موقوفات امام علی(ع)

موقوفات امام علی(ع) اماکنی است که علی بن ابی طالب برای استفاده دیگران وقف کرد. سنت اسلامی وقف به معنای حفظ اصل مال و استفاده از منافع آن برای تأمین نیازهای دیگران است. امام علی(ع) موقوفات زیادی از خود بجا گذاشت. عمده این موقوفات مربوط به دوران 25 ساله سکوت ایشان قبل از خلافت است.

این موقوفات شامل چاه، چشمه، مسجد و نیز خانه می‌باشد. یکی از منابع و اسنادی که موقوفات امام علی(ع) در آن یاد شده، وقف‌نامه ای عمومی از آن حضرت است که در روایتی از امام موسی کاظم (ع) نقل شده است.

در ینبُع

ینبع نام منطقه‌ای در 165 کیلومتری غرب مدینه، شهری بین مکه و مدینه و در ساحل دریای سرخ است.

اقامت علی(ع) در ینبع ظاهرا در اوایل دوره خلفا بوده و تا نزدیکی زمان خلافت آن حضرت ادامه داشته است. در این مدت امام علی(ع) چاه‌هایی زیادی که بالغ بر 100 تا 170 حلقه ذکر شده را حفر و وقف نمود.

البُغَیبِغات(بَُغَیبِغه)

نوشتار اصلی: بغیبغه

موقوفه بَُغَیبِغات شامل چاه و مزرعه می‌شد.

چاه بُغَیبِغه اولین چاهی است امام علی(ع) در ینبُع کرد و مشتمل بر چندین چشمه به نام های: خیِف الأراک، خِیف لَیلی و خَِیف بَسطاس و وقف بینوایان، درراه ماندگان و فقرا بود.

مزرعه‌ بغیبغه، زمینی پرمحصول که ینبُع النَخل نیز نامیده شده است و وقف مسلمانان تهی‌دست بود.

العِینُ أبی نَیزَر

این چشمه به نام أبی نیزر، برده آزاد شده امام علی(ع) نام گذاری شد. این چشمه در نزدیکی بغیبغه قرارداشت.

العِینُ البُحَیر

از چشمه های وقفی امام در ینبُع است.

العِینُ نُولاَ

به این چشمه عَدَر نیز گفته‌اند. این چشمه در نزدیکی مسجدی است که پیامبر در راه ذی العشیره و به هنگام عزیمت برای رویارویی با کاروان قریش، در آن نمازگزارد.

العِینُ الحَدَث

از چشمه های وقفی امام علی(ع) در ینبُع است.

العِینُ العُصَیبِه

از چشمه‌های وقفی ینبُع که شامل باریکه هایی از اراضی موات بود.

در وادی القُرَی

وادی القُرَی از توابع خیبر و دارای باغات، نخلستان و چشمه های فراوان بود. امام علی(ع) در زمان حیات پیامبر مالک برخی از باغات و چشمه های این منطقه بود. همچنین قسمتی از این اراضی در زمان عمر به فاتحان وادی القُرَی تعلق گرفت که بخشی نیز سهم امام علی(ع) بود.

العِینُ المَواَت

از چشمه های وقفی امام علی(ع) در وادی القُرَی بود.

العِینُ الناَقَة

العین الناَقَة که به آن العین الحسن نیز گفته‌اند در بیره از سرزمین عُلا واقع بود.

در وادی تُرعه

وادی ترعه صحرایی در حدود فدک با نخلستان و آبشاری کوچک است.

الاَسحَن

دره ای به نام الاَسحَن در وادی تُرعه که از موقوفات امام علی(ع) است.

القُصَیبَه

نام دره ای بین مدینه و خیبر و مشتمل بر باغی حوالی فدک، که از موقوفات امام علی(ع) در وادی تُرعه است.

اُذَینَه

یکی از وادی های قبلیه اطراف مدینه است که املاک و بردگان آن وقف شده‌اند.

فَقیر(فَقرَین)

فَقیر یا فَقرَین اسم دو مکان است در عالیه و نزدیک مدینه. این اماکن اراضی حاصلخیزی بودند که پیامبر به امام علی(ع) بخشید. این اراضی توسط امام علی(ع) وقف شدند.

حَرّة الرَجلاء(حُرة رَجلی)

حَرّة ُالرَجلاء زمینی بود صاف و پر از سنگ در دیار بنی القین بن جسر مابین مدینه و شام.

