سفرنامه ابن جبیر: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
این کتاب از مشهورترین و مهمترین سفرنامه‌های [[حج]] است. در این اثر شرح فریضه حج سال ۵۷۹ قمری بیان شده است. همچنین شامل سفر طولانی ابن جبیر از [[اندلس]] در سالهای میان ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری است. نام اصلی اثر به درستی مشخص نیست و از آن با عناوین رحله الکنانی،<ref>. تاریخ نوشته­های جغرافیای، 242-244؛ نشوار المحاضره، ج7، ص330؛ الرحلات المغربیه، ص 102.</ref> یا الاسفار رحله ابن جبیر، اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمه والمناسک، تذکیر (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلۀ الی المشرق<ref>. معجم المطبوعات العربیة، ج1، ص62.</ref> یاد کرده‌اند.
{{جعبه اطلاعات کتاب
[[پرونده:تصویر سفرنامه ابن جبیر.jpg.JPG|File.png|270px|thumb|left|سفرنامه ابن جبیر]]
| عنوان          =
==ابن جبیر و سفرهای حج او==
| عنوان اصلی      =
| تصویر          =جلد سفرنامه ابن جبیر.jpg
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر    =
| نویسنده        =محمد ابن جبیر(م.۶۱۴ق.)
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =
| تحقیق          =
| به کوشش        =
| تاریخ نگارش    =قرن ششم
| تصویرگر        =
| طراح جلد        =
| موضوع          =سفرنامه حج
| سبک            =
| زبان            =عربی
| تعداد جلد      =یک جلد
| صفحه            =
| قطع            =
| ناشر            =
| وبسایت ناشر    =
| محل انتشارات    =
| تاریخ نشر      =نخستین بار در ۱۸۵۲ میلادی
| ترجمه به        =فرانسه،انگلیسی،فارسی
| مجموعه          =
| شابک            =
|رده‌بندی کنگره    =
|رده‌بندی دیویی    =
|سایر مشخصات      =
}}
'''سفرنامه ابن جبیر'''، گزارش سفر حج [[ابن جبیر|محمد ابن جبیر]] (درگذشت 612 ق.) جهانگرد مشهور [[اندلس|اندلسی]] است که از مشهورترین و مهمترین سفرنامه‌ها و آثار جغرافیایی مسلمانان به شمار می‌رود. این کتاب شامل گزارش کاملی از سفر طولانی ابن جبیر از [[اندلس]] به [[اسکندریه]]، [[عیزاب|عیذاب]]، [[جده]]، [[مکه]] و [[مدینه]] و سپس در بازگشت از [[بغداد]]، [[شام]] و سفر دریایی در دریای مدیترانه تا بازگشت به اندلس است. این سفر طولانی از سال ۵۷۸ تا سال ۵۸۱ قمری به طول انجامید و ابن جبیر در موسم [[حج]] ۵۷۹ قمری در [[مکه]] بود.
 
سفرنامه ابن جبیر الگوی اصلی [[سفرنامه نویسی]] [[حج]] در مغرب اسلامی است. اقامت طولانی او در [[مکه]] و [[مدینه]] و گزارش دقیق او از بناها و مکان‌های مذهبی این شهرها و نیز توصیف آیین‌ها و آداب فرهنگی و اجتماعی ساکنان این شهرها، کتاب او را به یکی از منابع اصلی تاریخ و جغرافیای تاریخی [[حرمین]] تبدیل کرده و توسط نویسندگان بعدی مورد استفاده قرار گرفته است.
 
نام اصلی اثر به درستی مشخص نیست و از آن با عناوین رحله الکنانی،<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیای، 242-244؛ نشوار المحاضره، ج7، ص330؛ الرحلات المغربیه، ص 102.</ref> یا الاسفار رحله ابن جبیر، اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمه والمناسک، تذکیر (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلهٔ الی المشرق<ref>. معجم المطبوعات العربیة، ج1، ص62.</ref> یاد کرده‌اند. این کتاب بارها به چاپ رسیده و به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.
==ابن جبیر==
{{اصلی|ابن جبیر}}
{{اصلی|ابن جبیر}}
ابوالحسین محمد بن احمد مشهور به ابن جبیر، ادیب، از رجال دانش آموخته دیوان عصر خویش، شاعر و جهانگرد مالکی اندلسی دهم ربیع الاول سال ۵۴۰ قمری، در شهر بلنسی‌ه‌اند[[اندلس|لس]] (مرکز بخش خودمختار Valencia در اسپانیای فعلی) به دنیا آمد و به سال ۶۱۴ قمری در [[مصر]] درگذشت.  
ابوالحسین محمد بن احمد مشهور به ابن جبیر، ادیب، از رجال دانش آموخته دیوان عصر خویش، شاعر و جهانگرد مالکی [[اندلس|اندلسی]] دهم ربیع الاول سال ۵۴۰ قمری، در شهر [[بلنسیه]] اند[[اندلس|لس]] (مرکز بخش خودمختار Valencia در اسپانیای فعلی) به دنیا آمد و به سال ۶۱۴ قمری در [[مصر]] درگذشت.
او سه بار به [[حج]] رفت. سفر اول او که شرح آن در سفرنامه او آمده است در سال‌های ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری به طول انجامید.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص 242-244، نشوارالمحاضره، ج 7، ص330، الرحلات المغربیه، ص102</ref>  دومین سفر ابن جبیر از ربیع الاول ۵۸۵ تا ۱۳ شعبان ۵۸۷ قمری طول کشید.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> پس از بازگشت سال‌ها در وطن ماند و وقتی همسرش عاتکۀ دختر ابوجعفر ورقشی وزیر درگذشت، تصمیم به سفر بعدی گرفت<ref>. التاریخ القویم، ج6، ص298.</ref> که از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست.
 
==نثر و شیوه نگارش سفرنامه ابن جبیر==


به باور پژوهشگران، سفرنامه، ابن جبیر به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگاش، اوج سفرنامه­ نویسی و مایۀ ارتقای ادب جغرافیایی عرب بوده است و رواج چنین نوشته ­هایی در [[اندلس]] با چنین ویژگی­‌هایی، مرهون این سفرنامه است. شهرت ابن جبیر در محافل علمی‌اروپا نیز مرهون سفرنامۀ او و گزارش­‌های ارزشمند تاریخی­ش بوده و گویا همین سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از میان آثار مشابه همعصرانش برانگیخته است.<ref>. تاریخ نوشته­های جغرافیایی، ص241-242؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص205.</ref>
او سه بار به [[حج]] رفت. سفر اول او که شرح آن در سفرنامه او آمده است در سال‌های ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری به طول انجامید.<ref>تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص 242-244، نشوارالمحاضره، ج 7، ص330، الرحلات المغربیه، ص102</ref>  دومین سفر ابن جبیر از ربیع الاول ۵۸۵ تا ۱۳ شعبان ۵۸۷ قمری طول کشید.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.</ref> پس از بازگشت سال‌ها در وطن ماند و وقتی همسرش عاتکهٔ دختر ابوجعفر ورقشی وزیر درگذشت، تصمیم به سفر بعدی گرفت<ref>. التاریخ القویم، ج6، ص298.</ref> که از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست.


