سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در يک بررسي، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»</ref> و بنابر گزارشي 500 سفرنامه<ref>. به سوي ام القري، ص14.</ref> از  آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390)  به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه‌ها متعلق به سده‌هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205</ref>  
'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»</ref> و بنابر گزارشی 500 سفرنامه<ref>. به سوی ام القری، ص14.</ref> از  آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390)  به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205</ref>  


مضامين عمده اين سفرنامه ها را موضوعاتي شامل توصيف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهاي سفر، وصف بناها، زيارت‌گاه‌ها، بيان احوال حج‌گزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته‌اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطق فارسی زبان مانند هند و آسياي ميانه بوده‌اند.  
مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.  


== از سده چهارم تا سده دوازدهم ==
== از سده چهارم تا سده دوازدهم ==
نخستين سفرنامه حج فارسي، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص336-339.</ref> او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه‌اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسي، ص122؛ مجله دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردي و سفرنامه نويسي در اسلام و ايران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ايران بازگشت.  
نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم [[اسماعیلی]] مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.  
 
فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:
 
* لطائف الأذکار للحضار و السفار فی المناسک و الآداب نوشته محمد بن عمر ابن مازه راهنمای حج نوشته شده در سال 552 قمری
 
* [[تحفةالعراقین|تحفه العراقین (ختم الغرائب)]] نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».</ref>
* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان [[آل جلایر]] (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>
* سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد [[صفویه]] که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».</ref>
* خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)<ref>. صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>
* سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref>
* بخشی از [[منظومه چهارتخت]] سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>
* منظومه [[فتوح الحرمین]] سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref>
* [[بیان واقع]] نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
* سفرنامه منظوم [[تحفة الحرمین (قادری)|تحفه الحرمین]]، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>


* '''[[تحفةالعراقین|تحفه العراقين (ختم الغرائب)]]''' نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».</ref>
* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازيه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از  نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول،‌ص 30-45</ref>(حجازيه)
* سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».</ref>
* خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)<ref>. صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.</ref>
* سفرنامه منظوم حج بانويي اصفهاني(اواخر قرن دوازدهم) شامل بيش از هزار  بيت شعر در وصف راه  حج و ذکر عواطف شيعيان نسبت به زيارت¬گاه¬هاي حرمين است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref>
* بخشي از منظومه چهارتخت سروده حسين ابيوردي که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمين و چند شهر ديگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>
* منظومه فتوح الحرمين سروده محيي الدين لاري (م. 933 ق.) نيز با اينکه بيشتر شرحي از اماکن حرمين و مناسک حج است، گاهي در زمره سفرنامه¬هاي منظوم حج دسته بندي شده است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref>
* بيان واقع نوشته عبدالکريم کشميري که بيشتر مطالب آن در گزارش جنگ¬ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نويسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
* سفرنامه منظوم تحفه الحرمين، سروده محمد رحيم الدين قادري از دانشوران هندوستان <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري ج1، ص173-212</ref>
== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم ==
== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم ==
سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسي، ص122.</ref> بيشتر اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق.  بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.<ref>. ميقات حج، ش70، ص80«کاروان هاي حج عثماني به روايت سفرنامه هاي ايراني دوره قاجار».
سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>. میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
</ref>بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...».</ref> برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...»؛ سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج1، ص 9- 131؛ حديث قافله¬ها، ص 203، 214.</ref>
</ref>بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.</ref>
* تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.<ref>. تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق، مقدمه، ص14-16.</ref>  
 
* بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.<ref>. به سوي ام القري، ص231-235.</ref>  
فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:
* سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته<ref>. ميقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطريق..».</ref>   
{{ستون-شروع|2}}
* سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است.<ref>. پيام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوي هندي...».</ref> سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. <ref>. سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسي، ص131.</ref>   
* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref>  
* سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج2، ص 199.</ref>   
* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>. به سوی ام القری، ص231-235.</ref>  
* سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل،  
* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>. میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref>   
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.)
* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>. پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref>  
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق. 
* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>. سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref>   
* سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.<ref>.آينه آثار، ص118.</ref>  
* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref>   
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297  
* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.  
* منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297  
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
* سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
* سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق
* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297قمری<ref>.آینه آثار، ص118.</ref>  
* سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال  
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
* سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق. 
* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.
* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
* حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.<ref>. سفرنامه حج تکابي، ص115-122.</ref>   
* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
* سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.<ref>. سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف، پيشگفتار، ص15-17.</ref>   
* [[تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)|سفرنامه نایب الصدر شیرازی]] در همین سال
* سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.<ref>. ميقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ي مکه حاج محمدتقي جورابچي».</ref>
* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
* از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است.  
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج6، ص 208.</ref>   
* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری<ref>. سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref>   
* سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>   
* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>. سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref>   
* سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317
* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است<ref>. میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref>   
* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>   
* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref>   
* سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص370-375.</ref>   
* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316قمری به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>   
* شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند.
* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
* سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق. <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>   
* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>   
* سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.<ref>. به سوي ام القري، ص153-155.</ref>   
* سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref>   
* سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>   
* شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
* سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>   
* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>   
* سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>  
* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری<ref>. به سوی ام القری، ص153-155.</ref>   
* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>   
* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>   
* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
{{پایان}}
 
