تاریخ نگاری محلی مکه: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۲۲

تاریخ‌نگاری محلی مکه، منابع تاریخی را شامل می شود که تاریخ سیاسی و اجتماعی و جغرافیایی مکه را منعکس کرده و به اخبار مربوط به اماکن مقدس این شهر پرداخته‌اند.

با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د. 207ق.)، مدائنی (د. 215ق.)، ابن شبّه (د. 262ق.) و ابوسعید بن اعرابی (د. 340ق.) گزارش شده است که امکان دسترسی به آن‌ها در عصر حاضر وجود ندارد. .^[۱] این تاریخ نگاری پس از چند دوره رکود در دوران مملوکی از سر گرفته شد و اثر شاخص این دوره اتحاف الوری باخبار ام القری تألیف ابن فهد می باشد.

در دوران عثمانی نیز کتبی با محوریت تاریخ محلی مکه تألیف شد. آثاری همچون دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة اثر عبدالقادر جزیری انصاری. در نیمه دوم دوره عثمانی اما این نوع تاریخ نگاری به تراجم نگاری اعلام و تاریخ نگاری امرای مکه تغییر یافت.

آخرین تألیفات از این نوع تاریخ نگاری در سده چهاردهم تحت عناوین اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام و التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم به چاپ رسید.

منابع اولیه تاریخ نگاری مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نخستین تاریخ نگاران محلی مکه بدین قرارند:

ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قدیمی‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب اخبار مکه اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، احمد بن محمد ازرقی (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به ‌فرد تاریخی و جغرافیایی درباره مکه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد.^[۲]

محمد بن اسحاق فاکهی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اثر مهم دیگر در این دوره، اخبار مکه اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است. برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از اخبار مکه ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.^[۳]

تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، اثر دیگری در زمینه تاریخ نگاری محلی مکه ذکر نشده است. اما در دوره مملوکی آثار مهمی در این زمینه تألیف شد. در نیمه اول دوره مملوکی رویکرد اصلی آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آن‌ها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه اخبار مکه ازرقی، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. آثار این دوره عبارتند از:

القِری لقاصد اُمّ القُری اثر محبّ‌الدین طبری (د. 694ق.)
زبدة الاعمال وخلاصة الافعال اثر سعدالله اسفراینی (د. 786ق.)

شاخص ترین تاریخ نگاران حوزه تاریخ محلی مکه در دوره مملوکی بدین قرارند:

تقی الدین فاسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ دانست که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین و شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود را موجب شد.

نجم الدین عمربن محمد هاشمی، ابن فهد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکی (د. 885ق.)، در سده پایانی دوره مملوکی، دو اثر شامل اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین، را تألیف نمود. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر العقد الثمین فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. این آثار از مهمترین منابع تاریخ نگاری محلی مدینه بشمار می آیند.

تاریخ نگاری خاندان ابن فهد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از ابن فهد، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی برکتاب اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین، کار وی را ادامه دادند.

بلوغ القری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن فهد(د. 922ق.) فرزند ابن فهد، ، کتاب بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)

نیل المنی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

و نوه ابن فهد، جارالله بن عزالدین بن فهد (د. 954ق.)، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را نگاشتند.

آثار دیگر این خاندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

همچنین از خاندان ابن فهد چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای مکه در طول تاریخ، به جای مانده است.

نخستین این آثار بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام اثر عزّالدین، فرزند نجم‌الدین بن فهد، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.

تاریخ نگاری مکه در دوره عثمانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تاریخ‌نگاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام اثر قطب‌الدین نهروالی حنفی(د. 990ق.)،
الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف اثر جارالله بن ظهیره قُرَشی (د. 986ق.) و
تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام اثر سیدمهدی بحرالعلوم (د. 1212ق.).
دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة اثر عبدالقادر جزیری انصاری (د. 977ق.)
الارج المِسکی فی التاریخ المکّی اثر علی بن عبدالقادر طبری مکّی (د. 1070ق.)
منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم اثر علی بن تاج‌الدین سنجاری (د. 1125ق.).

تاریخ‌نگاری امرا و تراجم‌ نگاری اعلام مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

درنیمه دوم دوره عثمانی، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به منابع زیر اشاره کرد:

خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام اثر احمد زینی دحلان (د. 1304ق.)
نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّة اثر عبدالله مرداد حنفی مکّی (د. 1343ق.)

