مسجد عبدالله بن عباس: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''مسجد عبدالله بن عباس'''، که در کنار آن، [[مرقد عبدالله بن عباس]]، | '''مسجد عبدالله بن عباس'''، که در کنار آن، [[مرقد عبدالله بن عباس]]، قبرستان شهدای غزوه طائف و نیز مقبره [[محمد بن حنفیه]] و [[عبدالله فرزند پیامبر(ص)]] قرار دارد، قديمي‌ترين مسجد [[طائف]] است که بناي اوليه آن به زمان پیامبر(ص) برمي‌گردد. اين بنا چندین بار تجدید بنا شد تا آن‌که در دوران [[آل سعود]] به کلي تخريب و مجدد بازسازي شد. | ||
==تأسیس== | ==تأسیس== | ||
پیشینه حضور پیامبر(ص) در [[طائف]]، به سال دهم بعثت برمی‌گردد. در این سال، پیامبر(ص) به آنجا رفته، [[قبیلة ثقیف]] را که نقش بسیار مهمی در [[طائف]]داشتند و دیگر سران آنجا را به اسلام فراخواند؛ اما نتیجه‌ای در بر نداشت.<ref>ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴</ref> | پیشینه حضور پیامبر(ص) در [[طائف]]، به سال دهم بعثت برمی‌گردد. در این سال، پیامبر(ص) به آنجا رفته، [[قبیلة ثقیف]] را که نقش بسیار مهمی در [[طائف]] داشتند و دیگر سران آنجا را به اسلام فراخواند؛ اما نتیجه‌ای در بر نداشت.<ref>ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴</ref> | ||
[[قبیلة ثقیف]] ضد پیامبر(ص) عمل می‌کرد و همواره حامی [[قريش]] بود. وضعیت همچنان پایدار بود تا آن‌که پیامبر پس از جنگ با [[قبیلة هوازن]] در منطقه [[حنين]] در سال هشتم، بیست روز [[طائف]] را محاصره کرد. دلیل محاصره، پناهنده شدن سران [[هوازن] به [[طائف]] بود؛ البته درگیری چندانی رخ نداد<ref>همان، ص۲۳۷</ref>. در این جنگ که به نام [[«غزوه طائف»]] مشهور است، پیامبر(ص) برای دو | [[قبیلة ثقیف]] ضد پیامبر(ص) عمل می‌کرد و همواره حامی [[قريش]] بود. وضعیت همچنان پایدار بود تا آن‌که پیامبر پس از جنگ با [[قبیلة هوازن]] در منطقه [[حنين]] در سال هشتم، بیست روز [[طائف]] را محاصره کرد. دلیل محاصره، پناهنده شدن سران [[هوازن]] به [[طائف]] بود؛ البته درگیری چندانی رخ نداد<ref>همان، ص۲۳۷</ref> . در این جنگ که به نام [[«غزوه طائف»]] مشهور است، پیامبر(ص) برای دو همسر خود که همراهش بودند؛ ام‌سلمه دختر ابوامیه و زینب بنت جحش<ref>طبری، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۸۴</ref>، دو خیمه برپا کرد و در تمام مدت محاصره طائف، میان آن دو خیمه نماز میگزارد<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۲۷</ref> به دلیل به نتیجه نرسیدن محاصرة طائف، مسلمانان به مدینه برگشتند. | ||
