تبوک: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
تبوک نام یک وادی در شمالی‌ترین نقطه [[حجاز]] بین سرزمین [[حجر|حِجر]] و [[شام]] است.<ref>صورة الارض، ج1، ص32؛ معجم ما استعجم، ج1، ص12؛ نک: معجم البلدان، ج2، ص219.</ref> برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند.<ref>فتوح البلدان، ج1، ص71؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص67؛ التنبیه و الاشراف، ص230.</ref> این وادی در 4 منزلی حجر، 6 منزلی [[مدین|مَدین]]، 12منزلی [[مدینه]] و 11منزلی [[دمشق]] و در میانه راه مدینه و دمشق قرار دارد.<ref>معجم البلدان، ج2، ص14؛ المسالک و الممالک، عزیزی، ص22.</ref>نام تبوک در منابع اسلامی به سبب غزوه‌ای که در اواخر زندگانی [[پیامبر(ص)]] در آن جا رخ داد، مشهور گشت.  
{{جعبه اطلاعات شهر
| عنوان            =تبوک
| تصویر            =نقشه تبوک.png
| توضیح تصویر  =
| اندازه تصویر    =
| طول جغرافیایی    =28.40315746604467
|عرض جغرافیایی    =36.556279675336015
| ویژگی            =
| کشور            = <!--  فقط نام کشور را بنویسید و آن را لینک نکنید -->
| استان            =
| مساحت            =
| جمعیت کل        =
| نام محلی        =
| زبان            =
| نژاد            =
| ادیان            =
| مذهب            =
| جمعیت مسلمان    =
| جمعیت شیعه      =
| نام قدیم        =
| سال تأسیس        =
| قدمت            =
| پیشینه اسلام      =
| پیشینه تشیع      =
| وقایع مهم        =
| مکان‌های تاریخی    =
| زیارتگاه        =
| قبرستان‌ها        =
| حوزه علمیه      =
| مساجد            =
|حسینیه‌ها          =
| مؤسسات          =
| مذهبی            =
| اجتماعی          =
| سیاسی            =
}}
'''تَبوک''' ناحیه‌ای در شمال کشور [[عربستان]] که از شمال به کشور [[اردن]] محدود می‌شود و در حال حاضر، یکی از ناحيه‌های عربستان است. شهر تبوک در اين ناحيه قرار گرفته است. تبوک در مسير راه [[حج]] شامیان (مسیر [[شام]] به [[مدینه]]) قرار داشت. این منطقه در سال نهم هجرى، شاهد لشکرکشی بزرگ مسلمانان از مدینه، برای مبارزه با عرب‌های تحت حمایت روم بود که به [[غزوه تبوک]] شهرت یافت.  


== نام ==
== نام ==
در نام‌گذاری تبوک اختلاف است. برخی این نام را برگرفته از سخن پیامبر(ص) درباره چشمه‌ای در آن سرزمین دانسته‌اند.<ref>الصحاح، ج4، ص1576-1577؛ النهایه، ج1، ص162، «بوک. </ref> اما بعضی به استناد روایتی از [[معاذ بن جبل]]، تبوک را نام این چشمه پیش از حضور رسول خدا در تبوک<ref>ملء العیبه، ج1، ص9.</ref> دانسته‌اند.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.</ref> [[بطلمیوس]] در کتاب جغرافیای خود، آن را «تپوا» خوانده است.<ref>المفصل، ج7، ص251.</ref>
در وجه نام‌گذاری تبوک، اختلاف است. برخی این نام را برگرفته از سخن [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] درباره چشمه‌ای در آن سرزمین دانسته‌اند.<ref>الصحاح، ج4، ص1576-1577؛ النهایه، ج1، ص162، «بوک. </ref> اما بعضی ديگر به استناد روایتی از [[معاذ بن جبل]]، تبوک را نام این چشمه، پیش از حضور پيامبر در آنجا<ref>ملء العیبه، ج1، ص9.</ref> دانسته‌اند.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.</ref> [[بطلمیوس]] در کتاب جغرافیای خود، آن را «تپوا» خوانده است.<ref>المفصل، ج7، ص251.</ref>