شیوه تصویرگری و عبارت­ پردازی ابن جبیر ادیبانه، زنده، روان و پر از اقتباسات ادبی و اشارات لطیف است. او مطالب را در قالب نثر مسجّع ریخته است.<ref>. نک: تاریخ نوشته­های جغرافیایی؛ ص243-244.</ref> او با تکیه بر معلومات قرآنی و ادبی، از شعر و آیات قرآن در بیان مقصود خویش به اقتضای حال، بهره گرفته است.
==سبک نگارش==


برخی گفته­ اند تالیف سفرنامۀ ابن جبیر از خود او نیست و تنها مضامین کتاب از اوست؛<ref>. نک: الاحاطه، ج2، ص148؛ الأعلام، ج5، ص319-320.</ref> اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵م.  بر اساس یادداشت‌های روزانه به تالیف آن پرداخته است.<ref>. تاریخ نوشته­های جغرافیایی، ص240-241.</ref>
به باور پژوهشگران، سفرنامه ابن جبیر به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگارش، اوج [[سفرنامه­ نویسی]] و مایهٔ ارتقای ادب جغرافیایی عرب بوده است و رواج چنین نوشته هایی در [[اندلس]] با چنین ویژگی‌هایی، مرهون این سفرنامه است. شهرت ابن جبیر در محافل علمی [[اروپا]] نیز مرهون سفرنامهٔ او و گزارش‌های ارزشمند تاریخیش بوده و گویا همین سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از میان آثار مشابه همعصرانش برانگیخته است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص241-242؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص205.</ref>
==اهمیت تاریخی سفرنامه==


اطلاعات تاریخی سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفیایی آن، نزد پژوهشگران ارزشمندتر است. ماجراهای سفر به صورتی دقیق با ذکر تواریخ '''قمری'''، '''میلادی''' و گاه '''سریانی''' ثبت شده­ اند.
برخی گفته‌اند تالیف سفرنامهٔ ابن جبیر از خود او نیست و تنها مضامین کتاب از اوست؛<ref>. نک: الاحاطه، ج2، ص148؛ الأعلام، ج5، ص319-320.</ref> اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵م.  بر اساس یادداشت‌های روزانه به تالیف آن پرداخته است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص240-241.</ref>
==اهمیت تاریخی==
[[پرونده:برگ نخست نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر.jpg|350px|thumb|left|alt text|نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در کتابخانه دانشگاه لیدن]]
اطلاعات تاریخی سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفیایی آن ارزشمندتر است. ماجراهای سفر به صورتی دقیق با ذکر تواریخ '''قمری'''، '''میلادی''' و گاه '''سریانی''' ثبت شده اند و شامل گزارش‌های دقیق و مفصل از زندگانی مردم بخشی از مناطق مهم آن زمان مانند [[حجاز]]، [[مصر]] و [[شام]] است. پاره ای از اطلاعات کتاب از جمله مربوط به [[مکه]] و [[مدینه]] و نیز نظام اداری و حکومتی [[ایوبیان]] (۶۵۰-۵۶۷ق.) و وضعیت مسلمانان در شام و مناطق جنوبی اروپا، و نیز دربار '''نورمان‌ها''' منحصر به فرد است.


سفرنامه را به لحاظ گزارش‌های دقیق و مفصل از زندگانی مردم بخشی از مناطق مهم آن زمان مانند [[حجاز]]، [[مصر]] و شام، بسیار ارزشمند شمرده ­اند. پاره­ ای از اطلاعات از جمله اطلاعات مربوط به [[مکه]] و [[مدینه]] و نیز نظام اداری و حکومتی [[ایوبیان]] (۶۵۰-۵۶۷ق.) و وضعیت مسلمانان در شام و مناطق جنوبی اروپا، و نیز دربار '''نورمان‌ها''' منحصر به فرد است.
ابن جبیر از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاه‌ها و توقفگاه‌های بسیاری گذشته و اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی از آنها نقل کرده است. گاه حتی از شهرهایی که بدان‌ها نرفته، اطلاعاتی به دست داده است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص243.</ref>


ابن جبیر از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاه‌ها و توقفگاه‌های بسیاری گذشته و اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی از آنها نقل کرده است. گاه حتی از شهرهایی که بدان‌ها نرفته، اطلاعاتی به دست داده است.<ref>. تاریخ نوشته­های جغرافیایی، ص243.</ref>
==اقتباس‌ها از سفرنامه==
از زمان نگارش سفرنامه ابن جبیر، این اثر همواره ماخذ بسیاری از نویسندگان و آثار تاریخی و جغرافیایی بوده است. [[ابن بطوطه]] (م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹.) ضمن اقتباس بسیار از ابن جبیر، اعتراف کرده است که برخی توصیفات ابن جبیر چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.<ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص85، 88، 272.</ref>


==اقتباس‌ها از سفرنامه ابن جبیر==
ابوالبقاء [[خالد بن سعید بلوی|خالد بن عیسی بَلوی]] (م. پس از ۷۶۷ق.) در سفرنامه [[تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق (کتاب)|تاج المفرق فی تَحلیهٔ علماء المَشرق]]، [[ابومحمد عبدری]]، در سفرنامه اش<ref>. نک: رحله العبدری، ج1، ص218، 222، 319.</ref> [[مقری]] در [[نفح الطیب]]،<ref>. نفح الطیب، ج3، ص17، 21.</ref> [[فاسی]] در [[شفاء الغرام]]،<ref>. شفا الغرام، ج1، ص119، 150، 152.</ref> [[محمد بن عبد المنعم الحمیری]] در [[الروض المعطار فی خبر الاقطار]]<ref>. نک. الروض المعطار، ص197،199.</ref>  از سفرنامه ابن جبیر استفاده کرده‌اند.


از زمان نگارش سفرنامه ابن جبیر، این اثر همواره ماخذ بسیاری از نویسندگان و آثار تاریخی و جغرافیایی، گاه با ذکر و گاه بدون ذکر ماخذ، بوده است. محمد بن عبدالله معروف به [[ابن بطوطه]](م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹.) یا درست­تر: [[ابن جزی]] راوی او، در سفرنامۀ مشهور [[رحلة ابن‌بطوطه|تحفة النظار]]، ضمن اقتباس بسیار از ابن جبیر، اعتراف کرده است که برخی توصیفات ابن جبیر چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.<ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص85، 88، 272.</ref> اقتباس‌های نویسنده [[رحلة ابن‌بطوطه|تحفه النظار]] از ابن جبیر به ویژه از مباحث [[مدینه]] به بعد آشکار است و نویسنده حتی در تغییر عبارات نیز سعی چندانی نکرده و تنها به تلخیص و افزودن اطلاعات زمان خود از قبیل نام حاکمان پرداخته است. [[ابوالبقاء خالد بن عیسی بَلوی]] (م. پس از ۷۶۷ق.) در سفرنامه [[تاج المفرق فی تَحلیۀ علماء المَشرق]]، [[ابومحمد عبدری]]، در سفرنامه ­اش به لحاظ روش و نثر مسجّع و هنری<ref>. تاریخ نوشته­های جغرافیایی، ص288.</ref> و هم در گزارش­‌ها و اشعار،<ref>. نک: رحله العبدری، ج1، ص218، 222، 319.</ref> [[مقری]] در [[نفح الطیب]]،<ref>. نفح الطیب، ج3، ص17، 21.</ref> [[فاسی]] در [[شفاء الغرام]]،<ref>. شفا الغرام، ج1، ص119، 150، 152.</ref> [[محمد بن عبد المنعم الحمیری]] [[در الروض المعطار فی خبر الاقطار]]<ref>. نک. الروض المعطار، ص197،199.</ref> از سفرنامه ابن جبیر استفاده کرد‌ه‌اند.
==مسیر سفر==
==مسیر حج گزاری ابن جبیر==
==== از اندلس تا اسکندریه ====
سفرنامه با گزارش حرکت ابن‌جبیر و احمد بن حسّان، پزشک و هم‌سفر او در هشتم شوال ۵۷۸ قمری از [[غرناطه]](گرانادا) آغاز شده است. آن‌دو یک هفته بعد به [[سِبته]] (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب [[جبل الطارق]]) رسیدند و با یک کشتی رومی به قصد [[اسکندریه]] حرکت کردند.<ref>رحله ابن جبیر، ص7-8</ref> آنان در [[سردانیه]]، [[اقریطش]] (کرت؛ Karn riti)؛ و سرانجام [[اسکندریه]] توقف کردند. <ref>رحله ابن جبیر، ص8-14</ref>


سفرنامه با گزارش حرکت ابن جبیر و احمد بن حسّان پزشک و همسفر او روز هشتم شوال ۵۷۸ قمری از [[غرناطه]] آغاز می­شود. آنان یک هفته بعد به [[سِبته]] (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب [[جبل الطارق]]) می‌­رسند و با یک کشتی رومی‌ به قصد [[اسنکدریه]] حرکت می­ کنند. (ص۷-۸) و در [[سردانیه]] ، [[اقریطش]] (Karn riti)؛ [[کرت]] و سرانجام [[اسکندریه]] توقف می­ کنند (ص۸-۱۴) نخستین گزارش [[اسکندریه]]، حاکی از رفتار تند و اهانت آمیز ماموران گمرک اسکندریه با مسافران است. ماموران از آنان می­خواهند که زکات اموال همراه خود را بپردازند در حالی که جز توشه سفر [[حج]] هیچ همراه نداشته­ اند. برخی از آنان را بارها زیر بازجویی­‌های سخت می­ گیرند و سوگند می­ دهند که مالی را مخفی نکرده ­اند. (ص۱۳-۱۴، ۱۷، ۳۹)
'''راه عیذاب به جده'''


