کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق | |||
==حضور امام علی(ع) در عراق== | |||
کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امیر مؤمنان علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه ها و جایگاه های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام(ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره های تاریخی مختلف دلالت دارد.<ref>خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۳.</ref> | |||
حضور تاریخی امام علی۷ در عراق، با دو شهر نجف و کوفه و اماکن مقدس منسوب به ایشان در این دو شهر، شامل آستان مقدس علوی در نجف اشرف، مسجد کوفه و جایگاه های مرتبط با امام۷ در این مسجد (همچون محراب محل ضربت خوردن آن حضرت و دو جایگاه تاریخی دکّة القضاء و دکّة الطشت) و نیز خانه منسوب به ایشان بیرون همین مسجد، شناخته می شود؛ حال آنکه در دیگر شهرها و مناطق عراق -از بصره در جنوب عراق تا موصل در شمال این کشور -جایگاه ها و زیارتگاه های متعددى منسوب به امام علی۷ است.<ref>خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۴.</ref> | |||
بیشتر این اماکن با حضور تاریخی امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق و وقایع مرتبط با سیره حیات ایشان ارتباط دارد و گاه مانند مسجد عتیقه یا منطقه در بغداد و مشهد الشمس حلّه، در محل وقوع برخی از معجزات آن حضرت ساخته شده است. شماری از این اماکن نیز در مسیر رفت وآمد ایشان به مناطق وقوع جنگ های دوره خلافت پنج ساله ایشان (جمل، صفین و نهروان) قرار دارد و به صورت واقعی یا نمادین، بیانگر مناطق محل اقامت ایشان در این مسیرهاست.<ref>ص۸۷.</ref> | |||
برخی دیگر از این اماکن نیز - مانند اماکن موجود در موصل، اربیل و عین التمر- به شکل پدیده هایی همچون قدمگاه، پنجه گاه یا حوض آب ظهور یافته است. هرچند بیشتر چنین زیارتگاه هایی، فاقد شواهد و مدارک کافی برای تأیید ارتباط واقعی و تاریخی آنها با امام۷ و حضور ایشان در این اماکن است، اما به هر حال علت شکل گیری چنین یادمان هایی را می توان حضور امام علی۷ در ضمیر و حافظه جمعی ساکنان این مناطق در دوره های تاریخی مختلف تفسیر کرد.<ref>ص۸۷.</ref> | |||
== مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای کنونی)، بغداد == | |||
از زیارتگاه های کهن و مشهور مرتبط با امام علی۷ در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است. این محله در اصل روستایی به نام «سونایا» بود که پس از توسعه شهر بغداد، به یکی از محله های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و روستا نیز بعدها از بین رفت. (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵) | |||
در این | مشهد العتیقه از اماکن حضور امام علی۷ و از زیارتگاه های کهن شیعیان بغداد است. خطیب بغدادی در این باره مى نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می کنند و بزرگ می دارند و گمان می کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب۷، در آنجا اقامه نماز کرده است». وى سپس به قول قاضی ابوبکر جِعابی استشهاد کرده است: «امیر مؤمنان علی۷ در زمان بازگشت خود از نهروان، از بغداد عبور کرده و آنجا نماز گزارده بود». (خطیب بغدادی، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۴۰۴) | ||
در گزارش های تاریخی دوره های قدیمی تر، بارها از مشهد العتیقه یاد شده است؛ از جمله آنکه آن را از جاهایی برشمرده اند که در جریان افزایش سخت گیری نسبت به شیعیان و هجوم به خانه شیخ طوسی در سال ۴۴۸ قمرى، اذان گفتن به روش شیعه در آنجا ممنوع شد. (ابن جوزی، ۱۹۹۲م، ج۱۶، ص۷) در اخبار سال ۴۵۷ قمرى نیز گفته اند که اهالی یکی از محلات بغداد، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. (همان، ج۱۶، ص۹۱) | |||
در سال | |||
به نظر می رسد این زیارتگاه در دوره های تاریخی کهن، محل فعالیت های علمی شیعیان بغداد بوده است؛ چنان که نجاشی (م.۴۵۰ق)، عالم و رجالی برجسته شیعه در قرن پنجم هجری، مى نویسد که در مشهد العتیقه، کتاب الغیبه نعمانی (م.۳۶۰ق) بر محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می شد (نجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۳۸۳) و خود او نیز در آنجا، کتاب صیام ابن فضّال را قرائت کرده است. (همان، ص۲۵۹) | |||
در شماری از منابع سده های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م.۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است. (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۲۲۷) یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی۷ در محله عتیقه اشاره کرده (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵) و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی۷ به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد. (همان، ج۱، ص۳۶۳) | |||
== | == مشهد الشمس، حلّه == | ||
از مشهورترین یادمان های منسوب به امام علی۷ در عراق، زیارتگاه تاریخی و کهن موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه میان محوطه محصور و مشجّری در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی۷ به آسمان بازگردانده شد. البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد. (ر.ک: خامه یار، ۱۳۹۳ش، ص۳۳ - ۳۸) | |||
درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م.۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل، (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۵۵) قدیمی ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م.۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره، اما اقوال دیگری درباره آن مطرح کرده است؛ از جمله اینکه: «گفته شده در اینجا خورشید برای حزقیل پیامبر۷، و به قولی برای یوشع بن نون۷، و به قول دیگری برای علی بن ابی طالب۷ بازگشته است». (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۶) | |||
بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته اند؛ (الحدیثی و عبدالخالق، ۱۹۷۴م، ص۴۸) اما علاءالدین احمد العانی، با استناد به قرائن تاریخی و معماری، از جمله شباهت فراوان این بنا به گنبد زمرّد خاتون2 در بغداد، تاریخ ساخت آن را دهه آخر سده ششم هجری و از آثار معماری دوره الناصر لدین الله (خلافت: ۵۷۵ - ۶۲۲ق) دانسته است. (العانی، ۱۹۸۲م، ص۵۹) | |||
بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی۷ دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده اند. در ضلع غربی بنا، صحن کوچکی وجود دارد که دور آن را رواق هایی فراگرفته است. این صحن را در سال های اخیر مسقّف کرده اند. در زاویه شمال شرقی صحن، مناره نسبتاً جدیدی وجود دارد که ارتفاع آن کمتر از ارتفاع گنبد بناست و بخش هایی از بدنه و بالکن آن حاوی تزئینات و کتیبه های کاشی کاری است. (تحقیق میدانی مؤلف)<ref>ص۷۷.</ref> | |||
== قطّاره امام علی۷، کربلا == | |||
از اماکن مشهور منسوب به امام علی۷ در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی۷ به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.<ref>ص۷۷.</ref> | |||
البته داستان معجزه فوق به روایت های گوناگون در منابع مختلف شیعه نقل شده است و در محل وقوع آن نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ برای مثال نصر بن مزاحم محل آن را «ظَهر کوفه»، (منقری، ص۱۴۵) ابن شهرآشوب و قطب راوندی، محل آن را «صندودا» (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶؛ قطب راوندی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۲۵) و حسین بن حمدان خصیبی، شیخ مفید و سید حمیری، محل آن را پس از گذشتن امام۷ از کربلا دانسته اند. (خصیبی، ۱۹۹۱م، ص۱۴۸؛ مفید، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۳۳۴؛ ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶) | |||
چشمه ای که امروزه به نام قطّاره امام علی۷ شناخته می شود، در نقطه ای نزدیک دریاچه «رَزّازه» قرار دارد و اطراف آن را دیواره های صخره ای نسبتاً مرتفعی فراگرفته است. ساختمان زیارتگاه تا چندی پیش شامل اتاقی با گنبد کوچک سبزرنگ بود که چشمه آب در گوشه آن، داخل یک پنجره چوبی مشبّک تک ضلعی قرار داشت. (خامه یار، ۱۳۹۴ق، ص۱۰۴) در حال حاضر ساختمان جدید و بزرگی با گنبد و دو گلدسته و ضریحی به سبک ضریح های امامزادگان ایران، جایگزین ساختمان کوچک قبلی شده است.<ref>ص۷۸.</ref> | |||
== قدمگاه و حوض آب امام علی۷، عین التمر == | |||
عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست که میان نخلستان های سرسبزی در دلِ صحرا قرار دارد و در گذشته «شفاثا» نام داشته است. در این شهر مقام ها و قدمگاه هایی منسوب به ائمه و اهل بیت:، از جمله مقامی برای امام حسن مجتبی۷ و مقامی برای امام زین العابدین۷ و اسرای کربلا وجود دارد. برای امام علی۷ نیز دو مزار به نام هاى «دوسة علی» (قدمگاه علی) و «حوض علی» وجود دارد.<ref>ص۷۸.</ref> | |||
طالب علی الشرقی، حدود نیم قرن پیش، قدمگاه امام علی۷ را حجره ای مستطیل با سقفی از تیرهای چوبی توصیف کرده که داخل آن، سنگی به شکل مثلث با یک فرورفتگی به شکل سم اسب وجود داشته و نزدیک این سنگ، حفره گردی به قطر ۷ سانتی متر در کف اتاق به چشم می خورده است. اهالی عین التمر، فرورفتگی درون سنگ را جای پای اسب امام علی۷، و حفره گرد را نیز محل فرو رفتن نیزه امام۷ می دانند. (الشرقی، ۱۹۶۹م، ص۱۴۹ - ۱۵۰) | |||
زیارتگاه حوض آب امام علی۷ نیز شامل اتاق کوچکی بوده که درون آن، حوض آب مستطیلی به طول ۲۵/۱ و عرض ۷۵/۰ متر وجود داشته است. اهالی منطقه معتقدند امام علی۷ از آب آن وضو گرفته است. ازاین رو این حوض آب برای آنان از تقدس بالایی برخوردار بوده است. (همان، ص۱۴۹) این دو محل ظاهراً همچنان پابرجا و زیارتگاه اهالی عین التمر است؛ اما از وضعیت کنونی آنها اطلاعی به دست نیامد.<ref>ص۷۹.</ref> | |||
قدمگاه امام علی۷، زبیر | |||
ناصرخسرو در سفرنامه خود اشاره کرده که در شهر بصره و نواحی آن سیزده مشهد به نام امیر مؤمنان علی۷ وجود داشته است. (ناصر خسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷) امروزه بیشتر این مقام ها از بین رفته و نشانی از آنها باقی نمانده است. | |||
شهر قدیمی بصره در گذر زمان ویران و متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. | |||
مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق به شمار می آید؛ چنان که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می شود که امام حسن۷ نیز به دستور امام علی۷، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۷۸) | |||
بر این اساس، برخی از فقها و علمای متقدم شیعه، همچون شیخ صدوق و شیخ مفید، به جهت آنکه امام علی۷ در مسجد بصره نماز جمعه برپا داشته است، این مسجد را در کنار مساجد مقدس دیگری همچون مسجدالحرام، مسجدالنبی در مدینه منوّره و مسجد کوفه، و در شمار چهار یا پنج مسجدی به شمار آورده اند که اعتکاف در آنها جایز است. (شیخ صدوق، بی تا، ص۲۰۹؛ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳)3 | |||
امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است که به نظر می رسد برج (زاویه شمال غربی) دیوارهای آجری مرتفع ساختمان قدیمی مسجد است. چنان که در عکس های قدیمی به جامانده از مسجد دیده می شود، متصل به این برج، سازه ای قدیمی اما از دوره های متأخر، شامل دو حجره طاقدار کوچک وجود داشته که گویا در چند دهه اخیر از بین رفته و در حال حاضر نشانی از آن به جا نمانده است. | |||
آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی۷ شهرت داشته است. این قدمگاه باید همان مشهدی باشد که ناصرخسرو از آن به نام «مشهد باب الطیّب» در کنار مسجد جامع بصره یاد کرده است. (ناصرخسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷) امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می آید.<ref>ص۷۹.</ref> | |||
== قدمگاه امام علی۷، بصره == | |||
در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی۷ وجود دارد. (سامرائی، ۲۰۰۶م، ص۲۴) وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی۷ است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است. (باش اعیان العباسى، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۶۱) | |||
این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می آید و گفته می شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمرى بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمرى (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است. (همان، ج۱، ص۳۶۰) | |||
== مقام امام علی۷، ناصریه == | |||
بر اساس منابع تاریخی معتبر، امیر مؤمنان علی۷ جهت رویارویی با عایشه و طلحه و زبیر، که با بیعت شکنی مردم را علیه ایشان تحریک کرده بودند، با لشکر خود از مدینه به سمت عراق حرکت کرد و هنگام ورود به عراق، در منطقه ذی قار توقف کرد. سپس فرزند خود، امام حسن۷، و عمار یاسر را به کوفه فرستاد تا مردم را به همراهی خود دعوت کنند. ایشان پس از پیوستن شماری از اهل کوفه به لشکرشان، از ذی قار به سمت بصره حرکت کردند. (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۶۸) | |||
امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی۷ وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی۷ در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۳۱۶ - ۳۱۷) | |||
== مقام ها و گنبدهای امام علی۷ در ساحل رود فرات == | |||
در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی۷ وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی»۷ شناخته می شده است. این زیارتگاه ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی۷ در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است. | |||
متأسفانه اطلاعات موجود درباره این زیارتگاه ها بسیار پراکنده و اندک است و آمار دقیقی از تعداد آنها وجود ندارد و به نظر می رسد پژوهش تاریخی و تحقیق میدانی جامعی درباره آنها انجام نشده است. البته در امتداد همین شهرها در مناطق مجاور رود فرات در کشور سوریه، مقام های دیگری منسوب به امام علی۷ وجود دارد که نگارنده این سطور از بیشتر آنها بازدید میدانی انجام داده و نتایج مطالعات خود را پیش تر منتشر کرده است. (ر.ک: خامه یار، ص۴۹ به بعد) | |||
در شهر تاریخی «هیت» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۶۰ کیلومتری غرب رمادی (مرکز استان انبار عراق) -وجود مقام یا گنبدی برای امام علی۷ گزارش شده است. (العامری، ص۹۲) گفتنی است هیت از شهرهایی است که گفته شده امام۷ در مسیر بازگشت از صفّین، از آن عبور کرده است. (منقری، ۱۹۹۰م، ص۵۲۸) همچنین به گزارش ابن اعثم، امام۷ در مسیر عزیمت به صفّین، پس از عبور از هیت، در جایی به نام «اقطار» اقامت فرمود و آنجا مسجدی ساخت که تا زمان وی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) پابرجا بوده است. (ابن اعثم، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۵۵۶) | |||
در آرشیو عکس های تاریخی عکاس فرانسوی، هنری ویوله، تصاویری از یک بنای تاریخی نیمه ویرانه در شهر «آلوس» -واقع در جزیره ای میان رود فرات، نزدیک شهر حدیثه -به چشم می خورد که آن را به عنوان مسجد امام علی۷ معرفی کرده است. در این تصاویر، درون بنا محرابی با کتیبه ای به خط کوفی دیده می شود. متأسفانه در منابع تاریخی و تحقیقات جدید، هیچ اشاره ای به این بنا ملاحظه نشد و از وضعیت کنونی آن نیز اطلاعی به دست نیامد.<ref>ص۸۲ و ص۸۳.</ref> | |||
آلویس موسیل، شرق شناس اتریشی، نیز به وجود گنبد یا مشهدی برای امام علی۷ در غرب «حَدیثه» اشاره کرده است. (موسیل، ۱۹۹۰م، ص۳۲۸) حدیثه شهر کوچکی میان دو شهر هیت و عانه است و مانند آلوس، به صورت جزیره ای در میان رود فرات قرار دارد. متأسفانه از گنبد امام علی۷ در حدیثه نیز آگاهی دیگری در سایر منابع تاریخی به دست نیامد و از وضعیت امروزی آن اطلاعی در دست نیست.<ref>ص۸۳.</ref> | |||
شهر تاریخی دیگر حوزه رود فرات در عراق که در آن مقام هایی برای امام علی۷ گزارش شده، شهر «عانه» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۲۱۰ کیلومتری غرب «رمادی» (مرکز استان انبار) -است. در منابع تاریخی به گذشتن امام علی۷ از عانه اشاره ای نشده است؛ اما این شهر به طور طبیعی در مسیر بازگشت امام علی۷ از صفّین قرار داشته و احتمال توقف لشکر امام۷ در این شهر یا نزدیک آن، دور از ذهن نیست. (خامه یار، ص۹۶ و ۹۸) | |||
به هر حال گویا در دوره های اخیر، چند گنبد و زیارتگاه منسوب به امام علی۷ در عانه و اطراف آن وجود داشته است. یکی از این گنبدها در منطقه «حقون»، در عانه قدیم، بالای تپه سنگی مرتفعی واقع بوده و درون آن، محل جای پای اسب امام علی۷ (طبق باور اهالی منطقه) وجود داشته است. متأسفانه این گنبد، دو بار به دست جریان های تکفیری، یک بار در سال ۲۰۰۶ میلادى به دست القاعده، و بار دوم در سال ۲۰۱۵ میلادى به دست داعش، تخریب و ویران شد.<ref>ص۸۳.</ref> | |||