== غزوه تبوک ==
== غزوه تبوک ==
{{اصلی|غزوه تبوک}}
{{اصلی|غزوه تبوک}}
در رجب سال نهم هجرت پیامبر با سپاهی بزرگ از مردم مدینه راهی تبوک شد. به پیامبر خبر رسیده بود که برخی قبایل شمال جزیره العرب با اتحاد با دولت روم در پی حمله به مدینه هستند.<ref>تاریخ پیامبر اسلام، ص ۵۱۰</ref>
در رجب سال نهم هجرى، [[حضرت محمد (ص)|پیامبر]] با سپاهی بزرگ از مردم مدینه، راهی تبوک شد؛ زيرا به ايشان خبر رسیده بود که برخی قبایل شمال جزیره‌العرب، پس از اتحاد با دولت روم، در پی حمله به مدینه هستند.<ref>تاریخ پیامبر اسلام، ص ۵۱۰</ref>
==مسجدهای راه تبوک==
==مسجدهای راه تبوک==
{{اصلی|مسجدهای راه تبوک}}
{{اصلی|مسجدهای راه تبوک}}
نقاطی که پیامبر در این سفر از [[مدینه]] تا تبوک در آن‌ها نماز خوانده بود بعدها مسجد شد. برخی از بیست مسجد در این مسیر نام برده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B1%D8%A2%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AC%DB%B3-%DB%B4.pdf&page=824 موسوعه مرآة‌الحرمین، ج۴،‌ ص]۸۲۴</ref>
جاهايى که پیامبر از [[مدینه]] تا تبوک در آن‌جا نماز خوانده بود، پس از مدتى مسجد شد. برخی، از احداث 20 مسجد در این مسیر نام برده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B1%D8%A2%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%AC%DB%B3-%DB%B4.pdf&page=824 موسوعه مرآة‌الحرمین، ج۴،‌ ص]۸۲۴</ref>


==جغرافیای تبوک==
==جغرافیای تبوک==


تبوک با قدمت 2500ساله<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.</ref> در سال 500ق. م. شاهد تمدن بزرگ نَبَطی‌ها بود.<ref>شمال الحجاز، ج1، ص93.</ref> این سرزمین سکونت‌گاه [[اصحاب ایکه|اصحاب اَیکه]] بود که [[حضرت شعیب(ع)]] پیامبر آنان به شمار می‌رفت.<ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ تقویم البلدان، ص94؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.</ref>
تبوک نام یک وادی، در شمالی‌ترین نقطه [[حجاز]] بین سرزمین [[حجر|حِجر]] و [[شام]] است.<ref name=":0">صورة الارض، ج1، ص32؛ معجم ما استعجم، ج1، ص12؛ نک: معجم البلدان، ج2، ص219.</ref> برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند.<ref name=":1">فتوح البلدان، ج1، ص71؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص67؛ التنبیه و الاشراف، ص230.</ref> این وادی در 4 منزلی حجر، 6 منزلی [[مدین|مَدین]]، 12منزلی [[مدینه]] و 11منزلی [[دمشق]] و در میانه راه مدینه - دمشق قرار دارد.<ref name=":2">معجم البلدان، ج2، ص14؛ المسالک و الممالک، عزیزی، ص22.</ref> نام تبوک در منابع اسلامی، به سبب غزوه‌ای که در اواخر زندگی [[پیامبر(ص)]] در آن‌جا رخ داد، مشهور شد.