در سال بعد (نهم هجری)، هیئتی از ثقیف رهسپار مدینه شد و بعد از پذیرش اسلام به طائف بازگشت. پیامبر(ص) | در سال بعد (نهم هجری)، هیئتی از ثقیف رهسپار مدینه شد و بعد از پذیرش اسلام به طائف بازگشت. پیامبر(ص) عثمان بن ابی‌العاص (م۵۱ق)، را به امارت طائف برگزید<ref>ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴</ref> . پس از آن بود که امیة بن عمرو بن وهب، در نمازگاه پیامبر(ص)؛ یعنی همانجاییکه بین دو خیمه دو همسر پيامبر بود و ایشان در آنجا نماز می‌خواند، مسجدی ساخت<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۲۷</ref> . | ||
درباره چگونگی تأسیس این مسجد، بنا به روایت دیگری | درباره چگونگی تأسیس این مسجد، بنا به روایت دیگری از عثمان بن ابی‌العاص (م۵۱ق)، پیامبر(ص) فرمان داد تا به جای بتهای طائف، مسجدی بسازند<ref>ابن ماجه، بی‌تا، ج۱، ص۲۴۵، ح۷۴۳</ref> . بنابر گزارش دیگری شبیه همین روایت اما کامل‌تر، پیامبر(ص) ابوسفیان (م۳۲ق)، مغیرة بن شعبه (م.۵۰ق)، و مردی دیگر که یا از انصار بوده و یا خالد بن ولید (م۲۲ق) را برای شکستن بتهای قبیله ثقیف به آنجا فرستاد. آنان، پس از آن‌که بت‌ها را شکستند، از پیامبر(ص) پرسیدند که مسجدشان را در کجا بسازیم؟ حضرت فرمود: «در همان جای بت‌هایشان؛ تا خداوند در جاییکه عبادت نمی‌شده، عبادت شود.»<ref>ابونعیم، احمد بن عبدالله، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۴۵۸</ref> | ||
این دو گزارش، ظاهراً با همدیگر منافات دارد؛ در گزارش اول، بنای مسجد توسط | این دو گزارش، ظاهراً با همدیگر منافات دارد؛ در گزارش اول، بنای مسجد توسط امیة بن عمرو و در جایگاه مصلای پیامبر، بین دو خیمه دو همسر ایشان، روایت شده و در گزارش دوم، بنای مسجد توسط عثمان بن ابی‌العاص و در جایگاه بتهای مشهور قبیله ثقیف. می‌توان گفت: پس از اسلام آوردن قبیله ثقیف و دستور پیامبر(ص) به عثمان بن ابی‌العاص، او به امیة بن عمرو دستور داده تا مسجد را بسازد؛ بنابراین، بخشی از مسجد، مصلای پیامبر(ص) و بخشی دیگر، جایگاه بتهای مشهور ثقیف بوده است<ref>عطار، ضیاء بن محمد، ۱۴۳۴ق، ص۱۳۶</ref> . برخی گزارش‌های تاریخی، موید این دیدگاه است. بنابر روایت هشام کلبی (م۲۰۴ق)، لات، در جایگاه مناره سمت چپ مسجد طائف قرار داشته است (ابن کلبی، هشام‌بن محمد، ۲۰۰۰م، ص۳). یاقوت حموی (م ۶۲۱ق)، نیز همین بیان را دارد<ref>یاقوت حموی، ج۲، ص۴۶۴</ref> . همچنین وي در جای دیگری از کتابش، درباره این مسجد می‌نویسد: | ||
«سلامه، روستایی از طائف که مسجد منسوب به پیامبر(ص) در آنجا قرار دارد و در سمتی از آن، قبه‌ای است که در آن، قبر ابن عباس و جمعی از فرزندانش قرار دارد و همچنین مشهد صحابه در آنجاست.» <ref>یاقوت حموی، ج۴، ص۱۳</ref> | «سلامه، روستایی از طائف که مسجد منسوب به پیامبر(ص) در آنجا قرار دارد و در سمتی از آن، قبه‌ای است که در آن، قبر ابن عباس و جمعی از فرزندانش قرار دارد و همچنین مشهد صحابه در آنجاست.»<ref>یاقوت حموی، ج۴، ص۱۳</ref> | ||