توصیف ابن جبیر از [[اسکندریه]] مفصل است. از گزارش او برمی­ آید که [[اسکندریه]] در آن زمان یکی از شهرهای بزرگ و آباد بوده است. (ص۱۴-۱۵)
ابن‌جبیر در ۱۱ ذی‌حجه به [[قاهره]] رسید<ref>رحله ابن جبیر، ص18</ref> و ۶ محرم آنجا را ترک کرد<ref>رحله ابن جبیر، ص32</ref> او ۲۴ محرم به شهر [[قوص]] رسید که قرارگاه حاجیان [[تونس|مغربی]]، [[مصر|مصری]] و [[اندلس|اندلسی]] بود و از آن‌جا به سوی [[عیذاب]] حرکت می‌کردند. ابن‌جبیر سفر به [[جده]] را از طریق [[عیذاب]] آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می برده و مسافران گم می‌شدند و بر اثر تشنگی جان می‌باختند.<ref>رحله ابن جبیر، ص47-48 ، 49</ref> او راه‌های دیگری را برای رسیدن به [[حجاز]] پیشنهاد کرده از جمله [[شام]] و [[بغداد]] که راهی طولانی‌تر بود. <ref>رحله ابن جبیر، ص 48</ref> او دعا کرده راه گردنه [[ایله]] در مسیر [[مصر]] به [[مدینه]] باز شود که در آن زمان فرنگیان با ساختن دژ، مانع عبور مردم از این راه می‌شده اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص49</ref>


ابن جبیر یازدهم ذی حجه ۵۷۸ به [[قاهره]] رسیده است.(ص۱۸) گزارش مفصل او از [[قاهره]] ارزش تاریخی دارد.(ص۱۹-۲۹) ششم محرم ۵۷۹ با کشتی و از طریق رود نیل [[قاهره]] را ترک کرده(ص۳۲ و ۲۴ محرم به شهر [[قوص]] رسیده که قرارگاه حاجیان [[تونس|مغربی]]، [[مصر|مصری]] و [[اندلس|اندلسی]] بوده و از اینجا به سوی [[عیذاب]] حرکت می­ کرده­ اند.(ص۴۰-۴۱) ابن جبیر سفر به [[جده]] از طریق [[عیذاب]] را آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می­ برده و مسافران گم می­شده و بر اثر تشنگی جان می­باخته­ اند و خود این شهر نیز بسیار بد آب و هوا بوده است.(ص۴۶-۴۷، ۴۹) او راه­‌های دیگری را برای رسیدن به [[حجاز]] پیشنهاد کرده از جمله شام و بغداد که راهی طولانی­تر بوده است (ص۴۸) و دعا کرده راه گردند ایله در مسیر مصر که به مدینه می­رسیده ولی در آن زمان فرنگیان با ساخن دژ مانع عبور مردم از این راه می‌­شده­ اند باز شود.(ص۴۹)
'''در حجاز'''


ورود ابن جبیر از راه دریای سرخ به [[جده]]، در ۴ ربیع الاخر روی داده است. بنابر گزارش سفرنامه، بیشتر ساکنان [[جده]] در آن زمان سادات علویف حسنی، حسینی و جعفری بوده ­اند. در همین سال در وصول بودجه حکومت تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می­ دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی [[مکه]] بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقۀ صلاح الدین نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند.(ص۵۴) بدین روی، ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا برای اینکه با تیغ بی­دریغ پاک شود، شهرهای [[حجاز]] می­داند (ص۵۵) و فتوای فقیهان اندلس بر ساقط بودن این فریضه از عهدۀ مردم را به دلیل رفتار بد حکومت [[حجاز]] با حاجیان اجتهادی درست می­ شمارد.(ص۵۵)
ابن‌جبیر در ۴ ربیع الاخر از راه دریای سرخ به [[جده]] رسید. در همین سال در وصول بودجه دولت ایوبی تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می‌دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی [[مکه]] بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقهٔ [[صلاح الدین ایوبی|صلاح الدین]] نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند.<ref>رحله ابن جبیر، ص 54</ref> به همین دلیل ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا را برای اینکه با تیغ بی‌دریغ پاک شود، شهرهای [[حجاز]] دانسته <ref>رحله ابن جبیر، ص55</ref> و فتوای فقیهان [[اندلس]] را در ساقط بودن فریضه [[حج]] به دلیل رفتار بد حاکمان [[حجاز]]، نظر درست شمرده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص55</ref>
==مکه از نگاه ابن جبیر==
[[پرونده:مسیر ابن جبیر (2).png|وسط|بندانگشتی|850px|نقشه مسیر سفر ابن جبیر.|جایگزین=]]


ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به [[مکه]] رسیده (ص۵۸) و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه (ص۱۶۱) در آنجا مانده است. از آنجا که غایت سفر ابن جبیر [[مکه]] بوده، مطالب مربوط به [[مکه]] بیشتر از دیگر شهرهاست.
==مکه در سفرنامه ==


ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به [[مکه]] رسیده<ref>رحله ابن جبیر، ص 58</ref>  و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه <ref>رحله ابن جبیر، ص161</ref>در آنجا مانده است. از آن‌جا که هدف سفر ابن جبیر [[مکه]] بوده، در سفرنامه‌اش مطالب مربوط به [[مکه]] بیشتر از دیگر شهرهاست.
===مسجدالحرام و کعبه===
===مسجدالحرام و کعبه===
او نخست به گونه ­اي دقيق و مفصل در بيش از بيست صفحه (8659) به ذکر ويژگي­‌هاي [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و اماکن و اشياي مربوط به آن پرداخته و در صفحه­‌هاي ديگر نيز به مناسبت‌هايي بدين موضوعات پرداخته و کمتر موضوعي مربوط به [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] را از قلم انداخته است.<ref>. نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.</ref> ابن جبیر همچنین ارتفاع کعبه از جهات مختلف، ويژگي ­هاي در و اشياي درون [[بیت‌الله|کعبه]]، [[پرده کعبه|پرده ­کعبه]]، مقام ابراهيم، [[حجر اسماعیل|حجر اسماعيل]]، [[حجر الاسود|حجرالاسود]]، ناودان، طوافگاه و ديگر متعلقات [[بیت‌الله|کعبه]] و مسجد را با تفصيل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.(ص59-61)
او نخست به گونه ای دقیق و مفصل در بیش از بیست صفحه<ref>رحله ابن جبیر، ص 59-86</ref>  به ذکر ویژگی‌های [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و اماکن و اشیای مربوط به آن پرداخته.<ref>. نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.</ref> ابن‌جبیر همچنین ارتفاع [[بیت‌الله|کعبه]] از جهات مختلف، ویژگی های در و اشیای درون [[بیت‌الله|کعبه]]، [[پرده کعبه|پرده کعبه]]، [[مقام ابراهیم(ع)|مقام ابراهیم]]، [[حجر اسماعیل|حجر اسماعیل]]، [[حجر الاسود|حجرالاسود]]، [[ناودان کعبه|ناودان]]، [[مطاف|طوافگاه]] و دیگر متعلقات [[بیت‌الله|کعبه]] و مسجد را با تفصیل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 59-61</ref>


===نمازگزاری در مکه===  
===نمازگزاری در مکه===
نماز و خطبه جمعه و آداب خاص آن که نزدیک سه صفحه را به خود اختصاص داده و ابن جبیر جایگاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است (ص۷۲-۷۴)، کیفیت پنجگانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب اهل سنت و یکی به زیدیه اختصاص داشته اشت. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می­ کند و می­ گوید اشرف [[مکه]] بر این مذهبند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر اذان می­ افزایند. (ص۷۸- ۸۰)
نماز جمعه و خطبه و آداب خاص آن، سه صفحه را در این سفرنامه به خود اختصاص داده است. ابن‌جبیر جای‌گاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص72-74</ref> او هم‌چنین کیفیت پنج‌گانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب [[اهل سنت]] و یکی به [[زیدیه]] اختصاص داشته، توصیف کرده است. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می کند و می گوید [[اشراف حسنی|اشراف]] [[مکه]] بر این مذهب‌اند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر [[اذان]] می افزایند.<ref>رحله ابن جبیر، ص78-80</ref>