== دوره معاصر ==
== دوره معاصر ==
در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.<ref>. حج در ادب فارسي، ص178-179.</ref>
در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.<ref>. حج در ادب فارسی، ص178-179.</ref>


از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.
از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331ش. و [[سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی]] شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.


برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از  سياست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>
برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در [[خسی در میقات]] از  سیاست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>


در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنماي حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بياييد، ص79-88،134-138</ref> و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛<ref>. اي قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.  
در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>. ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.  


کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،<ref>. نک. کتابشناسي حج و زيارت، ص155-245.</ref> تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.
کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>. نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
خط ۶۹: خط ۷۹:
}}
}}


اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
* اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
* ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
آينه آثار- فهرست آثار و معرفى كتابهاى منتشر شده حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت‏: مركز تحقيقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
* آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
* آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
* آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
با کاروان صفا در سال 1382: رسول‌ جعفریا‌ن‌، تهران، ‌مشعر، ۱۳۸۳ش.
* با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
* با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
* بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
* به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
* پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
* پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
* پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
* پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
تاريخ اجتماعى ايران‏: مرتضى راوندى‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
* تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
تاريخ ادبيات ايران از فردوسى تا سعدى‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائى و غلام حسين صدرى افشار، تهران‏، مرواريد، 1367ش.
* تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
تاريخ ادبيات در ايران‏: ذبيح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
* تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.  
* تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.  
تاريخ مشروطه ايران‏: احمد كسروى‏، تهران، امير كبير، 1383ش.
* تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتى يوليانوويچ‏ كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده‏، تهران‏، شركت انتشارات علمي فرهنگي‏،1379ش‏.
* تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتي يوليانوويچ کراچکوفکسي (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي فرهنگي، 1379ش.
* تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
* تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
تذکره‌ الطریق‌ فی‌ مصا‌ئب‌ حجا‌ج‌ بیت‌الله‌ العتیق‌: الحا‌فظ محمد عبدالحسین‌ الکربلائی‌ الکرنا‌تکی‌ الهندی، تحقیق سید حسن‌ علی‌ مطر الها‌شمی‌، بیروت‌، دار المحجه‌ البیضا‌ء‌، ۱۴۳۵ق‌.
* تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
تذکره بالاخبار: محمد بن‌ جبیر الاندلسی‌، تحقیق علی‌ احمد کنعا‌ن‌، ابوظبی‌، دارالسویدی،۲۰۰۱م‌.
* تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق.
* جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
حج در ادب فارسی: خلیل‌الله‌ یزدانی‌، تهران‌، مشعر، ۱۳۷۹ش.
* حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
الحجاز في أدب الرحلة العربي: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
* الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
حديث قافله‏ ها: على قاضى عسكر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
* حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
خسی در میقات: جلال‌ آل‌احمد، تهران‌، جا‌مه‌دران‌،۱۳۸۶ش.
* خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
* دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
* دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
* دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
* راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
* رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
* سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
* سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
سفرنامه امین الدوله:  میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
* سفرنامه امین الدوله:  میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
سفرنامه حج نامه تکابي: سلیم‌ خا‌ن‌ تکا‌بی، تحقیق‌ رسول‌ جعفریا‌ن‌، قم‌، نشر مورخ‌، ۱۳۸۸ش.
* سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
سفرنامه حج و راهنماي حجاج: حسين ذوالقدر شجاعي، تهران، نشر خرم، 1334ش.
* سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
سفرنامه حج: لطف‌ الله‌ صا‌فی‌ گلپا‌یگا‌نی‌، قم‌، جا‌معه‌ مدرسین‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌، دفتر انتشا‌رات‌ اسلامی‌، ۱۳۶۴ش.  
* سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.  
سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
* سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
* سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
سفرنامه منظوم حج‏: بانوى اصفهانى‏، رسول‏ جعفريان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
* سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين بن مهدى‏ فراهاني، تحقيق مسعود گلزارى، ‏تهران‏، فردوسي،1362ش.
* سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش.
* سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
* صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
فهرست واره کتاب‌هاي فارسي: احمد منزوي، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامي، 1382ش.
* فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
قرائه فی ادب الرحله:  
* قرائه فی ادب الرحله:  
كاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
* کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
* کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
کتابشناسي حج و زيارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
* کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
کتابنامه حج: محمدحسن‌ بکا‌ئی‌، تهران‌، مشعر،۱۳۷۴ش.
* کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
* کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
* ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
* مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
مدينه شناسى‏: محمد باقر نجفى، تهران‏، شركت قلم‏، 1364ش‏.
* مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
معجم ما كتب في الحج و الزيارة و المعالم المشرفة في الحجاز: عبد الجبار رفاعى، تهران، مشعر، 1427ق‏.  
* معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏.  
میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
* میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
ميقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمايندگي ولي فقيه در حج امور حج و زيارت.
* میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
{{پایان}}
{{پایان}}
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۳

سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400[۱] و بنابر گزارشی 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.[۳]

مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.

از سده چهارم تا سده دوازدهم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نخستین سفرنامه حج فارسی، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها در 437 قمری آغاز شد.[۴] او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.[۵] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.

فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:

  • لطائف الأذکار للحضار و السفار فی المناسک و الآداب نوشته محمد بن عمر ابن مازه راهنمای حج نوشته شده در سال 552 قمری
  • تحفه العراقین (ختم الغرائب) نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری[۶]
  • رساله حجازیه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.[۷]
  • سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.[۸]
  • خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)[۹]
  • سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.[۱۰]
  • بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۱]
  • منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.[۱۲]
  • بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
  • سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری [۱۳]

سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.[۱۴] بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.[۱۵]بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.[۱۶] برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.[۱۷] از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.[۱۸]

فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:

  • تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.[۱۹]
  • بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری[۲۰]
  • سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.[۲۱]
  • سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.[۲۲]
  • سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279قمری [۲۳]
  • سفرنامه حج منصور نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.[۲۴]
  • سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
  • سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
  • سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
  • سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297قمری[۲۵]
  • سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
  • منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
  • سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
  • سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
  • سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال
  • سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
  • روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
  • حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری[۲۶]
  • سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322قمری نوشته شده است.[۲۷]
  • سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است[۲۸]
  • سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته [۲۹]
  • سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316قمری به حج رفته است.[۳۰]
  • سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
  • سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 [۳۱]
  • سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان [۳۲]
  • شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
  • سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری [۳۳]
  • سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری[۳۴]
  • سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،[۳۵]
  • سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند [۳۶]
  • سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.[۳۷]

دوره معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.[۳۸]

از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی[۳۹] تاکید شده است.

برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۰]

در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.[۴۱]در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.[۴۲] و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛[۴۳] حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)[۴۴] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۵] لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،[۴۶] تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»
  2. ↑ . به سوی ام القری، ص14.
  3. ↑ . فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205
  4. ↑ . تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.
  5. ↑ . حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».
  6. ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».
  7. ↑ . نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45
  8. ↑ . کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».
  9. ↑ . صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.
  10. ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
  11. ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
  12. ↑ . کتابنامه حج، ص195
  13. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212
  14. ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.
  15. ↑ . میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
  16. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».
  17. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.
  18. ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.
  19. ↑ . تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.
  20. ↑ . به سوی ام القری، ص231-235.
  21. ↑ . میقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».
  22. ↑ . پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».
  23. ↑ . سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.
  24. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.
  25. ↑ .آینه آثار، ص118.
  26. ↑ . سفرنامه حج تکابی، ص115-122.
  27. ↑ . سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.
  28. ↑ . میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».
  29. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.
  30. ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
  31. ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
  32. ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.
  33. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
  34. ↑ . به سوی ام القری، ص153-155.
  35. ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
  36. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
  37. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
  38. ↑ . حج در ادب فارسی، ص178-179.
  39. ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
  40. ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
  41. ↑ . سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.
  42. ↑ . با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138
  43. ↑ . ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
  44. ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
  45. ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
  46. ↑ . نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
  • اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
  • ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
  • آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
  • آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
  • آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
  • با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
  • بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
  • به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
  • پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
  • پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
  • پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
  • تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
  • تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
  • تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
  • تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
  • تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
  • تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
  • تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
  • تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
  • تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
  • تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
  • تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
  • جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
  • حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
  • الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
  • حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
  • خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
  • دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
  • دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
  • دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
  • راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
  • رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
  • سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
  • سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
  • سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
  • سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
  • سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
  • سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
  • سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
  • سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
  • سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
  • سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
  • سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
  • سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
  • سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
  • سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
  • صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
  • فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
  • قرائه فی ادب الرحله:
  • کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
  • کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
  • کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
  • کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
  • کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
  • ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
  • مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
  • مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
  • معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏.
  • میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
  • میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
  • میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
  • میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=سفرنامه‌های_فارسی_حج&oldid=59901»