بنابراين اولاً: این مسجد، مصلای پیامبر(ص) بوده و به دستور آن حضرت، در سال 9 هجري ساخته شده است؛ ثانیاً مدتها با نام «مسجد الطائف»، «مسجد رسول الله» و «مسجدالنبی» مشهور بوده و پس از سکونت ابن عباس در طائف و رفت و آمد به آن و به احتمال تعمیر آنجا و سپس دفن وی در کنار آن، به مسجد عبدالله ابن عباس معروف شده است؛ ثالثاً این مسجد، در بیرون از حصار طائف و در روستای سلامه قرار داشته و اکنون به دلیل واقع شدن این روستا در شهر طائف، به نام «حی السلامة» معروف است. | |||
و | |||
===وضعيت مسجد ابن عباس در حمله وهابيان=== | |||
اين مسجد، از گزند حمله اول وهابیان در امان ماند؛ هر چند ابتدا می‌خواستند آن را هم خراب کنند! پس از استیلای اول وهابیان بر طائف، فرماندهانِ سپاه وهابی‌ها، در فرمان مشترکی گفتند: «پیش از هدم گنبدها و بارگاه‌ها، باید همه مساجد و مدارس دینی تخریب شود.» سید یاسین افندی، یکی از عالمان طائف در زمان حمله وهابي‌ها، به آنان گفت: «هدف شما از تخریب مساجدی که برای اقامه نماز ساخته شده چیست؟! اگر هدفتان قبر شریف عبدالله‌ابن عباس است، آن قبر که در گوشه راست مسجد اعظم و زیر گنبدي قرار دارد و لازمه هدم قبر ایشان، تخریب کل مسجد نیست.» فرمانده وهابی‌ها این استدلال را پذیرفت و فرمان داد: «مسجد را فروگذارید و گنبد موجود بر فراز قبر ابن عباس را تخریب کنید.»<ref>همان، ص۶۸ و۶۹</ref> . بنابراین، در سال ۱۲۱۷ق. ساختمان مسجد همان‌گونه ماند ولی مقبره عبدالله ابن عباس تخریب شد. | |||
===تخريب و بازسازي مسجد=== | |||
این مسجد به همین صورت ماند تا این‌که در تاریخ ۵/۸/۱۳۶۸ و در ایام سلطنت سعود بن عبدالعزیز (سلطنت ۱۳۷۲ - ۱۳۴۲ق)، به کلی تخریب و بازسازی شد و از جهت غرب مسجد، توسعه یافت.<ref>عطار، ضیاء‌بن محمد، ۱۴۳۴ق، ص۱۴۳</ref> در بازسازی جدید، دو گنبد مسجد که نماد دو خیمه همسران پیامبر(ص) بود، بازسازی نشد و تنها مناره آن بازسازی شد. چهار سال بعد (۱۳۸۱ق.) در زمان فیصل بن عبدالعزیز (سلطنت ۱۳۹۴ - ۱۳۸۳ق) نیز توسعه مسجد ادامه یافت و مساحت آن به 15000 متر مربع رسید. همچنین منازلی جهت امام جماعت، مؤذن، کارگزاران مسجد و چند واحد تجاری به این مسجد اضافه شد.<ref>مسجد عبدالله ابن عبّاس بالطائف یحکی قصة ۱۴ قرناً مضت، رأی الیوم، ۸/۷/۲۰۱۵</ref> | |||
===مسجد ابن عباسِ دوران ما === | |||
در حال حاضر، این مسجد، قطب علمی، فرهنگی و دینی شهر طائف است و اهمیت ویژه‌‌ای دارد و در محله «السلامه» در مرکز شهر طائف قرار دارد. جهت سهولت دسترسی به این مسجد بزرگ، در هر چهار طرف آن، خیابان کشیده شده است؛ خیابان سلامه در جنوب، عبدالله ابن عباس در شرق، عقبة بن نافع در شمال و خیابانی فرعی در غرب. همچنین در جهت شرق مسجد، پارکینگی با ظرفیت پارک ۱۲۰ ماشین، احداث شده است. قسمت‌های این مجموعه بزرگ عبارت است از: | |||
1. نمازخانه برادران در دو طبقه و با ظرفیت گنجایش 11000 نفر؛ | |||
2. نمازخانه خواهران در يک طبقه (همکف) با ظرفیت گنجایش 1000 نفر؛ | |||