زیارتگاه دیگر، «مشهد الحجر» در شمال عانه است که طبق باور اهالی، محل توقف و نماز خواندن امام علی۷ روی یک تخته سنگ بوده و بعدها در محل آن، زیارتگاه کنونی ساخته شده است. خاندان «مشاهده»، که از تیره های بسیار سادات عراق و بادیه شام به شمار می آیند، به جهت استقرار نخستین اجدادشان در مجاورت این مشهد (زیارتگاه)، بدین نام شهرت یافته اند. (کحالة، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۲۱۱) | |||
== قدمگاه امام علی۷، موصل == | |||
در شهر موصل، دو زیارتگاه منسوب به امام علی۷ وجود داشته که قدمت آنها به سده های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می رسیده است. یکی از این دو زیارتگاه، قدمگاه منسوب به امام۷، و زیارتگاه دیگر، پنجه گاه یا جای کف دست منسوب به ایشان بوده است. این دو زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره های متأخر پابرجا بودند؛ اما ظاهراً در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شدند.<ref>ص۸۴.</ref> | |||
قدمگاه امام علی۷، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است. مرحوم سعید دیوه جی آن را بنای گنبددار کوچکی پایین تر از سطح زمین توصیف کرده که روی دیوارهای داخلی آن کتیبه هایی وجود داشته است. به اعتقاد وی، این بنا در اصل بخش به جا مانده از یکی از مدارس قدیمی موصل بوده که بعدها با ساخت قدمگاهی برای امام علی۷ در آن، به زیارتگاه تبدیل شده است. (موصلی، ۱۹۶۶م، ص۱۰۴) | |||
سیوفی، که کتیبه های این زیارتگاه را بازخوانی کرده، از کتیبه ای یاد کرده که حاوی نام احمد بن حاجی عبدالله بن عمار و تاریخ ۷۸۴ قمرى بوده است. این کتیبه ممکن است بیانگر ساخت زیارتگاه در این تاریخ به دست شخص یادشده باشد. او همچنین از کتیبه دیگری که بیانگر ساخت (بازسازی) بنا در سال ۱۱۷۰ قمرى به دست علی بن رومی بوده، و نیز دو کتیبه حاوی صلوات بر چهارده معصوم در دو طرف طاق زیارتگاه یاد کرده است. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۱۸ - ۱۱۹) | |||
== مسجد پنجه علی۷، موصل == | |||
جایگاه دیگر منسوب به امام علی۷ در موصل، مسجد پنجه علی۷ است که از توصیف های موجود در تواریخ محلی موصل، می توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی۷ در «مشهد الطرح» موصل، کهن ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۰) متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی شود.<ref>ص۸۵.</ref> | |||
این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۸ - ۱۴۹) در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می آید. (ر.ک: الجمعة، ۱۴۱۰ق، ص۹۷ - ۱۰۸) | |||
روی هر یک از سردر بنا و حاشیه محراب و ضلع جنوبی بنا، که در موزه بغداد نگهداری می شود، کتیبههای متعددی نوشته شده است. در طاق سردر بنا، کتیبه ای حاوی آیاتی از قرآن (ق: ۳۱ - ۳۴) و نیز کتیبه ای حاوی نام بانی زیارتگاه وجود دارد که متأسفانه بخش حاوی نام بانی در این کتیبه از بین رفته است؛ اما کتیبه جدیدتری بالای طاق سردر، حاوی تاریخ ۱۲۱۷ قمرى قرار دارد (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۹) که می تواند بیانگر بازسازی بنا در این سال باشد.<ref>ص۸۵.</ref> | |||
همچنین در کتیبه گرداگرد محراب آمده که این بنا به دستور محمد بن اسماعیل بن علی بن محمد بن احمد بن زید بن عبدالله حسینی، و به دست عزالدین ابوالحسن علی، و در زمان نقابت نصیرالدین محمد بن محمد بن مرتضی بن عبدالمطلب بن مرتضی بن محمد بن زید بن عبدالله حسینی در سال ۸۰۸ قمرى ساخته شده است. (همان، ص۱۴۹ - ۱۵۰) نصیرالدین یادشده در این کتیبه، از رجال خاندان نقبای موصل است که برای چندین قرن عهده دار نقابت سادات در این شهر بود. | |||
دو طرف محراب بنا دو طاقچه سنگی تعبیه شده که بالای آنها کتیبه ای بیانگر اینکه اینجا محل جای کف دست امام علی۷ و جای سم اسب ایشان است، وجود دارد. گویا در هر طاقچه، قطعه سنگی وجود داشته که درون قطعه سنگ سمت راست، نقش یک پنجه یا کف دست بوده است؛ اما در کمتر از یکصد سال گذشته، از محل خود کنده و ناپدید شده است! (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۵۰) در منابع تاریخی، گزارش هایی مبنی بر حضور امام علی۷ در موصل وجود ندارد.<ref>ص۸۵.</ref> | |||
== مسجد پنجه علی۷، اربیل == | |||
در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی»۷ وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی۷ است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م.۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است. (ابن مستوفی، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴) ازاین رو می توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.<ref>ص۸۶.</ref> | |||
گفتنی است ابن مستوفی در شرح حال دو تن از اعلام این شهر به نام های ابوالحسن علی بن اسماعیل بغدادی اربلی (۵۵۹ - ۶۱۸ق) و ابوالعباس خضر بن محمد اربلی معروف به ابن نفیس (م.۶۱۸ق)، به دفن آنها در قبرستان مجاور «مشهد الکف» اشاره کرده است. (همان، ج۱، ص۲۱۳؛ همو، ۲۰۱۳م، ص۱۷۴) این گزارش ها نشان دهنده تقدس و جایگاه معنوی این زیارتگاه برای اهالی اربیل از دیرباز تاکنون است.<ref>ص۸۶.</ref> | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۶۰: | خط ۱۱۲: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
* | * خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۲:۱۷
اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق
حضور امام علی(ع) در عراق[ویرایش | ویرایش مبدأ]
کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امیر مؤمنان علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه ها و جایگاه های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام(ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره های تاریخی مختلف دلالت دارد.[۱]
حضور تاریخی امام علی۷ در عراق، با دو شهر نجف و کوفه و اماکن مقدس منسوب به ایشان در این دو شهر، شامل آستان مقدس علوی در نجف اشرف، مسجد کوفه و جایگاه های مرتبط با امام۷ در این مسجد (همچون محراب محل ضربت خوردن آن حضرت و دو جایگاه تاریخی دکّة القضاء و دکّة الطشت) و نیز خانه منسوب به ایشان بیرون همین مسجد، شناخته می شود؛ حال آنکه در دیگر شهرها و مناطق عراق -از بصره در جنوب عراق تا موصل در شمال این کشور -جایگاه ها و زیارتگاه های متعددى منسوب به امام علی۷ است.[۲]
بیشتر این اماکن با حضور تاریخی امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق و وقایع مرتبط با سیره حیات ایشان ارتباط دارد و گاه مانند مسجد عتیقه یا منطقه در بغداد و مشهد الشمس حلّه، در محل وقوع برخی از معجزات آن حضرت ساخته شده است. شماری از این اماکن نیز در مسیر رفت وآمد ایشان به مناطق وقوع جنگ های دوره خلافت پنج ساله ایشان (جمل، صفین و نهروان) قرار دارد و به صورت واقعی یا نمادین، بیانگر مناطق محل اقامت ایشان در این مسیرهاست.[۳]
برخی دیگر از این اماکن نیز - مانند اماکن موجود در موصل، اربیل و عین التمر- به شکل پدیده هایی همچون قدمگاه، پنجه گاه یا حوض آب ظهور یافته است. هرچند بیشتر چنین زیارتگاه هایی، فاقد شواهد و مدارک کافی برای تأیید ارتباط واقعی و تاریخی آنها با امام۷ و حضور ایشان در این اماکن است، اما به هر حال علت شکل گیری چنین یادمان هایی را می توان حضور امام علی۷ در ضمیر و حافظه جمعی ساکنان این مناطق در دوره های تاریخی مختلف تفسیر کرد.[۴]
مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای کنونی)، بغداد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از زیارتگاه های کهن و مشهور مرتبط با امام علی۷ در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است. این محله در اصل روستایی به نام «سونایا» بود که پس از توسعه شهر بغداد، به یکی از محله های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و روستا نیز بعدها از بین رفت. (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵)
مشهد العتیقه از اماکن حضور امام علی۷ و از زیارتگاه های کهن شیعیان بغداد است. خطیب بغدادی در این باره مى نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می کنند و بزرگ می دارند و گمان می کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب۷، در آنجا اقامه نماز کرده است». وى سپس به قول قاضی ابوبکر جِعابی استشهاد کرده است: «امیر مؤمنان علی۷ در زمان بازگشت خود از نهروان، از بغداد عبور کرده و آنجا نماز گزارده بود». (خطیب بغدادی، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۴۰۴)
در گزارش های تاریخی دوره های قدیمی تر، بارها از مشهد العتیقه یاد شده است؛ از جمله آنکه آن را از جاهایی برشمرده اند که در جریان افزایش سخت گیری نسبت به شیعیان و هجوم به خانه شیخ طوسی در سال ۴۴۸ قمرى، اذان گفتن به روش شیعه در آنجا ممنوع شد. (ابن جوزی، ۱۹۹۲م، ج۱۶، ص۷) در اخبار سال ۴۵۷ قمرى نیز گفته اند که اهالی یکی از محلات بغداد، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. (همان، ج۱۶، ص۹۱)
به نظر می رسد این زیارتگاه در دوره های تاریخی کهن، محل فعالیت های علمی شیعیان بغداد بوده است؛ چنان که نجاشی (م.۴۵۰ق)، عالم و رجالی برجسته شیعه در قرن پنجم هجری، مى نویسد که در مشهد العتیقه، کتاب الغیبه نعمانی (م.۳۶۰ق) بر محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می شد (نجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۳۸۳) و خود او نیز در آنجا، کتاب صیام ابن فضّال را قرائت کرده است. (همان، ص۲۵۹)
در شماری از منابع سده های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م.۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است. (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۲۲۷) یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی۷ در محله عتیقه اشاره کرده (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵) و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی۷ به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد. (همان، ج۱، ص۳۶۳)
مشهد الشمس، حلّه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از مشهورترین یادمان های منسوب به امام علی۷ در عراق، زیارتگاه تاریخی و کهن موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه میان محوطه محصور و مشجّری در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی۷ به آسمان بازگردانده شد. البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد. (ر.ک: خامه یار، ۱۳۹۳ش، ص۳۳ - ۳۸)
درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م.۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل، (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۵۵) قدیمی ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م.۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره، اما اقوال دیگری درباره آن مطرح کرده است؛ از جمله اینکه: «گفته شده در اینجا خورشید برای حزقیل پیامبر۷، و به قولی برای یوشع بن نون۷، و به قول دیگری برای علی بن ابی طالب۷ بازگشته است». (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۶)
بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته اند؛ (الحدیثی و عبدالخالق، ۱۹۷۴م، ص۴۸) اما علاءالدین احمد العانی، با استناد به قرائن تاریخی و معماری، از جمله شباهت فراوان این بنا به گنبد زمرّد خاتون2 در بغداد، تاریخ ساخت آن را دهه آخر سده ششم هجری و از آثار معماری دوره الناصر لدین الله (خلافت: ۵۷۵ - ۶۲۲ق) دانسته است. (العانی، ۱۹۸۲م، ص۵۹)
بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی۷ دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده اند. در ضلع غربی بنا، صحن کوچکی وجود دارد که دور آن را رواق هایی فراگرفته است. این صحن را در سال های اخیر مسقّف کرده اند. در زاویه شمال شرقی صحن، مناره نسبتاً جدیدی وجود دارد که ارتفاع آن کمتر از ارتفاع گنبد بناست و بخش هایی از بدنه و بالکن آن حاوی تزئینات و کتیبه های کاشی کاری است. (تحقیق میدانی مؤلف)[۵]
قطّاره امام علی۷، کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از اماکن مشهور منسوب به امام علی۷ در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی۷ به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.[۶]
البته داستان معجزه فوق به روایت های گوناگون در منابع مختلف شیعه نقل شده است و در محل وقوع آن نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ برای مثال نصر بن مزاحم محل آن را «ظَهر کوفه»، (منقری، ص۱۴۵) ابن شهرآشوب و قطب راوندی، محل آن را «صندودا» (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶؛ قطب راوندی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۲۵) و حسین بن حمدان خصیبی، شیخ مفید و سید حمیری، محل آن را پس از گذشتن امام۷ از کربلا دانسته اند. (خصیبی، ۱۹۹۱م، ص۱۴۸؛ مفید، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۳۳۴؛ ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶)
چشمه ای که امروزه به نام قطّاره امام علی۷ شناخته می شود، در نقطه ای نزدیک دریاچه «رَزّازه» قرار دارد و اطراف آن را دیواره های صخره ای نسبتاً مرتفعی فراگرفته است. ساختمان زیارتگاه تا چندی پیش شامل اتاقی با گنبد کوچک سبزرنگ بود که چشمه آب در گوشه آن، داخل یک پنجره چوبی مشبّک تک ضلعی قرار داشت. (خامه یار، ۱۳۹۴ق، ص۱۰۴) در حال حاضر ساختمان جدید و بزرگی با گنبد و دو گلدسته و ضریحی به سبک ضریح های امامزادگان ایران، جایگزین ساختمان کوچک قبلی شده است.[۷]
قدمگاه و حوض آب امام علی۷، عین التمر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست که میان نخلستان های سرسبزی در دلِ صحرا قرار دارد و در گذشته «شفاثا» نام داشته است. در این شهر مقام ها و قدمگاه هایی منسوب به ائمه و اهل بیت:، از جمله مقامی برای امام حسن مجتبی۷ و مقامی برای امام زین العابدین۷ و اسرای کربلا وجود دارد. برای امام علی۷ نیز دو مزار به نام هاى «دوسة علی» (قدمگاه علی) و «حوض علی» وجود دارد.[۸]
طالب علی الشرقی، حدود نیم قرن پیش، قدمگاه امام علی۷ را حجره ای مستطیل با سقفی از تیرهای چوبی توصیف کرده که داخل آن، سنگی به شکل مثلث با یک فرورفتگی به شکل سم اسب وجود داشته و نزدیک این سنگ، حفره گردی به قطر ۷ سانتی متر در کف اتاق به چشم می خورده است. اهالی عین التمر، فرورفتگی درون سنگ را جای پای اسب امام علی۷، و حفره گرد را نیز محل فرو رفتن نیزه امام۷ می دانند. (الشرقی، ۱۹۶۹م، ص۱۴۹ - ۱۵۰)
زیارتگاه حوض آب امام علی۷ نیز شامل اتاق کوچکی بوده که درون آن، حوض آب مستطیلی به طول ۲۵/۱ و عرض ۷۵/۰ متر وجود داشته است. اهالی منطقه معتقدند امام علی۷ از آب آن وضو گرفته است. ازاین رو این حوض آب برای آنان از تقدس بالایی برخوردار بوده است. (همان، ص۱۴۹) این دو محل ظاهراً همچنان پابرجا و زیارتگاه اهالی عین التمر است؛ اما از وضعیت کنونی آنها اطلاعی به دست نیامد.[۹]
قدمگاه امام علی۷، زبیر
ناصرخسرو در سفرنامه خود اشاره کرده که در شهر بصره و نواحی آن سیزده مشهد به نام امیر مؤمنان علی۷ وجود داشته است. (ناصر خسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷) امروزه بیشتر این مقام ها از بین رفته و نشانی از آنها باقی نمانده است.
شهر قدیمی بصره در گذر زمان ویران و متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است.
مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق به شمار می آید؛ چنان که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می شود که امام حسن۷ نیز به دستور امام علی۷، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۷۸)
بر این اساس، برخی از فقها و علمای متقدم شیعه، همچون شیخ صدوق و شیخ مفید، به جهت آنکه امام علی۷ در مسجد بصره نماز جمعه برپا داشته است، این مسجد را در کنار مساجد مقدس دیگری همچون مسجدالحرام، مسجدالنبی در مدینه منوّره و مسجد کوفه، و در شمار چهار یا پنج مسجدی به شمار آورده اند که اعتکاف در آنها جایز است. (شیخ صدوق، بی تا، ص۲۰۹؛ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳)3
امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است که به نظر می رسد برج (زاویه شمال غربی) دیوارهای آجری مرتفع ساختمان قدیمی مسجد است. چنان که در عکس های قدیمی به جامانده از مسجد دیده می شود، متصل به این برج، سازه ای قدیمی اما از دوره های متأخر، شامل دو حجره طاقدار کوچک وجود داشته که گویا در چند دهه اخیر از بین رفته و در حال حاضر نشانی از آن به جا نمانده است.
آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی۷ شهرت داشته است. این قدمگاه باید همان مشهدی باشد که ناصرخسرو از آن به نام «مشهد باب الطیّب» در کنار مسجد جامع بصره یاد کرده است. (ناصرخسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷) امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می آید.[۱۰]
قدمگاه امام علی۷، بصره[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی۷ وجود دارد. (سامرائی، ۲۰۰۶م، ص۲۴) وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی۷ است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است. (باش اعیان العباسى، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۶۱)
این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می آید و گفته می شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمرى بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمرى (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است. (همان، ج۱، ص۳۶۰)
مقام امام علی۷، ناصریه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر اساس منابع تاریخی معتبر، امیر مؤمنان علی۷ جهت رویارویی با عایشه و طلحه و زبیر، که با بیعت شکنی مردم را علیه ایشان تحریک کرده بودند، با لشکر خود از مدینه به سمت عراق حرکت کرد و هنگام ورود به عراق، در منطقه ذی قار توقف کرد. سپس فرزند خود، امام حسن۷، و عمار یاسر را به کوفه فرستاد تا مردم را به همراهی خود دعوت کنند. ایشان پس از پیوستن شماری از اهل کوفه به لشکرشان، از ذی قار به سمت بصره حرکت کردند. (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۶۸)
امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی۷ وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی۷ در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۳۱۶ - ۳۱۷)
مقام ها و گنبدهای امام علی۷ در ساحل رود فرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی۷ وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی»۷ شناخته می شده است. این زیارتگاه ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی۷ در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.
متأسفانه اطلاعات موجود درباره این زیارتگاه ها بسیار پراکنده و اندک است و آمار دقیقی از تعداد آنها وجود ندارد و به نظر می رسد پژوهش تاریخی و تحقیق میدانی جامعی درباره آنها انجام نشده است. البته در امتداد همین شهرها در مناطق مجاور رود فرات در کشور سوریه، مقام های دیگری منسوب به امام علی۷ وجود دارد که نگارنده این سطور از بیشتر آنها بازدید میدانی انجام داده و نتایج مطالعات خود را پیش تر منتشر کرده است. (ر.ک: خامه یار، ص۴۹ به بعد)
در شهر تاریخی «هیت» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۶۰ کیلومتری غرب رمادی (مرکز استان انبار عراق) -وجود مقام یا گنبدی برای امام علی۷ گزارش شده است. (العامری، ص۹۲) گفتنی است هیت از شهرهایی است که گفته شده امام۷ در مسیر بازگشت از صفّین، از آن عبور کرده است. (منقری، ۱۹۹۰م، ص۵۲۸) همچنین به گزارش ابن اعثم، امام۷ در مسیر عزیمت به صفّین، پس از عبور از هیت، در جایی به نام «اقطار» اقامت فرمود و آنجا مسجدی ساخت که تا زمان وی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) پابرجا بوده است. (ابن اعثم، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۵۵۶)
در آرشیو عکس های تاریخی عکاس فرانسوی، هنری ویوله، تصاویری از یک بنای تاریخی نیمه ویرانه در شهر «آلوس» -واقع در جزیره ای میان رود فرات، نزدیک شهر حدیثه -به چشم می خورد که آن را به عنوان مسجد امام علی۷ معرفی کرده است. در این تصاویر، درون بنا محرابی با کتیبه ای به خط کوفی دیده می شود. متأسفانه در منابع تاریخی و تحقیقات جدید، هیچ اشاره ای به این بنا ملاحظه نشد و از وضعیت کنونی آن نیز اطلاعی به دست نیامد.[۱۱]
آلویس موسیل، شرق شناس اتریشی، نیز به وجود گنبد یا مشهدی برای امام علی۷ در غرب «حَدیثه» اشاره کرده است. (موسیل، ۱۹۹۰م، ص۳۲۸) حدیثه شهر کوچکی میان دو شهر هیت و عانه است و مانند آلوس، به صورت جزیره ای در میان رود فرات قرار دارد. متأسفانه از گنبد امام علی۷ در حدیثه نیز آگاهی دیگری در سایر منابع تاریخی به دست نیامد و از وضعیت امروزی آن اطلاعی در دست نیست.[۱۲]
شهر تاریخی دیگر حوزه رود فرات در عراق که در آن مقام هایی برای امام علی۷ گزارش شده، شهر «عانه» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۲۱۰ کیلومتری غرب «رمادی» (مرکز استان انبار) -است. در منابع تاریخی به گذشتن امام علی۷ از عانه اشاره ای نشده است؛ اما این شهر به طور طبیعی در مسیر بازگشت امام علی۷ از صفّین قرار داشته و احتمال توقف لشکر امام۷ در این شهر یا نزدیک آن، دور از ذهن نیست. (خامه یار، ص۹۶ و ۹۸)
به هر حال گویا در دوره های اخیر، چند گنبد و زیارتگاه منسوب به امام علی۷ در عانه و اطراف آن وجود داشته است. یکی از این گنبدها در منطقه «حقون»، در عانه قدیم، بالای تپه سنگی مرتفعی واقع بوده و درون آن، محل جای پای اسب امام علی۷ (طبق باور اهالی منطقه) وجود داشته است. متأسفانه این گنبد، دو بار به دست جریان های تکفیری، یک بار در سال ۲۰۰۶ میلادى به دست القاعده، و بار دوم در سال ۲۰۱۵ میلادى به دست داعش، تخریب و ویران شد.[۱۳]