===اماکن مقدس مکه===  
===اماکن مقدس مکه===
ابن جبیر بخشی را به دیگراماکن مقدس و زیارتی شهر [[مکه]] اختصاص داده است از جمله: محل تولد [[محمدبن عبدالله|پیامبر]]۹ در مسجدی که در اصل [[خانه حضرت عبدالله بن عبدالمطلب]] و در زادروز آن حضرت محل زیارت و تبرک زائران بسیاری بوده، [[خانه ابوطالب]] که مسجدی بر آن ساخته بودند همان خانه­ ای که پیامبر در آن پرورش یافت (ص۹۲، ۱۴۱)، محل فرود آمدن وحی در [[خانه خدیجه]]، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه۳ بوده (ص۱۴۱)، و در همانجا [[حسنین]]۸ نیز به دنیا آمده­ اند.
ابن‌جبیر بخشی را به دیگر اماکن شهر [[مکه]] اختصاص داده است از جمله: [[مولد النبی(ص)|محل تولد پیامبر(ص)]] در مسجدی که در اصل [[خانه عبدالله بن عبدالمطلب]] بوده، [[خانه ابوطالب]] که مسجدی روی آن ساخته بودند،<ref>رحله ابن جبیر، ص 92-141</ref> محل فرود آمدن وحی در [[خانه خدیجه]]، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه(ع) بوده،<ref>رحله ابن جبیر، ص141</ref> و در همانجا [[حسنین]](ع) نیز به دنیا آمده اند.ابن جبیر می‌گوید این امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهایی شایسته برآورده اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص 92، 142</ref>  از دیگر بناهایی که ابن جبیر از آن‌ها سخن گفته می‌توان به [[خانه ابوبکر]] <ref>رحله ابن جبیر، ص92</ref>  [[خانه جعفر بن ابی طالب]] <ref>رحله ابن جبیر، ص93</ref> و [[دارالخیزان]] اشاره کرد.<ref>رحله ابن جبیر، ص 92</ref>
 
ابن جبیر می­گوید این امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهایی شایسته برآورده ­اند (ص۹۲، ۱۴۲) و خانه ابوبکر از بین رفته اما دیوار و سنگی آنجا هست که مردم از آن تبرک می­ جویند . (ص۹۲) همچنین [[خانه جعفر بن ابی طالب]] (ص۹۳)، [[دارالخیزان]] که ابن جبیر آن را خواستگاه اسلام می­خواند و خانه ­ای کوچک به محازات صفا بوده است.(ص۹۲)
===گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه===
===گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه===


ابن جبیر به وضعیت اقتصادی و تجاری [[مکه]] پرداخته و از وفور کالاهای مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس([[ایران]])، هند و حبشه بدانجا می­ رسیده است (ص۹۶-۹۹) در سال‌های پیش از سفر ابن جبیر وضعیت امنیتی حجاج در مکه مناسب نبوده؛ اما در آن سال امیر مکه بر دزدان و حرامیان سخت گرفته و امنیت کامل فراهم بوده است(ص۱۰۰)
ابن جبیر به وضعیت اقتصادی و تجاری [[مکه]] پرداخته و از وفور کالاهای مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس([[ایران]])، [[هند]] و [[حبشه]] بدان جا می رسیده است <ref>رحله ابن جبیر، ص 96-99</ref> در سال‌های پیش از سفر ابن جبیر وضعیت امنیتی حجاج در [[مکه]] مناسب نبوده؛ اما در آن سال امیر مکه بر دزدان و حرامیان سخت گرفته و امنیت کامل فراهم بوده است<ref>رحله ابن جبیر، ص100</ref>


===گزارش آداب ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در مکه===
===گزارش آداب ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در مکه===


ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در [[مکه]] بوده و بدین رو گزارش‌هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه رجب و رمضان و [[عمره مفرده|عمره گزاردن]] مردم در ماه رجب. (ص۱۰۶-۱۰۸) مراسم ماه شعبان و نیمه شعبان در [[مکه]] نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و زائران مکه آن را بسیار بزرگ می­ شمرده و به اعمال خیر و عبادت و عمره می­پرداخته­ اند.
ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در [[مکه]] بوده و بدین رو گزارش‌هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه [[رجب]] و [[رمضان]] و [[عمره مفرده|عمره گزاردن]] مردم در ماه رجب.<ref>رحله ابن جبیر، 106-108</ref>  مراسم ماه [[شعبان]] و [[نیمه شعبان]] در [[مکه]] نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و [[زائر|زائران]] [[مکه]] آن را بسیار بزرگ می شمرده و به اعمال خیر و عبادت و [[عمره مفرده|عمره]] می‌پرداخته اند.


روایت ماه رمضان به گفته ابن جبیر از سوی امیر [[مکه]] بنابر مذهب شیعیان علوی اعلام شده(ص۱۲۲) و بدین مناسبت جشن‌هایی برگزار و حصیرهای [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] را نو کرده و شمع‌ها و چراغ‌ها بر آن افزوده­‌اند. ابن جبیر مراسم جشن عید فطر را به تفصیل یاد کرده و آداب مذهبی مکیان را در این روز توضیح داده است.(ص۱۲۲-۱۲۳٬۱۳۴)
رویت هلال ماه رمضان به گفته ابن جبیر از سوی امیر [[مکه]] بنابر مذهب [[شیعه|شیعیان]] علوی اعلام شده<ref>رحله ابن جبیر، ص 122</ref> و بدین مناسبت جشن‌هایی برگزار و حصیرهای [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] را نو کرده و شمع‌ها و چراغ‌ها بر آن افزوده‌اند. ابن جبیر مراسم جشن [[عید فطر]] را به تفصیل یاد کرده و آداب مذهبی مکیان را در این روز توضیح داده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص122-134</ref>


===حج در زمان حضور ابن جبیر===
===حج در زمان حضور ابن جبیر===


به گفته ابن جبیر آن سال جمعیتی بی ­سابقه در [[عرفات]] گرد آمده بودند. روز عید قربان جامه کعبه را از قرارگاه امیرالحاج عراقی به مکه آوردند و قاضی که لباس خلیفه را بر تن داشت، پیشاپیش کاروان حاوی [[پرده کعبه]] حرکت می­‌کرد و پرده را بر فراز [[بیت‌الله|کعبه]] نهاد تا روز سیزدهم ذی حجه شیبیان آن را بیاویزند.(ص۱۵۷-۱۵۸) به گفته ابن جبیر در روزهای پس از [[حج]]، در کعبه را برای ایرانیان می­ گشایند و آنها برای زیارت ازدحام می­‌کنند. (ص۱۵۸)  
به گفته ابن جبیر آن سال جمعیتی بی سابقه در [[عرفات]] گرد آمده بودند. روز [[عید قربان]] [[جامه کعبه]] را از قرارگاه [[امیر الحاج|امیرالحاج]] [[عراق|عراقی]] به [[مکه]] آوردند و قاضی که لباس خلیفه را بر تن داشت، پیشاپیش کاروان حاوی [[پرده کعبه]] حرکت می‌کرد و [[پرده کعبه|پرده]] را بر فراز [[بیت‌الله|کعبه]] نهاد تا روز سیزدهم ذی حجه [[بنی شیبه|بنی‌شیبه]] آن را بیاویزند.<ref>رحله ابن جبیر، ص157-158</ref>به گفته ابن جبیر در روزهای پس از [[حج]]، در [[بیت‌الله|کعبه]] را برای [[ایران|ایرانیان]] می گشایند و آنها برای [[زیارت]] ازدحام می‌کنند. <ref>رحله ابن جبیر، ص 158</ref>
 