3. پارکینگ در دو طبقه زیرزمین با مساحت هر طبقه بیش از 14000 متر و گنجایش ۵۵۰ ماشین؛ | |||
4. سرویس بهداشتی در کنار مسجد (۲۴۰ سرویس و ۵۷۰ دستشویی) | |||
5. یک باب منزل برای امام جماعت مسجد؛ | |||
6. یک باب منزل برای مؤذن مسجد؛ | |||
7. ساختمانی در دو طبقه مخصوص اداره دعوت و ارشاد و ۱۷ واحد تجاری<ref>همان</ref> . | |||
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که یوسف عتیبی، از مسجد دیگری در طائف نام می‌برد که به مسجد ابن عباس معروف است. بنابر اطلاعات وی، مسجدی قدیمی در محله «المثناة»، دامنه شرقی کوه «المدهون»، پشت رستوران «المثناة» واقع شده که عبدالله ابن عباس این مسجد را هنگام ورودش به طائف، بنا کرده است. بنای کنونی این مسجد، از دوران عثمانی برجای مانده؛ مسجد به صورت مربع، همراه با درها و پنجره‌هایی ساخته شده و در پشت آن، حیاطی مستطیل شکل دیده می‌شود. دیوارهای آن سنگی و سقف آن چوبي است. بدیهی است که این مسجد، با مسجدی که قبر عبدالله ابن عباس در آن جای گرفته، کاملاً متفاوت است<ref>عتیبی، یوسف، المساجد الاثریة فی الطائف، مجلة الطائف، ش۳۶۰</ref> . | |||
==منابع== | |||
{{منابع}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۰۷
مسجد عبدالله بن عباس، که در کنار آن، مرقد عبدالله بن عباس، قبرستان شهدای غزوه طائف و نیز مقبره محمد بن حنفیه و عبدالله فرزند پیامبر(ص) قرار دارد، قديمي‌ترين مسجد طائف است که بناي اوليه آن به زمان پیامبر(ص) برمي‌گردد. اين بنا چندین بار تجدید بنا شد تا آن‌که در دوران آل سعود به کلي تخريب و مجدد بازسازي شد.
تأسیس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیشینه حضور پیامبر(ص) در طائف، به سال دهم بعثت برمی‌گردد. در این سال، پیامبر(ص) به آنجا رفته، قبیلة ثقیف را که نقش بسیار مهمی در طائف داشتند و دیگر سران آنجا را به اسلام فراخواند؛ اما نتیجه‌ای در بر نداشت.[۱]
قبیلة ثقیف ضد پیامبر(ص) عمل می‌کرد و همواره حامی قريش بود. وضعیت همچنان پایدار بود تا آن‌که پیامبر پس از جنگ با قبیلة هوازن در منطقه حنين در سال هشتم، بیست روز طائف را محاصره کرد. دلیل محاصره، پناهنده شدن سران هوازن به طائف بود؛ البته درگیری چندانی رخ نداد[۲] . در این جنگ که به نام «غزوه طائف» مشهور است، پیامبر(ص) برای دو همسر خود که همراهش بودند؛ ام‌سلمه دختر ابوامیه و زینب بنت جحش[۳]، دو خیمه برپا کرد و در تمام مدت محاصره طائف، میان آن دو خیمه نماز میگزارد[۴] به دلیل به نتیجه نرسیدن محاصرة طائف، مسلمانان به مدینه برگشتند.
در سال بعد (نهم هجری)، هیئتی از ثقیف رهسپار مدینه شد و بعد از پذیرش اسلام به طائف بازگشت. پیامبر(ص) عثمان بن ابی‌العاص (م۵۱ق)، را به امارت طائف برگزید[۵] . پس از آن بود که امیة بن عمرو بن وهب، در نمازگاه پیامبر(ص)؛ یعنی همانجاییکه بین دو خیمه دو همسر پيامبر بود و ایشان در آنجا نماز می‌خواند، مسجدی ساخت[۶] .