چاه [[ثمود]] که [[ناقه صالح(ع)]] باید از آب آن می‌نوشید، در سرزمین حجر و در مسیر همین وادی قرار دارد.<ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20.</ref> اعراب قحطانی (جنوبی) [[بنی‌عذره|بنی‌عُذره]]<ref>معجم البلدان، ج2، ص14.</ref> و [[بنی‌کلب]]<ref>خطط الشام، ج1، ص28؛ شمال الحجاز، ج1، ص110.</ref> از زیرمجموعه‌های [[قضاعه|قُضاعه]] و نیز قبایل [[جذام|جُذام]]، [[لخم]]، <ref>نزهة المشتاق، ج1، ص352؛ صفة جزیرة العرب، ج2، ص243.</ref> [[بنی‌عبس|بنی‌عَبس]]، [[مره|مُره]]، و [[ذبیان|ذِبیان]] از ساکنان تبوک در دوران جاهلی و آغاز دوره اسلامی بودند.<ref>شمال الحجاز، ج1، ص110.</ref>
== یادگارهای تاریخی تبوک ==
تبوک با قدمت 2500ساله<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.</ref> در سال 500ق. م. شاهد تمدن بزرگ نَبَطی‌ها بود.<ref>شمال الحجاز، ج1، ص93.</ref> این سرزمین سکونت‌گاه [[اصحاب ایکه|اصحاب اَیکه]] بود که [[حضرت شعیب(ع)]] پیامبر آنان به شمار می‌رفت.<ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ تقویم البلدان، ص94؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.</ref> اعراب قحطانی (جنوبی) [[بنی‌عذره|بنی‌عُذره]]<ref>معجم البلدان، ج2، ص14.</ref> و [[بنی‌کلب]]<ref>خطط الشام، ج1، ص28؛ شمال الحجاز، ج1، ص110.</ref> از زیرمجموعه‌های [[قضاعه|قُضاعه]] و نیز قبایل [[جذام|جُذام]]، [[لخم]]، <ref>نزهة المشتاق، ج1، ص352؛ صفة جزیرة العرب، ج2، ص243.</ref> [[بنی‌عبس|بنی‌عَبس]]، [[مره|مُره]]، و [[ذبیان|ذِبیان]] از ساکنان تبوک در دوران جاهلی و آغاز دوره اسلامی بودند.<ref>شمال الحجاز، ج1، ص110.</ref>


حِسمی در شمال غربی و شَرَورَی در شمال شرقی تبوک، از کوه‌های این منطقه هستند.<ref>معجم البلدان، ج2، ص14، 258؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص403.</ref>چشمه معروف تبوک با نام [[موله|مُولَه]] که به برکت پیامبر(ص) پرآب شد و تا 1367ق. همچنان پرآب بود و ساکنان و حاجیان از آن استفاده می‌کردند، <ref>المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج3، ص1291.</ref> قلعه تبوک که این چشمه در آن قرار دارد، دیواری که پیامبر بر آن تکیه داد، <ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.</ref> و [[مسجد توبه]] که [[عمر بن عبدالعزیز]] (حک: 99-101ق.) به سال 99ق. آن را در جایی ساخت که پیامبر 10 شب در آن نماز گزارده بود، <ref>التعریف بما آنست، ص201؛ بهجة النفوس، ج1، ص633؛ وفاء الوفاء، ج3، ص179.</ref> از آثار اسلامی به جا مانده در این سرزمین هستند.
چاه [[ثمود]] که [[ناقه صالح(ع)]] باید از آب آن می‌نوشید، در سرزمین حجر و در مسیر همین وادی قرار دارد.<ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20.</ref> حِسمی در شمال غربی و شَرَورَی در شمال شرقی تبوک، از کوه‌های این منطقه هستند.<ref>معجم البلدان، ج2، ص14، 258؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص403.</ref>
 
چشمه معروف [[موله|مُولَه]] در تبوک قرار داشت که به برکت پیامبر(ص) پر آب شد و تا 1367 قمری همچنان پر آب بود و ساکنان و حاجیان از آن استفاده می‌کردند.<ref>المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج3، ص1291.</ref> قلعه تبوک که این چشمه در آن قرار دارد، دیواری که پیامبر به آن تکیه داد، <ref>المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.</ref> و [[مسجد توبه]]<ref name=":3">التعریف بما آنست، ص201؛ بهجة النفوس، ج1، ص633؛ وفاء الوفاء، ج3، ص179.</ref>، از آثار اسلامی به جا مانده در این سرزمین هستند. [[عمر بن عبدالعزیز]] (حک: 99-101ق.) [[مسجد توبه]] را در سال 99ق. در جایگاهی ساخت که پیامبر 10 شب در آن‌جا نماز گزارده بود.<ref name=":3" />  
==راه حج شام==
==راه حج شام==
{{بیشتر|راه‌های تاریخی حج}}
راه حج کاروان شام از تبوک می‌گذشت.<ref>الخراج و صناعة الکتابه، ص85؛ الاماکن، ص127؛ معجم البلدان، ج3، ص212.</ref> تبوک را پنجمین منزل این راه، پس از شام شمرده‌اند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص183؛ المسالک و الممالک، ابن‌خرداذبه، ص150؛ بغیة الطلب، ج8، ص3602.</ref> [[محمد بن رشید|محمد بن رُشید]] (م. 721ق.)، [[صلاح الدین صفدی|صلاح‌الدین صفدی]] (م. 764ق.) و [[ابن‌بطوطه]] (م. 779ق.)، تبوک را مشاهده کرده و از سنت ورود حاجیان به تبوک با شمشیرهای برهنه، با انگيزه اقتدا به رفتار پیامبر در غزوه تبوک، گزارش کرده‌اند.<ref>ملء العیبه، ج1، ص7؛ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347-348؛ شمال الحجاز، ج1، ص88.</ref>