==مدینه در سفرنامه==
ابن جبیر دوشنبه سوم محرم به [[مدینه]] می رسد.<ref>رحله ابن جبیر، ص167</ref>  گزارش‌های او از [[مدینه]] نسبت به [[مکه]] بسیار اندکند زیرا او تنها پنج روز در [[مدینه]] مانده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 180</ref>
 
===مسجد نبوی===
 
[[پرونده:تصویر مسجدالنبی.jpg|350px|thumb|left|alt text|مسجدالنبی]]
گزارشی از مساحت مسجد نبوی و ویژگی‌های آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند [[روضه النبی|روضه نبوی]] نخستین گزارش او از [[مدینه]] است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 168-169</ref> ابن جبیر جایی را در [[روضه النبی|روضه]] مقدس نبوی معرفی کرده و با تردید گزارش می‌دهد که گویند قبر [[حضرت فاطمه]](س) در اینجا است<ref>رحله ابن جبیر، ص 170</ref>و آن گاه تمامی جای‌ها و اشیای درون [[روضه النبی|روضه]] را با تفصیل معرفی می‌کند. <ref>رحله ابن جبیر، ص172-173</ref>
 
===زیارتگاه‌های مدینه===
 
بخشی از گزارش‌های [[مدینه]] به ذکر زیارتگاه‌ها و کیفیت بنای آنها، دروازه‌های چهارگانه و دیوار [[مدینه]] و [[غزوه احزاب|خندق]] مشهور [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] و مزار [[حمزه بن عبدالمطلب]] در سه میلی شهر اختصاص دارد.
 
===== بقیع =====
در توصیف [[بقیع|قبرستان بقیع]] به برخی از قبور و بناهای ساخته شده بر آن‌ها اشاره کرده است. از جمله از گنبد قبر [[ابراهیم بن محمد(ص)|ابراهیم]] فرزند پیامبر، و مرقد [[عقیل]] و [[عبدالله بن جعفر|عبدالله بن جعفر طیار]] و [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر]] سخن گفته است. او روضه [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[حسن بن علی(ع)]] را توصیف می‌کند که گنبدی مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحی وسیع بلندتر از زمین قرار داشته و لوح‌هایی آراسته با قطعات برنجی مرصع و گل میخ‌های زیبا بر آن بوده است.


==مدینه از نگاه ابن جبیر==  
===== بیت‌الحزن =====
ابن جبیر دوشنبه سوم محرم به [[مدینه]] می­ رسد. (ص۱۶۷) گزارش‌های او از [[مدینه]] نسبت به [[مکه]] بسیار اندکند زیرا او تنها پنج روز در مدینه مانده است.(ص۱۸۰)
خانه‌ای منسوب به [[حضرت فاطمه]] که ابن جبیر از آن به عنوان «[[بیت‌الاحزان|بیت الحَزنَ]]» یاد و اشاره می‌کند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خویش در این خانه ماوا گزید و به اندوه دایم نشست.


===مسجد نبوی===  
===== جای زانو زدن شتر پیامبر(ص) =====
ابن جبیر از جای زانو زدن شتر [[محمدبن عبدالله|پیامبر]] در ماجرای [[هجرت پیامبر|هجرت]] به [[مدینه]] که [[مسجد قبا]] را بر آن ساختند خبر می‌دهد. مردم از جای زانو زدن شتر که با سنگچین مشخص شده، تبرک می‌جسته‌اند. <ref>رحله ابن جبیر، ص 175</ref>


گزارشی از مساحت مسجد نبوی و ویژگی‌های آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند [[روضه نبوی]] نخستین گزارش او از [[مدینه]] است.(ص۱۶۸-۱۶۹) ابن جبیر جایی را در روضه مقدس نبوی معرفی کرده و با تردید گزارش می‌­دهد که گویند قبر حضرت فاطمه در اینجا است(ص۱۷۰)و آن گاه تمامی‌جای‌ها و اشیای درون روضه را با تفصیل معرفی می‌کند. (ص۱۷۲-۱۷۳)
===== خانه‌های مدینه =====
[[خانه ابوایوب انصاری]]، [[خانه حضرت فاطمه و امام علی]](ع) و [[خانه ابوبکر]] از خانه‌های متصل به مسجدند. [[چاه انس بن مالک|چاهی]] نیز که آب آن به معجزه [[محمدبن عبدالله|پیامبر]] از تلخی و شوری به شیرینی و گورایی گرایید در غرب مسجد قرار دارد. <ref>رحله ابن جبیر، ص177-180، 196</ref>


===زیارتگاهای مدینه===
==بازگشت به اندلس==


بخشی از گزارشهای مدینه به ذکر زیارتگاه‌ها و کیفیت بنای آنها، دروازه­های چهارگانه و دیوار [[مدینه]] و خندق مشهور جنگ احزاب اختصاص دارد؛ مانند مزار حمزه بن عبدالمطّلب در فاصله سه میلی شهر(ص۱۷۳) قبرستان بقیع و بزرگان بدفن شده در آن از جمله صفیه عمه پیامبر و مادر زبیر بن عوام، ابراهیم فرزند پیامبر که گنبدی سپید بر آن ساخته بودند، مرقد عقیل بن ابی طالب و عبدالله ابن جعفر طیار، همسران [[محمدبن عبدالله|پیامبر]](ص۱۷۳-۱۷۵)، عباس بن عبدالمطلب و امام حسن بن علی۷ که گنبدی مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحی وسیع بلندتر از زمین قرار داشته و لوح‌هایی آراسته با قطعات برنجی مرصع و گل میخهای زیبا بر آن بوده، خانه­ ای منسوب به حضرت فاطمه یا بیت که ابن جبیر از آن به عنوان «[[بیت الحَزنَ]]» یاد و اشاره می‌کند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خویش در این خانه ماوا گزید و به‌ اندوه دایم نشست، عثمان بن عفان و گنبد کوچک مزار او. (ص۱۷۴)
ابن جبیر روز شنبه هشتم محرم از [[مدینه]] به سوی [[عراق]] رفت.<ref>رحله ابن جبیر، ص 181</ref>  او مسیر بازگشت را نیز همچون میسر رفت به تفصیل شرح داده و منازل میان راه را معرفی کرده است. بیست و هشتم محرم به [[نجف]] رسید <ref>رحله ابن جبیر، ص 187</ref> و مسیر او برای رسیدن به [[نجف]] راه [[زبیده]] بود. او سپس به [[موصل]] در شمال [[عراق]] رفت.<ref>رحله ابن جبیر، ص206</ref> و از آنجا که از مسیر [[حلب]]<ref>رحله ابن جبیر، ص225</ref>، [[دمشق]]<ref>رحله ابن جبیر، ص234</ref>، [[بیروت]] و [[صور]] <ref>رحله ابن جبیر، 277</ref> رسید و با از راه دریایی در دریای مدیترانه به [[اندلس]]<ref>رحله ابن جبیر، ص317</ref> بازگشت.
==چاپ‌ها==
[[پرونده:صفحه اول سفرنامه ابن جبیر چاپ لیدن.jpg|300px|thumb|left|صفحه نخست چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر]]
پیش از آنکه یگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه لیدن یافت شود، نام و برخی مطالب سفرنامه ابن جبیر، تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود. نسخه لیدن در حدود ۸۷۵ق/۱۴۷۰ م تحریر شده است.


ابن جبیر از جای زانو زدن شتر پیامبر در ماجرای هجرت به [[مدینه]] که [[مسجد قبا]] را بر آن ساختند خبر می‌دهد. مردم از جای زانو زدن شتر که با سنگچین مشخص شده، تبرک می­‌جسته­‌اند. (ص۱۷۵) [[خانه ابوایوب انصاری]]، [[خانه حضرت فاطمه و امام علی]]۸ و [[خانه ابوبکر]] از خانه­‌های متصل به مسجدند. چاهی نیز که آب آن به معجزه پیامبر از تلخی و شوری به شیرینی و گورایی گرایید در غرب مسجد قرار دارد. (ص۱۷۷-۱۸۰، ۱۹۶)
[[دوزی]] شرق‌شناسی هلندی (۱۸۲۰-۱۸۸۳م) و میکله آماری اسلام‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹م) بخشی از سفرنامه را که درباره جزیره [[سیسیل]] است، ترجمه کردند.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243.</ref> شیخ [[محمد عیاد طنطاوی]]، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتی عمده و اساسی در قرائت و کتابت متن به عمل آورد<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243</ref>، ولی انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست [[ویلیام رایت]] (۱۸۳۰-۱۸۸۹م) دانشمند عربشناس انگلیسی در ۱۸۵۲م. با عنوان «سفرهای ابن جبیر» در لیدن انجام پذیرفت.