درباره چگونگی تأسیس این مسجد، بنا به روایت دیگری از عثمان بن ابی‌العاص (م۵۱ق)، پیامبر(ص) فرمان داد تا به جای بتهای طائف، مسجدی بسازند[۷] . بنابر گزارش دیگری شبیه همین روایت اما کامل‌تر، پیامبر(ص) ابوسفیان (م۳۲ق)، مغیرة بن شعبه (م.۵۰ق)، و مردی دیگر که یا از انصار بوده و یا خالد بن ولید (م۲۲ق) را برای شکستن بتهای قبیله ثقیف به آنجا فرستاد. آنان، پس از آن‌که بت‌ها را شکستند، از پیامبر(ص) پرسیدند که مسجدشان را در کجا بسازیم؟ حضرت فرمود: «در همان جای بت‌هایشان؛ تا خداوند در جاییکه عبادت نمی‌شده، عبادت شود.»[۸]
این دو گزارش، ظاهراً با همدیگر منافات دارد؛ در گزارش اول، بنای مسجد توسط امیة بن عمرو و در جایگاه مصلای پیامبر، بین دو خیمه دو همسر ایشان، روایت شده و در گزارش دوم، بنای مسجد توسط عثمان بن ابی‌العاص و در جایگاه بتهای مشهور قبیله ثقیف. می‌توان گفت: پس از اسلام آوردن قبیله ثقیف و دستور پیامبر(ص) به عثمان بن ابی‌العاص، او به امیة بن عمرو دستور داده تا مسجد را بسازد؛ بنابراین، بخشی از مسجد، مصلای پیامبر(ص) و بخشی دیگر، جایگاه بتهای مشهور ثقیف بوده است[۹] . برخی گزارش‌های تاریخی، موید این دیدگاه است. بنابر روایت هشام کلبی (م۲۰۴ق)، لات، در جایگاه مناره سمت چپ مسجد طائف قرار داشته است (ابن کلبی، هشام‌بن محمد، ۲۰۰۰م، ص۳). یاقوت حموی (م ۶۲۱ق)، نیز همین بیان را دارد[۱۰] . همچنین وي در جای دیگری از کتابش، درباره این مسجد می‌نویسد:
«سلامه، روستایی از طائف که مسجد منسوب به پیامبر(ص) در آنجا قرار دارد و در سمتی از آن، قبه‌ای است که در آن، قبر ابن عباس و جمعی از فرزندانش قرار دارد و همچنین مشهد صحابه در آنجاست.»[۱۱]
بنابراين اولاً: این مسجد، مصلای پیامبر(ص) بوده و به دستور آن حضرت، در سال 9 هجري ساخته شده است؛ ثانیاً مدتها با نام «مسجد الطائف»، «مسجد رسول الله» و «مسجدالنبی» مشهور بوده و پس از سکونت ابن عباس در طائف و رفت و آمد به آن و به احتمال تعمیر آنجا و سپس دفن وی در کنار آن، به مسجد عبدالله ابن عباس معروف شده است؛ ثالثاً این مسجد، در بیرون از حصار طائف و در روستای سلامه قرار داشته و اکنون به دلیل واقع شدن این روستا در شهر طائف، به نام «حی السلامة» معروف است.
وضعيت مسجد ابن عباس در حمله وهابيان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اين مسجد، از گزند حمله اول وهابیان در امان ماند؛ هر چند ابتدا می‌خواستند آن را هم خراب کنند! پس از استیلای اول وهابیان بر طائف، فرماندهانِ سپاه وهابی‌ها، در فرمان مشترکی گفتند: «پیش از هدم گنبدها و بارگاه‌ها، باید همه مساجد و مدارس دینی تخریب شود.» سید یاسین افندی، یکی از عالمان طائف در زمان حمله وهابي‌ها، به آنان گفت: «هدف شما از تخریب مساجدی که برای اقامه نماز ساخته شده چیست؟! اگر هدفتان قبر شریف عبدالله‌ابن عباس است، آن قبر که در گوشه راست مسجد اعظم و زیر گنبدي قرار دارد و لازمه هدم قبر ایشان، تخریب کل مسجد نیست.» فرمانده وهابی‌ها این استدلال را پذیرفت و فرمان داد: «مسجد را فروگذارید و گنبد موجود بر فراز قبر ابن عباس را تخریب کنید.»[۱۲] . بنابراین، در سال ۱۲۱۷ق. ساختمان مسجد همان‌گونه ماند ولی مقبره عبدالله ابن عباس تخریب شد.
