سخن گفته و ‌گزارشی از کعبه و تاریخ مسجدالحرام و ابواب آن و مشایخ مجاور حرم داده است. زمانی که او به مصر رسید، خلافت فاطمیان رو به زوال داشت و او از این وضع ‌گزارش داده است.[۱۸]

ابراهیم نمیری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابراهیم نمیری (713-768ق.) سفرنامه ای نگاشته که گویا گم شده است. او دوست خالد بَلَوی بود که در بازگشت از حج در بِجایه اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان بنی‌مَرین شد.[۱۹]

ابواسحاق ساحلی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابواسحق ساحلی ، سفرنامه مکتوبی نگاشته که آگاهی از آن در دست نیست. وی شاعر و ادیب ‌اندلسی است که به حجاز سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد.[۲۰]

ابن الحاج غرناطی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن الحاج غرناطی (درگذشت پس از 768ق.) در سده هشتم ق. سفرنامه وی تالیف گشت. ابن الحاج غرناطی به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به حجاز رفت و حج به جای آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخی حکمرانان خدمت نمود و در بجایه سفرنامه‌اش را تدوین کرد. مَقَری نسخه‌ای از رحله ابن الحاج را در دست داشته و آن را وصف کرده است.[۲۱]

خالد بن عیسی بلوی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خالد بن عیسی بلوی (713-765ق.) تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق را نوشته است. این اثر با این‌که در ظاهر سفرنامه‌ای است که با سبکی ادیبانه و عبارات سجع‌گونه ‌نگارش یافته، حاوی بسیاری از قطعات، قصاید، و ابیات است.[۲۲]

ابن بطوطه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن بطوطه (703-779ق.) تحفة النظار را نگاشته است. وی شش بار به حج رفت. مرتبه نخست سفرش به حج را در 725ق. آغاز کرد و حج ششم او در749ق. انجام پذیرفت.[۲۳] سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزی ‌اندلسی، صاحب دیوانش، فرمان داد که تحریری منظم از این خاطرات بنگارد و ابن بطوطه ‌گزارش دور و دراز خود و دیده‌هایش از شگفتی‌های جهان را بر او املا کرد.[۲۴]

عبدالله بن صباح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عبدالله بن صباح معروف به ابن الصباح از سده نهم ق. منشاب الاخبار را نوشته که از جنبه اجتماعی و تاریخی مهم است.[۲۵] نسخه‌ای از این اثر در دارالمکتبة الوطنیه تونس نگهداری می‌شود.[۲۶]

ابوالحسن علی قلصادی اندلسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی (درگذشت 891ق.)، سفرنامه قَلصادی ‏ را نوشته است. او در شهر بسطه از مناطق ‌اندلس، زاده شد و به سال 840ق. برای فرا‌گیری دانش و ادب به مغرب و مشرق اسلامی سفر کرد و سال 851ق. تونس را به قصد سفر حج ترک نمود.[۲۷] وی مناسک حج را بر پایه فقه مالکی اجرا می‌کرد.[۲۸]

ابوعباس احمد حجری اندلسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابوعباس احمد حجری ‌اندلسی مشهور به اَفُوقای (درگذشت 1051ق.) در کتابش ناصر الدین علی القوم الکافرین درباره حرمین آگاهی‌هایی داده است. او که مسلمانی‌اش را در ‌اندلس مسیحی پنهان می‌کرد، به بخش‌هایی از اروپا سفر کرد و نیز به حرمین رفت .[۲۹]

محمد بن علی رافعی اندلسی تطوانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی (زنده در1110ق.) سفرنامه المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌ای تنظیم کرد. وی همراه کاروان مغربی پس از سپردن سی و چهار مرحله و منزل به مکه رسید و کنار ‌گزارش از حرمین، به وصف محمل مصر، محمل شامی و کاروان بغدادی و بصری پرداخته است.[۳۰]

حاج موریسکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حاج موریسکی (سده 16م.) رباعیات حاج ییوی منسون را نوشته که در شمار سروده‌ها درباره حج و وصف حرمین بوده است.این اثر پس از سلطه مسیحیان بر اندلس نوشته شده است.[۳۱]

اناشید الحاج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اناشید الحاج (سده 17م.) سفرنامه منظوم اناشید الحاج از واپسین سفرنامه‌های ‌اندلسیان است که پس از سلطه مسیحیان و کاهش جمعیت مسلمانان نوشته شده است. (← اناشید الحاج)

ابن عاشر اندلسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن عاشر ‌اندلسی (درگذشت 1040ق.) سفرنامه وی ارجوزه‌ای در وصف منازل حج بوده است.[۳۲]

احمد بن محمد هشتوکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

احمد بن محمد هَشْتُوکی رحله ای با عنوان هدایة الملک العلام الی بیت الله الحرام نگاشته است.[۳۳]

عبدارحمن غنامی شاوی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عبدالرحمن غنامی شاوی: رحله عبدارحمن غنامی شاوی [۳۴]

محمد فاطمی بن حسین صقلی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد فاطمی بن حسین صقلی: رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی[۳۵]

جستارهای وابسته:[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ رحالة الغرب، ص748.
  2. ↑ نک: رحالة الغرب، ص23-25.
  3. ↑ نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.
  4. ↑ رحاله الغرب، ص 256-258
  5. ↑ رحله ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97
  6. ↑ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص18.
  7. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.
  8. ↑ نک: رحالة الغرب، ص65-68.
  9. ↑ نفح الطیب، ج3، ص13-14.
  10. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص79.
  11. ↑ المدینة المنورة فی مئة مخطوط، ص309.
  12. ↑ رحالة الغرب، ص68-75.
  13. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص277.
  14. ↑ رحلة العبدری، ج1، ص391.
  15. ↑ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص10؛ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص129.
  16. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298.
  17. ↑ نک: رحالة الغرب، ص75-83.
  18. ↑ نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74؛ جمهرة الرحلات، ج1، ص83-85؛ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.
  19. ↑ تاج المفرق، ج1، ص54-55
  20. ↑ تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه.
  21. ↑ نفح الطیب، ج8، ص291؛ نفح الطیب، ج8، ص293.
  22. ↑ نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه.
  23. ↑ راه حج، ص277.
  24. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.
  25. ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.
  26. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.
  27. ↑ جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.
  28. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص163.
  29. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.
  30. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.
  31. ↑ تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه.
  32. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.
  33. ↑ تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه.
  34. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص281.
  35. ↑ تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=سفرنامه_های_اندلس&oldid=40851»