==مسیر بازگشت ب‌ه‌اندلس==
[[دخویه]]، سفرنامه را با عنوان  رحله الکنانی با اصلاحاتی به صورت کامل‌تر در ۱۹۰۷م.  منتشر کرد. این کتاب افزون بر این، به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی نیز ترجمه شده است.


ابن جبیر روز شنبه هشتم محرم از مدینه به سوی عراق رفته است (ص۱۸۱) او مسیر بازگشت را نیز همچون میسر رفت به تفصیل شرح و منازل میان راه را معرفی کرده است. بیست و هشتم محرم به [[نجف]] رسیده (۱۸۷) و مسیر او برای رسیدن به [[نجف]] راه [[زبیده]] بوده او سپس به موصل در شمال عراق رفت(ص۲۰۶) و از آنجا که از مسیر حلب(ص۲۲۵)، دمشق(۲۳۴)، بیروت و صور (ص۲۷۷) رسید و با کشتی ب‌ه‌اند[[اندلس|لس]](ص۳۱۷) بازگشت.
ترجمه فارسی کتاب از پرویز اتابکی سال ۱۳۷۰ش.  در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد چاپ شده است.
==چاپ‌های مختلف سفرنامه ابن جبیر==
 
گویا نسخه دیگری نیز از سفرنامه در فاس [[مراکش]] یافت شده اما این کشف تغییرات مهمی‌در چاپ‌های کتاب را موجب نشده است.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص241، 243.</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
 
* [[ابن جبیر]]
* [[اندلس]]
* [[سفرنامه‌های اندلس]]
==پیوند به بیرون==
* [https://www.scribblemaps.com/maps/view/renj/pOfCYJsRE3 مسیر سفر ابن جبیر روی نقشه]
* [https://books.google.com/books?id=U2wTAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Ibn+Jubayr&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwibn7raxKn1AhVVhf0HHZKICkoQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Ibn%20Jubayr&f=false چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر، ۱۹۰۷، لیدن.]
* [https://digitalcollections.universiteitleiden.nl/view/item/2551602?#page/1/mode/1up نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در دانشگاه لیدن.]


پیش از آنکه یگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه لیدن یافت شود، نام و برخی مطالب سفرنامه ابن جبیر، تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود. نسخه لیدن در حدود ۸۷۵ق/۱۴۷۰ م تحریر شده است. دوزی شرق­شناسی هلندی (۱۸۲۰-۱۸۸۳م) و میکله آماری اسلام‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹م) بخشی از سفرنامه را که درباره جزیره سیسیل است، ترجمه کردند.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243.</ref> شیخ محمد عیاد طنطاوی، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتی عمده و اساسی در قرائت و کتابت متن به عمل آورد<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243</ref>، ولی انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست ویلیام رایت (۱۸۳۰-۱۸۸۹م) دانشمند عرب­شناس انگلیسی در ۱۸۵۲م.  با عنوان «سفرهای ابن جبیر» در لیدن انجام پذیرفت. چلستینو اسکلیا پارللی دانشمند ایتالیایی کتاب را در ۱۹۰۶م.  به ایتالیایی ترجمه کرد. سرانجام دخویه، سفرنامه را با عنوان  رحله الکنانی با اصلاحاتی به صورت کامل­تر در ۱۹۰۷م.  منتشر کرد. این کتاب افزون بر این، به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی نیز ترجمه شده است. ترجمه فارسی کتاب از پرویز اتابکی سال ۱۳۷۰ش.  در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد چاپ شده است. گویا نسخه دیگری نیز از سفرنامه در فاس مراکش یافت شده اما این کشف تغییرات مهمی‌در چاپهای کتاب را موجب نشده است.<ref>. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص241، 243.</ref>
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس =
| عنوان = رحلة ابن جبیر
| نویسنده =
}}
{{پایان}}
[[رده:سفرنامه‌های حج قرن 6 (قمری)]]
[[رده:کتاب‌های ابن جبیر]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۰۳

سفرنامه ابن جبیر
پدید آورندگان
نویسنده محمد ابن جبیر(م.۶۱۴ق.)
تاریخ نگارش قرن ششم
محتوا
موضوع سفرنامه حج
زبان عربی
نشر
تعداد جلد یک جلد
تاریخ نشر نخستین بار در ۱۸۵۲ میلادی
ترجمه به فرانسه،انگلیسی،فارسی

سفرنامه ابن جبیر، گزارش سفر حج محمد ابن جبیر (درگذشت 612 ق.) جهانگرد مشهور اندلسی است که از مشهورترین و مهمترین سفرنامه‌ها و آثار جغرافیایی مسلمانان به شمار می‌رود. این کتاب شامل گزارش کاملی از سفر طولانی ابن جبیر از اندلس به اسکندریه، عیذاب، جده، مکه و مدینه و سپس در بازگشت از بغداد، شام و سفر دریایی در دریای مدیترانه تا بازگشت به اندلس است. این سفر طولانی از سال ۵۷۸ تا سال ۵۸۱ قمری به طول انجامید و ابن جبیر در موسم حج ۵۷۹ قمری در مکه بود.

سفرنامه ابن جبیر الگوی اصلی سفرنامه نویسی حج در مغرب اسلامی است. اقامت طولانی او در مکه و مدینه و گزارش دقیق او از بناها و مکان‌های مذهبی این شهرها و نیز توصیف آیین‌ها و آداب فرهنگی و اجتماعی ساکنان این شهرها، کتاب او را به یکی از منابع اصلی تاریخ و جغرافیای تاریخی حرمین تبدیل کرده و توسط نویسندگان بعدی مورد استفاده قرار گرفته است.

نام اصلی اثر به درستی مشخص نیست و از آن با عناوین رحله الکنانی،[۱] یا الاسفار رحله ابن جبیر، اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمه والمناسک، تذکیر (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلهٔ الی المشرق[۲] یاد کرده‌اند. این کتاب بارها به چاپ رسیده و به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.

ابن جبیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: ابن جبیر

ابوالحسین محمد بن احمد مشهور به ابن جبیر، ادیب، از رجال دانش آموخته دیوان عصر خویش، شاعر و جهانگرد مالکی اندلسی دهم ربیع الاول سال ۵۴۰ قمری، در شهر بلنسیه اندلس (مرکز بخش خودمختار Valencia در اسپانیای فعلی) به دنیا آمد و به سال ۶۱۴ قمری در مصر درگذشت.

او سه بار به حج رفت. سفر اول او که شرح آن در سفرنامه او آمده است در سال‌های ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری به طول انجامید.[۳] دومین سفر ابن جبیر از ربیع الاول ۵۸۵ تا ۱۳ شعبان ۵۸۷ قمری طول کشید.[۴] پس از بازگشت سال‌ها در وطن ماند و وقتی همسرش عاتکهٔ دختر ابوجعفر ورقشی وزیر درگذشت، تصمیم به سفر بعدی گرفت[۵] که از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست.

سبک نگارش[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به باور پژوهشگران، سفرنامه ابن جبیر به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگارش، اوج سفرنامه­ نویسی و مایهٔ ارتقای ادب جغرافیایی عرب بوده است و رواج چنین نوشته هایی در اندلس با چنین ویژگی‌هایی، مرهون این سفرنامه است. شهرت ابن جبیر در محافل علمی اروپا نیز مرهون سفرنامهٔ او و گزارش‌های ارزشمند تاریخیش بوده و گویا همین سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از میان آثار مشابه همعصرانش برانگیخته است.[۶]

برخی گفته‌اند تالیف سفرنامهٔ ابن جبیر از خود او نیست و تنها مضامین کتاب از اوست؛[۷] اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵م. بر اساس یادداشت‌های روزانه به تالیف آن پرداخته است.[۸]

اهمیت تاریخی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در کتابخانه دانشگاه لیدن

اطلاعات تاریخی سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفیایی آن ارزشمندتر است. ماجراهای سفر به صورتی دقیق با ذکر تواریخ قمری، میلادی و گاه سریانی ثبت شده اند و شامل گزارش‌های دقیق و مفصل از زندگانی مردم بخشی از مناطق مهم آن زمان مانند حجاز، مصر و شام است. پاره ای از اطلاعات کتاب از جمله مربوط به مکه و مدینه و نیز نظام اداری و حکومتی ایوبیان (۶۵۰-۵۶۷ق.) و وضعیت مسلمانان در شام و مناطق جنوبی اروپا، و نیز دربار نورمان‌ها منحصر به فرد است.