تخريب و بازسازي مسجد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مسجد به همین صورت ماند تا این‌که در تاریخ ۵/۸/۱۳۶۸ و در ایام سلطنت سعود بن عبدالعزیز (سلطنت ۱۳۷۲ - ۱۳۴۲ق)، به کلی تخریب و بازسازی شد و از جهت غرب مسجد، توسعه یافت.[۱۳] در بازسازی جدید، دو گنبد مسجد که نماد دو خیمه همسران پیامبر(ص) بود، بازسازی نشد و تنها مناره آن بازسازی شد. چهار سال بعد (۱۳۸۱ق.) در زمان فیصل بن عبدالعزیز (سلطنت ۱۳۹۴ - ۱۳۸۳ق) نیز توسعه مسجد ادامه یافت و مساحت آن به 15000 متر مربع رسید. همچنین منازلی جهت امام جماعت، مؤذن، کارگزاران مسجد و چند واحد تجاری به این مسجد اضافه شد.[۱۴]
مسجد ابن عباسِ دوران ما[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در حال حاضر، این مسجد، قطب علمی، فرهنگی و دینی شهر طائف است و اهمیت ویژه‌‌ای دارد و در محله «السلامه» در مرکز شهر طائف قرار دارد. جهت سهولت دسترسی به این مسجد بزرگ، در هر چهار طرف آن، خیابان کشیده شده است؛ خیابان سلامه در جنوب، عبدالله ابن عباس در شرق، عقبة بن نافع در شمال و خیابانی فرعی در غرب. همچنین در جهت شرق مسجد، پارکینگی با ظرفیت پارک ۱۲۰ ماشین، احداث شده است. قسمت‌های این مجموعه بزرگ عبارت است از:
1. نمازخانه برادران در دو طبقه و با ظرفیت گنجایش 11000 نفر؛
2. نمازخانه خواهران در يک طبقه (همکف) با ظرفیت گنجایش 1000 نفر؛
3. پارکینگ در دو طبقه زیرزمین با مساحت هر طبقه بیش از 14000 متر و گنجایش ۵۵۰ ماشین؛
4. سرویس بهداشتی در کنار مسجد (۲۴۰ سرویس و ۵۷۰ دستشویی)
5. یک باب منزل برای امام جماعت مسجد؛
6. یک باب منزل برای مؤذن مسجد؛
7. ساختمانی در دو طبقه مخصوص اداره دعوت و ارشاد و ۱۷ واحد تجاری[۱۵] .
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که یوسف عتیبی، از مسجد دیگری در طائف نام می‌برد که به مسجد ابن عباس معروف است. بنابر اطلاعات وی، مسجدی قدیمی در محله «المثناة»، دامنه شرقی کوه «المدهون»، پشت رستوران «المثناة» واقع شده که عبدالله ابن عباس این مسجد را هنگام ورودش به طائف، بنا کرده است. بنای کنونی این مسجد، از دوران عثمانی برجای مانده؛ مسجد به صورت مربع، همراه با درها و پنجره‌هایی ساخته شده و در پشت آن، حیاطی مستطیل شکل دیده می‌شود. دیوارهای آن سنگی و سقف آن چوبي است. بدیهی است که این مسجد، با مسجدی که قبر عبدالله ابن عباس در آن جای گرفته، کاملاً متفاوت است[۱۶] .
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴
- ↑ همان، ص۲۳۷
- ↑ طبری، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۸۴
- ↑ واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۲۷
- ↑ ابن سعد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴
- ↑ واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۲۷
- ↑ ابن ماجه، بی‌تا، ج۱، ص۲۴۵، ح۷۴۳
- ↑ ابونعیم، احمد بن عبدالله، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۴۵۸
- ↑ عطار، ضیاء بن محمد، ۱۴۳۴ق، ص۱۳۶
- ↑ یاقوت حموی، ج۲، ص۴۶۴
- ↑ یاقوت حموی، ج۴، ص۱۳
- ↑ همان، ص۶۸ و۶۹
- ↑ عطار، ضیاء‌بن محمد، ۱۴۳۴ق، ص۱۴۳
- ↑ مسجد عبدالله ابن عبّاس بالطائف یحکی قصة ۱۴ قرناً مضت، رأی الیوم، ۸/۷/۲۰۱۵
- ↑ همان
- ↑ عتیبی، یوسف، المساجد الاثریة فی الطائف، مجلة الطائف، ش۳۶۰