راه حج کاروان شام از تبوک می‌گذشت.<ref>الخراج و صناعة الکتابه، ص85؛ الاماکن، ص127؛ معجم البلدان، ج3، ص212.</ref> آن را پنجمین منزل این راه در پی حرکت از شام شمرده‌اند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص183؛ المسالک و الممالک، ابن‌خرداذبه، ص150؛ بغیة الطلب، ج8، ص3602.</ref> [[محمد بن رشید|محمد بن رُشید]] (م. 721ق.) و [[صلاح الدین صفدی]] (م. 764ق.) و [[ابن‌بطوطه]] (م. 779ق.) از تبوک دیدار کرده و از سنت ورود حاجیان به تبوک با شمشیرهای برهنه با اقتدا به رفتار پیامبر در غزوه تبوک، گزارش داده‌اند.<ref>ملء العیبه، ج1، ص7؛ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347-348؛ شمال الحجاز، ج1، ص88.</ref>
برخى حاجیان، چهار روز در کنار چشمه تبوک استراحت می‌کردند و سپس با برداشتن آب کافی از آن، به سوی [[مکه]] حرکت می‌کردند.<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347.</ref> تبوک، استراحتگاه حاجیان بود؛ بنابراين [[عثمانی‌ها]]، قلعه‌هایی برای استراحت حاجیان در آنجا ساختند که به [[حصن حجاج|حِصن حُجاج]] معروف شد.<ref>فی شمال غرب الجزیره، ص443؛ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص90.</ref>
 
به گزارشی، حاجیان چهار روز کنار چشمه تبوک استراحت می‌کردند و سپس با برداشتن آب کافی از این چشمه، آماده حرکت به سوی [[مکه]] می‌شدند.<ref>رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347.</ref> از آن جا که تبوک استراحتگاه حاجیان بود، [[عثمانی‌ها]] قلعه‌هایی برای استراحت حاجیان ساختند که به [[حصن حجاج|حِصن حُجاج]] معروف است.<ref>فی شمال غرب الجزیره، ص443؛ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص90.</ref>


== وضعیت امروزین ==
== وضعیت امروزین ==
امروزه ناحیه تبوک بزرگ‌ترین منطقه در شمال عربستان است<ref>المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص314.</ref> که به مرکزیت شهر تبوک<ref>شمال الحجاز، ج1، ص83؛ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص116.</ref> یکی از 13 ناحیه پادشاهی سعودی است و از پنج استان [[املج]]، [[حقل|حَقل]]، [[وجه|وَجه]]، [[ضباء|ضَباء]]، [[تیماء]] و ده‌ها روستا تشکیل شده است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص85.</ref>  
امروزه ناحیه تبوک، بزرگ‌ترین منطقه در شمال عربستان<ref>المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص314.</ref> به مرکزیت شهر تبوک<ref>شمال الحجاز، ج1، ص83؛ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص116.</ref> و یکی از 13 ناحیه پادشاهی سعودی است و از پنج استان [[املج]]، [[حقل|حَقل]]، [[وجه|وَجه]]، [[ضباء|ضَباء]]، [[تیماء]] و ده‌ها روستا تشکیل شده است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص85.</ref>  