ابن جبیر از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاه‌ها و توقفگاه‌های بسیاری گذشته و اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی از آنها نقل کرده است. گاه حتی از شهرهایی که بدان‌ها نرفته، اطلاعاتی به دست داده است.[۹]

اقتباس‌ها از سفرنامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از زمان نگارش سفرنامه ابن جبیر، این اثر همواره ماخذ بسیاری از نویسندگان و آثار تاریخی و جغرافیایی بوده است. ابن بطوطه (م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹.) ضمن اقتباس بسیار از ابن جبیر، اعتراف کرده است که برخی توصیفات ابن جبیر چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.[۱۰]

ابوالبقاء خالد بن عیسی بَلوی (م. پس از ۷۶۷ق.) در سفرنامه تاج المفرق فی تَحلیهٔ علماء المَشرق، ابومحمد عبدری، در سفرنامه اش[۱۱] مقری در نفح الطیب،[۱۲] فاسی در شفاء الغرام،[۱۳] محمد بن عبد المنعم الحمیری در الروض المعطار فی خبر الاقطار[۱۴] از سفرنامه ابن جبیر استفاده کرده‌اند.

مسیر سفر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از اندلس تا اسکندریه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سفرنامه با گزارش حرکت ابن‌جبیر و احمد بن حسّان، پزشک و هم‌سفر او در هشتم شوال ۵۷۸ قمری از غرناطه(گرانادا) آغاز شده است. آن‌دو یک هفته بعد به سِبته (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب جبل الطارق) رسیدند و با یک کشتی رومی به قصد اسکندریه حرکت کردند.[۱۵] آنان در سردانیه، اقریطش (کرت؛ Karn riti)؛ و سرانجام اسکندریه توقف کردند. [۱۶]

راه عیذاب به جده

ابن‌جبیر در ۱۱ ذی‌حجه به قاهره رسید[۱۷] و ۶ محرم آنجا را ترک کرد[۱۸] او ۲۴ محرم به شهر قوص رسید که قرارگاه حاجیان مغربی، مصری و اندلسی بود و از آن‌جا به سوی عیذاب حرکت می‌کردند. ابن‌جبیر سفر به جده را از طریق عیذاب آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می برده و مسافران گم می‌شدند و بر اثر تشنگی جان می‌باختند.[۱۹] او راه‌های دیگری را برای رسیدن به حجاز پیشنهاد کرده از جمله شام و بغداد که راهی طولانی‌تر بود. [۲۰] او دعا کرده راه گردنه ایله در مسیر مصر به مدینه باز شود که در آن زمان فرنگیان با ساختن دژ، مانع عبور مردم از این راه می‌شده اند.[۲۱]

در حجاز

ابن‌جبیر در ۴ ربیع الاخر از راه دریای سرخ به جده رسید. در همین سال در وصول بودجه دولت ایوبی تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می‌دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی مکه بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقهٔ صلاح الدین نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند.[۲۲] به همین دلیل ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا را برای اینکه با تیغ بی‌دریغ پاک شود، شهرهای حجاز دانسته [۲۳] و فتوای فقیهان اندلس را در ساقط بودن فریضه حج به دلیل رفتار بد حاکمان حجاز، نظر درست شمرده است.[۲۴]

نقشه مسیر سفر ابن جبیر.

مکه در سفرنامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به مکه رسیده[۲۵] و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه [۲۶]در آنجا مانده است. از آن‌جا که هدف سفر ابن جبیر مکه بوده، در سفرنامه‌اش مطالب مربوط به مکه بیشتر از دیگر شهرهاست.

مسجدالحرام و کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

او نخست به گونه ای دقیق و مفصل در بیش از بیست صفحه[۲۷] به ذکر ویژگی‌های مسجدالحرام و اماکن و اشیای مربوط به آن پرداخته.[۲۸] ابن‌جبیر همچنین ارتفاع کعبه از جهات مختلف، ویژگی های در و اشیای درون کعبه، پرده کعبه، مقام ابراهیم، حجر اسماعیل، حجرالاسود، ناودان، طوافگاه و دیگر متعلقات کعبه و مسجد را با تفصیل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.[۲۹]

نمازگزاری در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نماز جمعه و خطبه و آداب خاص آن، سه صفحه را در این سفرنامه به خود اختصاص داده است. ابن‌جبیر جای‌گاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است.[۳۰] او هم‌چنین کیفیت پنج‌گانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب اهل سنت و یکی به زیدیه اختصاص داشته، توصیف کرده است. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می کند و می گوید اشراف مکه بر این مذهب‌اند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر اذان می افزایند.[۳۱]

اماکن مقدس مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن‌جبیر بخشی را به دیگر اماکن شهر مکه اختصاص داده است از جمله: محل تولد پیامبر(ص) در مسجدی که در اصل خانه عبدالله بن عبدالمطلب بوده، خانه ابوطالب که مسجدی روی آن ساخته بودند،[۳۲] محل فرود آمدن وحی در خانه خدیجه، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه(ع) بوده،[۳۳] و در همانجا حسنین(ع) نیز به دنیا آمده اند.ابن جبیر می‌گوید این امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهایی شایسته برآورده اند.[۳۴] از دیگر بناهایی که ابن جبیر از آن‌ها سخن گفته می‌توان به خانه ابوبکر [۳۵] خانه جعفر بن ابی طالب [۳۶] و دارالخیزان اشاره کرد.[۳۷]

گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر به وضعیت اقتصادی و تجاری مکه پرداخته و از وفور کالاهای مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس(ایران)، هند و حبشه بدان جا می رسیده است [۳۸] در سال‌های پیش از سفر ابن جبیر وضعیت امنیتی حجاج در مکه مناسب نبوده؛ اما در آن سال امیر مکه بر دزدان و حرامیان سخت گرفته و امنیت کامل فراهم بوده است[۳۹]

گزارش آداب ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در مکه بوده و بدین رو گزارش‌هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه رجب و رمضان و عمره گزاردن مردم در ماه رجب.[۴۰] مراسم ماه شعبان و نیمه شعبان در مکه نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و زائران مکه آن را بسیار بزرگ می شمرده و به اعمال خیر و عبادت و عمره می‌پرداخته اند.

رویت هلال ماه رمضان به گفته ابن جبیر از سوی امیر مکه بنابر مذهب شیعیان علوی اعلام شده[۴۱] و بدین مناسبت جشن‌هایی برگزار و حصیرهای مسجدالحرام را نو کرده و شمع‌ها و چراغ‌ها بر آن افزوده‌اند. ابن جبیر مراسم جشن عید فطر را به تفصیل یاد کرده و آداب مذهبی مکیان را در این روز توضیح داده است.[۴۲]

حج در زمان حضور ابن جبیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به گفته ابن جبیر آن سال جمعیتی بی سابقه در عرفات گرد آمده بودند. روز عید قربان جامه کعبه را از قرارگاه امیرالحاج عراقی به مکه آوردند و قاضی که لباس خلیفه را بر تن داشت، پیشاپیش کاروان حاوی پرده کعبه حرکت می‌کرد و پرده را بر فراز کعبه نهاد تا روز سیزدهم ذی حجه بنی‌شیبه آن را بیاویزند.[۴۳]به گفته ابن جبیر در روزهای پس از حج، در کعبه را برای ایرانیان می گشایند و آنها برای زیارت ازدحام می‌کنند. [۴۴]

مدینه در سفرنامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر دوشنبه سوم محرم به مدینه می رسد.[۴۵] گزارش‌های او از مدینه نسبت به مکه بسیار اندکند زیرا او تنها پنج روز در مدینه مانده است.[۴۶]

مسجد نبوی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مسجدالنبی

گزارشی از مساحت مسجد نبوی و ویژگی‌های آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند روضه نبوی نخستین گزارش او از مدینه است.[۴۷] ابن جبیر جایی را در روضه مقدس نبوی معرفی کرده و با تردید گزارش می‌دهد که گویند قبر حضرت فاطمه(س) در اینجا است[۴۸]و آن گاه تمامی جای‌ها و اشیای درون روضه را با تفصیل معرفی می‌کند. [۴۹]

زیارتگاه‌های مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بخشی از گزارش‌های مدینه به ذکر زیارتگاه‌ها و کیفیت بنای آنها، دروازه‌های چهارگانه و دیوار مدینه و خندق مشهور جنگ احزاب و مزار حمزه بن عبدالمطلب در سه میلی شهر اختصاص دارد.