منابع تاریخ نگاری متأخر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از متأخرترین آثار تاریخ نگاری محلی مکه می توان به ، اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام اثر عبدالله غازی مکّی (د. 1365ق.) و التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم اثر محمدطاهر کردی (د. 1400ق.)اشاره کرد، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم، توسط دو تن از دانشوران مکه نگاشته شده‌اند.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

↑ «اخبار مکه فاکهی»، صص94 ـ64
↑ «ازرقی»، ص36ـ38
↑ «اخبار مکه فاکهی»، ص82ـ89

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مقاله برگرفته از مقاله سیر اجمالی تاریخ نگاری مکه و مدینه (با تاکید برجایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی) نوشته احمد خامه یار، فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج، سال 29، شماره 115، صفحات 73-51 است.

«اخبار مکه فاکهی»، ابراهیم احمدیان،،دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، تهران، مشعر،1392
«ازرقی»، علی بهرامیان، (1385)،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8 ،1385

[1] «اخبار مکه فاکهی»، صص94 ـ64

[2] «ازرقی»، ص36ـ38

[3] «اخبار مکه فاکهی»، ص82ـ89

[۱]

[۲]

[۳]

@@ خط ۱۲: / خط ۱۲: @@
 ===ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی===
+{{اصلی|اخبار مکه ازرقی}}
 قدیمی‌ترین تاریخ محلی [[مکه]] که امروزه در دسترس است، کتاب [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه]] اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، [[احمد بن محمد ازرقی]] (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است.  اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به ‌فرد تاریخی و جغرافیایی  درباره [[مکه]] و [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>«ازرقی»، ص36ـ38</ref>
 ===محمد بن اسحاق فاکهی===
+{{اصلی|اخبار مکه فاکهی}}
+اثر مهم دیگر در این دوره، [[اخبار مکه (فاکهی)|اخبار مکه]] اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است.  برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.<ref>«اخبار مکه فاکهی»، ص82ـ89</ref>
-اثر مهم دیگر در این دوره، [[اخبار مکه (فاکهی)|اخبار مکه]] اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است.  برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.<ref>«اخبار مکه فاکهی»، ص82ـ89</ref>
 ==تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی==
-در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، اثر دیگری در زمینه تاریخ نگاری محلی مکه ذکر نشده است. اما در دوره مملوکی آثار مهمی در این زمینه تألیف شد. این نوع تاریخ نگاری در دوره مملوکی را می توان به بخش تقسیم کرد:
+در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، اثر دیگری در زمینه تاریخ نگاری محلی مکه ذکر نشده است. اما در دوره مملوکی آثار مهمی در این زمینه تألیف شد. در نیمه اول دوره مملوکی  رویکرد اصلی آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آن‌ها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. آثار این دوره عبارتند از:
-===نیمه اول دوره مملوکی===
-نیمه اول دوره مملوکی که رویکرد اصلی آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آن‌ها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. آثار این دوره عبارتند از:
 * [[القِری لقاصد اُمّ القُری]] اثر [[محبّ‌الدین طبری]] (د. 694ق.)
 * [[زبدة الاعمال وخلاصة الافعال]] اثر [[سعدالله اسفراینی]] (د. 786ق.)
-===نیمه دوم دوره مملوکی===
+شاخص ترین تاریخ نگاران حوزه تاریخ محلی مکه در دوره مملوکی بدین قرارند:
+===تقی الدین فاسی===
+{{اصلی|تقی‌الدین فاسی}}
 تألیفات تاریخی [[تقی‌الدین فاسی]] (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ دانست که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. [[تقی الدین فاسی|فاسی]] با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب [[العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین]] و [[شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام]]،  موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود را موجب شد.
-===نیمه پایانی دوره مملوکی===
+===نجم الدین عمربن محمد هاشمی، ابن فهد===
+{{اصلی|بنی فهد}}
+[[بنی‌فهد|نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی]]، معروف به [[بنی‌فهد|ابن فهد]] مکی (د. 885ق.)، در سده پایانی دوره مملوکی،  دو اثر شامل [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]''،'' را تألیف نمود. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر [[العقد الثمین]] [[فاسی]] با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. این آثار از مهمترین منابع تاریخ نگاری محلی مدینه بشمار می آیند.
-[[بنی‌فهد|نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی]]، معروف به [[بنی‌فهد|ابن فهد]] مکی (د. 885ق.)، در سده پایانی دوره مملوکی، با نگارش دو اثر بسیار مهم شامل [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]''،'' ادامه یافت. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر [[العقد الثمین]] [[فاسی]] با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. این آثار از مهمترین منابع تاریخ نگاری محلی مدینه بشمار می آیند.
 ==تاریخ نگاری خاندان ابن فهد==
+{{اصلی|بنی فهد}}
+پس از [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی برکتاب  [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدر الکمین بذیل العقد الثمین|الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]، کار وی را ادامه دادند.