راه‌های آسفالت متعدد، این شهر را به دیگر شهرها پیوند داده و در این میان، راه تبوک به مدینه به مسافت 700<ref>شمال الحجاز، ج1، ص84-85.</ref> و به نقلی 674<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص87.</ref> کیلومتر مهم‌ترین راه آسفالت تبوک به شمار می‌رود و فرودگاه آن مهم‌ترین فرودگاه شمال عربستان است. این شهر به سبب وجود یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی [[عربستان]] در مرز [[اردن]] و [[سوریه]]، از اهمیتی ویژه برخوردار است.<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص88.</ref>
راه‌های آسفالت متعدد، این شهر را به دیگر شهرها پیوند داده و در این میان، راه تبوک به مدینه به مسافت 700<ref>شمال الحجاز، ج1، ص84-85.</ref> و به نقلی 674<ref>الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص87.</ref> کیلومتر مهم‌ترین راه آسفالت تبوک به شمار می‌رود.
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
* '''التعریف بما آنست الهجره''': محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛
* '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب؛
* '''الخراج و صناعة الکتابه''': قدامة بن جعفر (م. 328ق.)، به کوشش الزبیدی، بغداد، دار الرشید، 1981م؛
* '''المسالک و الممالک''': ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق؛
* '''المسالک و الممالک''': الحسن الهلبی العزیزی (م. 380ق.)، به کوشش تیسیر خلف؛
* '''المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه''': حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه؛
* '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛
* '''الموسوعة العربیة العالمیه''': مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ریاض، 1419ق؛
* '''النهایه''': مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش؛
* '''بهجة النفوس و الاسرار''': عبدالله المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
* '''تاریخ پیامبر اسلام'''، محمد ابراهیم آیتی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش.
* '''تقویم البلدان''': اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م؛
* '''جغرافیای حافظ ابرو''': عبدالله حافظ ابرو (م. 833ق.)، به کوشش سجادی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش؛
* '''خطط الشام''': محمد کرد علی، بیروت، مکتبة النوری، 1403ق؛
* '''رحلة ابن بطوطه''': ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
* '''شمال الحجاز''': دکتر حمود بن ضاوی، العصر الحدیث، بیروت، 1412ق؛
* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
* '''صورة الارض''': محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م؛
* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م؛
* '''فی شمال غرب الجزیره''': حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛
* '''مراصد الاطلاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛
* '''ملء العیبه''': محمد بن رشید الفهری (م. 721ق.)، به کوشش ابن الخوجه، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1408ق؛
* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
* '''نزهة المشتاق''': محمد الادریسی (م. 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق؛
[[رده:مکان‌های تاریخی عربستان]]
[[رده:مکان‌های جزیرة العرب]]
[[رده:استان‌های عربستان]]
[[رده:مکان جنگ‌های حضرت محمد (ص)]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۳۸

تبوک
px
اطلاعات کلی
در حال بارگیری نقشه...

تَبوک ناحیه‌ای در شمال کشور عربستان که از شمال به کشور اردن محدود می‌شود و در حال حاضر، یکی از ناحيه‌های عربستان است. شهر تبوک در اين ناحيه قرار گرفته است. تبوک در مسير راه حج شامیان (مسیر شام به مدینه) قرار داشت. این منطقه در سال نهم هجرى، شاهد لشکرکشی بزرگ مسلمانان از مدینه، برای مبارزه با عرب‌های تحت حمایت روم بود که به غزوه تبوک شهرت یافت.