بقیع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در توصیف قبرستان بقیع به برخی از قبور و بناهای ساخته شده بر آن‌ها اشاره کرده است. از جمله از گنبد قبر ابراهیم فرزند پیامبر، و مرقد عقیل و عبدالله بن جعفر طیار و همسران پیامبر سخن گفته است. او روضه عباس بن عبدالمطلب و حسن بن علی(ع) را توصیف می‌کند که گنبدی مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحی وسیع بلندتر از زمین قرار داشته و لوح‌هایی آراسته با قطعات برنجی مرصع و گل میخ‌های زیبا بر آن بوده است.

بیت‌الحزن[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خانه‌ای منسوب به حضرت فاطمه که ابن جبیر از آن به عنوان «بیت الحَزنَ» یاد و اشاره می‌کند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خویش در این خانه ماوا گزید و به اندوه دایم نشست.

جای زانو زدن شتر پیامبر(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر از جای زانو زدن شتر پیامبر در ماجرای هجرت به مدینه که مسجد قبا را بر آن ساختند خبر می‌دهد. مردم از جای زانو زدن شتر که با سنگچین مشخص شده، تبرک می‌جسته‌اند. [۵۰]

خانه‌های مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خانه ابوایوب انصاری، خانه حضرت فاطمه و امام علی(ع) و خانه ابوبکر از خانه‌های متصل به مسجدند. چاهی نیز که آب آن به معجزه پیامبر از تلخی و شوری به شیرینی و گورایی گرایید در غرب مسجد قرار دارد. [۵۱]

بازگشت به اندلس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابن جبیر روز شنبه هشتم محرم از مدینه به سوی عراق رفت.[۵۲] او مسیر بازگشت را نیز همچون میسر رفت به تفصیل شرح داده و منازل میان راه را معرفی کرده است. بیست و هشتم محرم به نجف رسید [۵۳] و مسیر او برای رسیدن به نجف راه زبیده بود. او سپس به موصل در شمال عراق رفت.[۵۴] و از آنجا که از مسیر حلب[۵۵]، دمشق[۵۶]، بیروت و صور [۵۷] رسید و با از راه دریایی در دریای مدیترانه به اندلس[۵۸] بازگشت.

چاپ‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

صفحه نخست چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر

پیش از آنکه یگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه لیدن یافت شود، نام و برخی مطالب سفرنامه ابن جبیر، تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود. نسخه لیدن در حدود ۸۷۵ق/۱۴۷۰ م تحریر شده است.

دوزی شرق‌شناسی هلندی (۱۸۲۰-۱۸۸۳م) و میکله آماری اسلام‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹م) بخشی از سفرنامه را که درباره جزیره سیسیل است، ترجمه کردند.[۵۹] شیخ محمد عیاد طنطاوی، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتی عمده و اساسی در قرائت و کتابت متن به عمل آورد[۶۰]، ولی انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست ویلیام رایت (۱۸۳۰-۱۸۸۹م) دانشمند عربشناس انگلیسی در ۱۸۵۲م. با عنوان «سفرهای ابن جبیر» در لیدن انجام پذیرفت.

دخویه، سفرنامه را با عنوان رحله الکنانی با اصلاحاتی به صورت کامل‌تر در ۱۹۰۷م. منتشر کرد. این کتاب افزون بر این، به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی نیز ترجمه شده است.

ترجمه فارسی کتاب از پرویز اتابکی سال ۱۳۷۰ش. در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد چاپ شده است.

گویا نسخه دیگری نیز از سفرنامه در فاس مراکش یافت شده اما این کشف تغییرات مهمی‌در چاپ‌های کتاب را موجب نشده است.[۶۱]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . تاریخ نوشتههای جغرافیای، 242-244؛ نشوار المحاضره، ج7، ص330؛ الرحلات المغربیه، ص 102.
  2. ↑ . معجم المطبوعات العربیة، ج1، ص62.
  3. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص 242-244، نشوارالمحاضره، ج 7، ص330، الرحلات المغربیه، ص102
  4. ↑ . تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.
  5. ↑ . التاریخ القویم، ج6، ص298.
  6. ↑ . تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص241-242؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص205.
  7. ↑ . نک: الاحاطه، ج2، ص148؛ الأعلام، ج5، ص319-320.
  8. ↑ . تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص240-241.
  9. ↑ . تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص243.
  10. ↑ . رحله ابن بطوطه، ج1، ص85، 88، 272.
  11. ↑ . نک: رحله العبدری، ج1، ص218، 222، 319.
  12. ↑ . نفح الطیب، ج3، ص17، 21.
  13. ↑ . شفا الغرام، ج1، ص119، 150، 152.
  14. ↑ . نک. الروض المعطار، ص197،199.
  15. ↑ رحله ابن جبیر، ص7-8
  16. ↑ رحله ابن جبیر، ص8-14
  17. ↑ رحله ابن جبیر، ص18
  18. ↑ رحله ابن جبیر، ص32
  19. ↑ رحله ابن جبیر، ص47-48 ، 49
  20. ↑ رحله ابن جبیر، ص 48
  21. ↑ رحله ابن جبیر، ص49
  22. ↑ رحله ابن جبیر، ص 54
  23. ↑ رحله ابن جبیر، ص55
  24. ↑ رحله ابن جبیر، ص55
  25. ↑ رحله ابن جبیر، ص 58
  26. ↑ رحله ابن جبیر، ص161
  27. ↑ رحله ابن جبیر، ص 59-86
  28. ↑ . نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.
  29. ↑ رحله ابن جبیر، ص 59-61
  30. ↑ رحله ابن جبیر، ص72-74
  31. ↑ رحله ابن جبیر، ص78-80
  32. ↑ رحله ابن جبیر، ص 92-141
  33. ↑ رحله ابن جبیر، ص141
  34. ↑ رحله ابن جبیر، ص 92، 142
  35. ↑ رحله ابن جبیر، ص92
  36. ↑ رحله ابن جبیر، ص93
  37. ↑ رحله ابن جبیر، ص 92
  38. ↑ رحله ابن جبیر، ص 96-99
  39. ↑ رحله ابن جبیر، ص100
  40. ↑ رحله ابن جبیر، 106-108
  41. ↑ رحله ابن جبیر، ص 122
  42. ↑ رحله ابن جبیر، ص122-134
  43. ↑ رحله ابن جبیر، ص157-158
  44. ↑ رحله ابن جبیر، ص 158
  45. ↑ رحله ابن جبیر، ص167
  46. ↑ رحله ابن جبیر، ص 180
  47. ↑ رحله ابن جبیر، ص 168-169
  48. ↑ رحله ابن جبیر، ص 170
  49. ↑ رحله ابن جبیر، ص172-173
  50. ↑ رحله ابن جبیر، ص 175
  51. ↑ رحله ابن جبیر، ص177-180، 196
  52. ↑ رحله ابن جبیر، ص 181
  53. ↑ رحله ابن جبیر، ص 187
  54. ↑ رحله ابن جبیر، ص206
  55. ↑ رحله ابن جبیر، ص225
  56. ↑ رحله ابن جبیر، ص234
  57. ↑ رحله ابن جبیر، 277
  58. ↑ رحله ابن جبیر، ص317
  59. ↑ . تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243.
  60. ↑ . تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص243
  61. ↑ . تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص241، 243.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ رحلة ابن جبیر].
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=سفرنامه_ابن_جبیر&oldid=58297»