ذاتُ کَمات

ذاتُ کَمات شامل چهار چاه به نام های: ذوات العشرا، قعین، معید، رعوان از موقوفات امام علی(ع) در منطقه حرةالرجلا است.

الأحمَر

وادی الاحمر بخشی از آن موقوفه بود و بخشی دیگر نیز با بخشش امام علی(ع) به آل مناع از طایفه بنی عدی تعلق یافت.

البَیضاء

وادی البَیضاء مشتمل بر چند مزرعه و چند قطعه زمین، از موقوفات امام علی(ع) در حَرةالرَجلا است.

عُبّادان

عُبّادان در سمت غربی دجله و شمال بصره به صورت جزیره ای بین دو نهر قرار داشت. امام علی(ع) چاهی در این منطقه حفر و وقف نمود.

أدبِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِِیه

ادبِیه واقع در صحرای إضم در اطراف مدینه، شامل موقوفاتی از امام علی(ع) است.

بِئر المَلک

بِئر المَلک چاهی است در شمال مدینه در وادی قناة که از موقوفات امام علی(ع) بشمار می رود.

عِینُ السُکر

امام علی(ع) مزرعه ای را در عِینُ السُکر وقف کرد.

عَقیقُ الاَکبَر

وادی عقیق در مدینه به سه قسمت صغیر، کبیر و اکبر تقسیم شده بود. عقیق اکبر که به بئر علی و آبار علی نیز معروف شد مشتمل بر چندین چاه بود که امام علی(ع) آن ها را وقف نمود. تعداد این چا ه‌ها 23 حلقه ذکر شده است که کنار مسجد شجره قرار داشتند.

جُحفِه

نوشتار اصلی: جحفه

جحفه، قریه ای بین راه مدینه و مکه که میقات اهل مصر و شام بود. این روستا که پیشتر مَهَیعَه نامیده می شد از موقوفات امام علی بشمار می رود.

سُوَیعه(سُوَیقه)

مکانی در نزدیکی مدینه که آل علی(ع) در آن سکونت داشتند و از موقوفات امام علی(ع) بشمار می‌آمد. چاه‌ها و چشمه های زیادی در سُویَعه توسط امام علی(ع) حفر و وقف شد.

چاه هایی دیگر

چا ه‌هایی در راه مکه، چاهی در مدینه نزدیک مسجد فتح، چاهی در راه مدینه، چاهی در کوفه و چاهی در بصره، از دیگر موقوفات امام علی(ع) بشمار می آیند.

مساجد وقفی امام علی(ع)

امام علی(ع) علاوه بر مشارکت در ساخت مساجد مانند مسجدالنبی، شش باب مسجد بنا و وقف نمود.

مَسجِدُ الفَتح

نوشتار اصلی: مسجد فتح

مسجد فتح در مدینه و در مکانی که دعای پیامبر برای پیروزی مسلمانان در جنگ خندق به اجابت رسید، احداث شد.

از دیگر مساجد وقفی آن حضرت موارد زیر را برشمرده‌اند:

• مَسجِدُالجامِع البَصرَه
• مسجدی در منطقه احد: این مسجد مقابل قبر حمزه، عموی پیامبر قرار داشت.
• مسجدی در میقات حج
• مسجدی در کوفه
• مسجدی در عُبّادان

املاک و خانه های موقوفه امام علی(ع)

خانه ای در محله بنی زُرَیق

امام علی(ع) خانه ای در محله بنی زُرَیق را به خاله های خود وقف نمود.

فهرست منابع

این مقاله برگرفته از مقاله بررسی و توضیح جایگاه موقوفات امام علی(ع) عفت خشنودی و اصغر منتظر قائم، فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۴۸ است.

• ابن شهرآشوب مازندرانی، رشیدالدین محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب(المناقب لابن شهرآشوب)، قم، المطبعه العلمیه،1404، ج2
• ابن شبه نمیری بصری، تاریخ المدینه المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بیروت، دارالتراث،1410
• حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409
• سمهودی، علی بن عبدالله حسنی شافعی، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، تحقیق عبدالحمید، محمد محیی الدین، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، 1403
• قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، تهران، مشعر، 1386
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام، یسروت، مؤسسه الوفاء، 1403
• یاقوت حموی، شهاب الدین یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، 1399