نام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در وجه نام‌گذاری تبوک، اختلاف است. برخی این نام را برگرفته از سخن پیامبر(ص) درباره چشمه‌ای در آن سرزمین دانسته‌اند.[۱] اما بعضی ديگر به استناد روایتی از معاذ بن جبل، تبوک را نام این چشمه، پیش از حضور پيامبر در آنجا[۲] دانسته‌اند.[۳] بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود، آن را «تپوا» خوانده است.[۴]

غزوه تبوک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: غزوه تبوک در رجب سال نهم هجرى، پیامبر با سپاهی بزرگ از مردم مدینه، راهی تبوک شد؛ زيرا به ايشان خبر رسیده بود که برخی قبایل شمال جزیره‌العرب، پس از اتحاد با دولت روم، در پی حمله به مدینه هستند.[۵]

مسجدهای راه تبوک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: مسجدهای راه تبوک جاهايى که پیامبر از مدینه تا تبوک در آن‌جا نماز خوانده بود، پس از مدتى مسجد شد. برخی، از احداث 20 مسجد در این مسیر نام برده‌اند.[۶]

جغرافیای تبوک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تبوک نام یک وادی، در شمالی‌ترین نقطه حجاز بین سرزمین حِجر و شام است.[۷] برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند.[۸] این وادی در 4 منزلی حجر، 6 منزلی مَدین، 12منزلی مدینه و 11منزلی دمشق و در میانه راه مدینه - دمشق قرار دارد.[۹] نام تبوک در منابع اسلامی، به سبب غزوه‌ای که در اواخر زندگی پیامبر(ص) در آن‌جا رخ داد، مشهور شد.

یادگارهای تاریخی تبوک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تبوک با قدمت 2500ساله[۱۰] در سال 500ق. م. شاهد تمدن بزرگ نَبَطی‌ها بود.[۱۱] این سرزمین سکونت‌گاه اصحاب اَیکه بود که حضرت شعیب(ع) پیامبر آنان به شمار می‌رفت.[۱۲] اعراب قحطانی (جنوبی) بنی‌عُذره[۱۳] و بنی‌کلب[۱۴] از زیرمجموعه‌های قُضاعه و نیز قبایل جُذام، لخم، [۱۵] بنی‌عَبس، مُره، و ذِبیان از ساکنان تبوک در دوران جاهلی و آغاز دوره اسلامی بودند.[۱۶]

چاه ثمود که ناقه صالح(ع) باید از آب آن می‌نوشید، در سرزمین حجر و در مسیر همین وادی قرار دارد.[۱۷] حِسمی در شمال غربی و شَرَورَی در شمال شرقی تبوک، از کوه‌های این منطقه هستند.[۱۸]

چشمه معروف مُولَه در تبوک قرار داشت که به برکت پیامبر(ص) پر آب شد و تا 1367 قمری همچنان پر آب بود و ساکنان و حاجیان از آن استفاده می‌کردند.[۱۹] قلعه تبوک که این چشمه در آن قرار دارد، دیواری که پیامبر به آن تکیه داد، [۲۰] و مسجد توبه[۲۱]، از آثار اسلامی به جا مانده در این سرزمین هستند. عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ق.) مسجد توبه را در سال 99ق. در جایگاهی ساخت که پیامبر 10 شب در آن‌جا نماز گزارده بود.[۲۱]

راه حج شام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اطلاعات بیشتر: راه‌های تاریخی حج راه حج کاروان شام از تبوک می‌گذشت.[۲۲] تبوک را پنجمین منزل این راه، پس از شام شمرده‌اند.[۲۳] محمد بن رُشید (م. 721ق.)، صلاح‌الدین صفدی (م. 764ق.) و ابن‌بطوطه (م. 779ق.)، تبوک را مشاهده کرده و از سنت ورود حاجیان به تبوک با شمشیرهای برهنه، با انگيزه اقتدا به رفتار پیامبر در غزوه تبوک، گزارش کرده‌اند.[۲۴]

برخى حاجیان، چهار روز در کنار چشمه تبوک استراحت می‌کردند و سپس با برداشتن آب کافی از آن، به سوی مکه حرکت می‌کردند.[۲۵] تبوک، استراحتگاه حاجیان بود؛ بنابراين عثمانی‌ها، قلعه‌هایی برای استراحت حاجیان در آنجا ساختند که به حِصن حُجاج معروف شد.[۲۶]

وضعیت امروزین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه ناحیه تبوک، بزرگ‌ترین منطقه در شمال عربستان[۲۷] به مرکزیت شهر تبوک[۲۸] و یکی از 13 ناحیه پادشاهی سعودی است و از پنج استان املج، حَقل، وَجه، ضَباء، تیماء و ده‌ها روستا تشکیل شده است.[۲۹]