زیارتگاه دیگر، «مشهد الحجر» در شمال عانه است که طبق باور اهالی، محل توقف و نماز خواندن امام علی۷ روی یک تخته سنگ بوده و بعدها در محل آن، زیارتگاه کنونی ساخته شده است. خاندان «مشاهده»، که از تیره های بسیار سادات عراق و بادیه شام به شمار می آیند، به جهت استقرار نخستین اجدادشان در مجاورت این مشهد (زیارتگاه)، بدین نام شهرت یافته اند. (کحالة، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۲۱۱)
قدمگاه امام علی۷، موصل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در شهر موصل، دو زیارتگاه منسوب به امام علی۷ وجود داشته که قدمت آنها به سده های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می رسیده است. یکی از این دو زیارتگاه، قدمگاه منسوب به امام۷، و زیارتگاه دیگر، پنجه گاه یا جای کف دست منسوب به ایشان بوده است. این دو زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره های متأخر پابرجا بودند؛ اما ظاهراً در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شدند.[۱۴]
قدمگاه امام علی۷، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است. مرحوم سعید دیوه جی آن را بنای گنبددار کوچکی پایین تر از سطح زمین توصیف کرده که روی دیوارهای داخلی آن کتیبه هایی وجود داشته است. به اعتقاد وی، این بنا در اصل بخش به جا مانده از یکی از مدارس قدیمی موصل بوده که بعدها با ساخت قدمگاهی برای امام علی۷ در آن، به زیارتگاه تبدیل شده است. (موصلی، ۱۹۶۶م، ص۱۰۴)
سیوفی، که کتیبه های این زیارتگاه را بازخوانی کرده، از کتیبه ای یاد کرده که حاوی نام احمد بن حاجی عبدالله بن عمار و تاریخ ۷۸۴ قمرى بوده است. این کتیبه ممکن است بیانگر ساخت زیارتگاه در این تاریخ به دست شخص یادشده باشد. او همچنین از کتیبه دیگری که بیانگر ساخت (بازسازی) بنا در سال ۱۱۷۰ قمرى به دست علی بن رومی بوده، و نیز دو کتیبه حاوی صلوات بر چهارده معصوم در دو طرف طاق زیارتگاه یاد کرده است. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۱۸ - ۱۱۹)
مسجد پنجه علی۷، موصل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
جایگاه دیگر منسوب به امام علی۷ در موصل، مسجد پنجه علی۷ است که از توصیف های موجود در تواریخ محلی موصل، می توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی۷ در «مشهد الطرح» موصل، کهن ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۰) متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی شود.[۱۵]
این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۸ - ۱۴۹) در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می آید. (ر.ک: الجمعة، ۱۴۱۰ق، ص۹۷ - ۱۰۸)
روی هر یک از سردر بنا و حاشیه محراب و ضلع جنوبی بنا، که در موزه بغداد نگهداری می شود، کتیبههای متعددی نوشته شده است. در طاق سردر بنا، کتیبه ای حاوی آیاتی از قرآن (ق: ۳۱ - ۳۴) و نیز کتیبه ای حاوی نام بانی زیارتگاه وجود دارد که متأسفانه بخش حاوی نام بانی در این کتیبه از بین رفته است؛ اما کتیبه جدیدتری بالای طاق سردر، حاوی تاریخ ۱۲۱۷ قمرى قرار دارد (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۹) که می تواند بیانگر بازسازی بنا در این سال باشد.[۱۶]
همچنین در کتیبه گرداگرد محراب آمده که این بنا به دستور محمد بن اسماعیل بن علی بن محمد بن احمد بن زید بن عبدالله حسینی، و به دست عزالدین ابوالحسن علی، و در زمان نقابت نصیرالدین محمد بن محمد بن مرتضی بن عبدالمطلب بن مرتضی بن محمد بن زید بن عبدالله حسینی در سال ۸۰۸ قمرى ساخته شده است. (همان، ص۱۴۹ - ۱۵۰) نصیرالدین یادشده در این کتیبه، از رجال خاندان نقبای موصل است که برای چندین قرن عهده دار نقابت سادات در این شهر بود.
دو طرف محراب بنا دو طاقچه سنگی تعبیه شده که بالای آنها کتیبه ای بیانگر اینکه اینجا محل جای کف دست امام علی۷ و جای سم اسب ایشان است، وجود دارد. گویا در هر طاقچه، قطعه سنگی وجود داشته که درون قطعه سنگ سمت راست، نقش یک پنجه یا کف دست بوده است؛ اما در کمتر از یکصد سال گذشته، از محل خود کنده و ناپدید شده است! (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۵۰) در منابع تاریخی، گزارش هایی مبنی بر حضور امام علی۷ در موصل وجود ندارد.[۱۷]
مسجد پنجه علی۷، اربیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی»۷ وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی۷ است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م.۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است. (ابن مستوفی، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴) ازاین رو می توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.[۱۸]
گفتنی است ابن مستوفی در شرح حال دو تن از اعلام این شهر به نام های ابوالحسن علی بن اسماعیل بغدادی اربلی (۵۵۹ - ۶۱۸ق) و ابوالعباس خضر بن محمد اربلی معروف به ابن نفیس (م.۶۱۸ق)، به دفن آنها در قبرستان مجاور «مشهد الکف» اشاره کرده است. (همان، ج۱، ص۲۱۳؛ همو، ۲۰۱۳م، ص۱۷۴) این گزارش ها نشان دهنده تقدس و جایگاه معنوی این زیارتگاه برای اهالی اربیل از دیرباز تاکنون است.[۱۹]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۳.
- ↑ خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۴.
- ↑ ص۸۷.
- ↑ ص۸۷.
- ↑ ص۷۷.
- ↑ ص۷۷.
- ↑ ص۷۸.
- ↑ ص۷۸.
- ↑ ص۷۹.
- ↑ ص۷۹.
- ↑ ص۸۲ و ص۸۳.
- ↑ ص۸۳.
- ↑ ص۸۳.
- ↑ ص۸۴.
- ↑ ص۸۵.
- ↑ ص۸۵.
- ↑ ص۸۵.
- ↑ ص۸۶.
- ↑ ص۸۶.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.