-پس از [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی برکتاب  [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدر الکمین بذیل العقد الثمین|الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]، کار وی را ادامه دادند.
+==== بلوغ القری ====
+{{اصلی|بلوغ القری}}
+عزالدین [[عبدالعزیز بن عمر بن فهد]](د. 922ق.) فرزند [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، ، کتاب [[بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری|بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)
-[[عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن فهد]](د. 922ق.) فرزند [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، ، کتاب [[بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)، و نوه‌اش، [[جارالله بن عزالدین بن فهد]] (د. 954ق.)، کتاب [[نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را نگاشتند.
+==== نیل المنی ====
+{{اصلی|نیل المنی}}
+و نوه ابن فهد، [[جارالله بن عزالدین بن فهد]] (د. 954ق.)، کتاب [[نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را نگاشتند.
+=== آثار دیگر این خاندان ===
 همچنین از خاندان [[بنی‌فهد|ابن فهد]]  چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای [[مکه]] در طول تاریخ، به جای مانده است.
 نخستین این آثار [[بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام]] اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، [[غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام]] اثر عزّالدین، فرزند [[نجم‌الدین بن فهد]]، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.
-==تارخ نگاری مکه در دوره عثمانی==
+==تاریخ نگاری مکه در دوره عثمانی==
-در دوره عثمانی آثاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس [[مکه]] پدید آمد مانند:
+===تاریخ‌نگاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه===
-* [[الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام]] اثر [[قطب‌الدین نهروالی حنفی]](د. 990ق.)،
+* [[الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام]] اثر [[قطب الدین نهروالی|قطب‌الدین نهروالی حنفی]](د. 990ق.)،
-* [[الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف]] اثر [[جارالله بن ظهیره قُرَشی]] (د. 986ق.) و
+* [[الجامع اللطیف (کتاب)|الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف]] اثر [[جارالله بن ظهیره قُرَشی]] (د. 986ق.) و
-* [[تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام]] اثر [[سیدمهدی بحرالعلوم]] (د. 1212ق.).
+* [[تحفةالکرام (کتاب)|تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام]] اثر [[سیدمهدی بحرالعلوم]] (د. 1212ق.).
 * [[دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة]] اثر [[عبدالقادر جزیری انصاری]] (د. 977ق.)
-* [[الارج المِسکی فی التاریخ المکّی]] اثر [[علی بن عبدالقادر طبری مکّی]] (د. 1070ق.)
+* [[الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء|الارج المِسکی فی التاریخ المکّی]] اثر [[علی بن عبدالقادر طبری مکّی]] (د. 1070ق.)
 * [[منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم]] اثر [[علی بن تاج‌الدین سنجاری]] (د. 1125ق.).
+===تاریخ‌نگاری امرا و تراجم‌ نگاری اعلام مکه===
 درنیمه دوم دوره [[عثمانی]]، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به منابع زیر اشاره کرد:
@@ خط ۶۴: / خط ۷۳: @@
 ==منابع تاریخ نگاری متأخر==
-از متأخرترین آثار تاریخ نگاری محلی مکه می توان به ، [[اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام]] اثر [[عبدالله غازی مکّی]] (د. 1365ق.) و [[التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم]] اثر [[محمدطاهر کردی]] (د. 1400ق.)اشاره کرد، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم، توسط دو تن از دانشوران [[مکه]] نگاشته شده‌اند.
+از متأخرترین آثار تاریخ نگاری محلی مکه می توان به ، [[اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام]] اثر [[عبدالله غازی مکّی]] (د. 1365ق.) و [[التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم|التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم]] اثر [[محمدطاهر کردی]] (د. 1400ق.)اشاره کرد، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم، توسط دو تن از دانشوران [[مکه]] نگاشته شده‌اند.
 ==پانویس==
@@ خط ۷۲: / خط ۸۱: @@
 ==منابع==
 {{منابع}}
-* '''«اخبار مکه فاکهی»'''، ابراهیم احمدیان،،دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، تهران، مشعر،1392
+{{برگرفتگی
+ | پیش از لینک =
+ | منبع = مقاله '''سیر اجمالی تاریخ نگاری مکه و مدینه (با تاکید برجایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی)'''
+ | لینک = http://miqat.hajj.ir/article_141335.html
+ | توضیحات منبع = نوشته احمد خامه یار، فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج، سال 29، شماره 115، صفحات 73-51
+}}
+* '''[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1716506/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DA%A9%D9%87-%D9%81%D8%A7%DA%A9%D9%87%DB%8C?q=%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%20%D9%85%DA%A9%D9%87%20%D9%81%D8%A7%DA%A9%D9%87%DB%8C&score=25.0&rownumber=1 «اخبار مکه فاکهی»'''، ابراهیم احمدیان،،دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، تهران، مشعر،1392]
 * '''«ازرقی»'''، علی بهرامیان، (1385)،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8 ،1385
+[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]
+[[رده:تاریخ‌نگاری محلی مکه]]