راه‌های آسفالت متعدد، این شهر را به دیگر شهرها پیوند داده و در این میان، راه تبوک به مدینه به مسافت 700[۳۰] و به نقلی 674[۳۱] کیلومتر مهم‌ترین راه آسفالت تبوک به شمار می‌رود.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ الصحاح، ج4، ص1576-1577؛ النهایه، ج1، ص162، «بوک.
  2. ↑ ملء العیبه، ج1، ص9.
  3. ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.
  4. ↑ المفصل، ج7، ص251.
  5. ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص ۵۱۰
  6. ↑ موسوعه مرآة‌الحرمین، ج۴،‌ ص۸۲۴
  7. ↑ صورة الارض، ج1، ص32؛ معجم ما استعجم، ج1، ص12؛ نک: معجم البلدان، ج2، ص219.
  8. ↑ فتوح البلدان، ج1، ص71؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص67؛ التنبیه و الاشراف، ص230.
  9. ↑ معجم البلدان، ج2، ص14؛ المسالک و الممالک، عزیزی، ص22.
  10. ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.
  11. ↑ شمال الحجاز، ج1، ص93.
  12. ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ تقویم البلدان، ص94؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.
  13. ↑ معجم البلدان، ج2، ص14.
  14. ↑ خطط الشام، ج1، ص28؛ شمال الحجاز، ج1، ص110.
  15. ↑ نزهة المشتاق، ج1، ص352؛ صفة جزیرة العرب، ج2، ص243.
  16. ↑ شمال الحجاز، ج1، ص110.
  17. ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20.
  18. ↑ معجم البلدان، ج2، ص14، 258؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص403.
  19. ↑ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج3، ص1291.
  20. ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ التعریف بما آنست، ص201؛ بهجة النفوس، ج1، ص633؛ وفاء الوفاء، ج3، ص179.
  22. ↑ الخراج و صناعة الکتابه، ص85؛ الاماکن، ص127؛ معجم البلدان، ج3، ص212.
  23. ↑ الاعلاق النفیسه، ص183؛ المسالک و الممالک، ابن‌خرداذبه، ص150؛ بغیة الطلب، ج8، ص3602.
  24. ↑ ملء العیبه، ج1، ص7؛ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347-348؛ شمال الحجاز، ج1، ص88.
  25. ↑ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347.
  26. ↑ فی شمال غرب الجزیره، ص443؛ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص90.
  27. ↑ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص314.
  28. ↑ شمال الحجاز، ج1، ص83؛ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص116.
  29. ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص85.
  30. ↑ شمال الحجاز، ج1، ص84-85.
  31. ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص87.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛
  • التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب؛
  • الخراج و صناعة الکتابه: قدامة بن جعفر (م. 328ق.)، به کوشش الزبیدی، بغداد، دار الرشید، 1981م؛
  • المسالک و الممالک: ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق؛
  • المسالک و الممالک: الحسن الهلبی العزیزی (م. 380ق.)، به کوشش تیسیر خلف؛
  • المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه؛
  • المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛
  • الموسوعة العربیة العالمیه: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ریاض، 1419ق؛
  • النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش؛
  • بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛
  • تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
  • تاریخ پیامبر اسلام، محمد ابراهیم آیتی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش.
  • تقویم البلدان: اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م؛
  • جغرافیای حافظ ابرو: عبدالله حافظ ابرو (م. 833ق.)، به کوشش سجادی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش؛
  • خطط الشام: محمد کرد علی، بیروت، مکتبة النوری، 1403ق؛
  • رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
  • شمال الحجاز: دکتر حمود بن ضاوی، العصر الحدیث، بیروت، 1412ق؛
  • الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
  • صورة الارض: محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م؛
  • فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م؛
  • فی شمال غرب الجزیره: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛
  • مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
  • معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
  • معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛
  • ملء العیبه: محمد بن رشید الفهری (م. 721ق.)، به کوشش ابن الخوجه، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1408ق؛
  • موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
  • نزهة المشتاق: محمد الادریسی (م. 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق؛
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=تبوک&oldid=54895»