پرش به محتوا

کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق
'''اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق''' ...
==حضور امام علی(ع) در عراق==
کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امیر مؤمنان علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه ها و جایگاه های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام(ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره های تاریخی مختلف دلالت دارد.<ref>خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۳.</ref>


حضور تاریخی امام علی۷ در عراق، با دو شهر نجف و کوفه و اماکن مقدس منسوب به ایشان در این دو شهر، شامل آستان مقدس علوی در نجف اشرف، مسجد کوفه و جایگاه های مرتبط با امام۷ در این مسجد (همچون محراب محل ضربت خوردن آن حضرت و دو جایگاه تاریخی دکّة القضاء و دکّة الطشت) و نیز خانه منسوب به ایشان بیرون همین مسجد، شناخته می شود؛ حال آنکه در دیگر شهرها و مناطق عراق -از بصره در جنوب عراق تا موصل در شمال این کشور -جایگاه ها و زیارتگاه های متعددى منسوب به امام علی۷ است.<ref>خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش. ص۷۴.</ref>
== حضور امام علی(ع) در عراق ==
کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امام علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. [[آستان مقدس امام علی(ع)|آستان مقدس علوی]] در نجف اشرف، از مهم‌ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه‌های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در [[مسجد کوفه]] و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه‌ها و جایگاه‌های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان‌های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام (ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره‌های تاریخی مختلف دلالت دارد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۳.</ref>


بیشتر این اماکن با حضور تاریخی امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق و وقایع مرتبط با سیره حیات ایشان ارتباط دارد و گاه مانند مسجد عتیقه یا منطقه در بغداد و مشهد الشمس حلّه، در محل وقوع برخی از معجزات آن حضرت ساخته شده است. شماری از این اماکن نیز در مسیر رفت وآمد ایشان به مناطق وقوع جنگ های دوره خلافت پنج ساله ایشان (جمل، صفین و نهروان) قرار دارد و به صورت واقعی یا نمادین، بیانگر مناطق محل اقامت ایشان در این مسیرهاست.<ref>ص۸۷.</ref>
== مسجد عتیقه یا مسجد براثا، بغداد ==
از زیارتگاه‌های مشهور مرتبط با امام علی در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه‌اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است.<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.</ref> خطیب بغدادی در این باره می‌نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، در آنجا اقامه نماز کرده است».<ref>تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، ج۱، ص۴۰۴.</ref> این زیارتگاه در دوره‌هایی، محل فعالیت‌های علمی شیعیان بغداد بوده است.<ref>رجال النجاشی، ص۲۵۹ و ص۳۸۳.</ref>


برخی دیگر از این اماکن نیز - مانند اماکن موجود در موصل، اربیل و عین التمر- به شکل پدیده هایی همچون قدمگاه، پنجه گاه یا حوض آب ظهور یافته است. هرچند بیشتر چنین زیارتگاه هایی، فاقد شواهد و مدارک کافی برای تأیید ارتباط واقعی و تاریخی آنها با امام۷ و حضور ایشان در این اماکن است، اما به هر حال علت شکل گیری چنین یادمان هایی را می توان حضور امام علی۷ در ضمیر و حافظه جمعی ساکنان این مناطق در دوره های تاریخی مختلف تفسیر کرد.<ref>ص۸۷.</ref>
در شماری از منابع سده‌های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م. ۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است.<ref>مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۲۷.</ref> یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی در محله عتیقه اشاره کرده<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.</ref> و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد.<ref>معجم البلدان، ج۱، ص۳۶۳.</ref>


== مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای کنونی)، بغداد ==
== مشهد الشمس در حلّه ==
از زیارتگاه های کهن و مشهور مرتبط با امام علی۷ در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است. این محله در اصل روستایی به نام «سونایا» بود که پس از توسعه شهر بغداد، به یکی از محله های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و روستا نیز بعدها از بین رفت. (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵)<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر.</ref>
از مشهورترین یادمان‌های منسوب به امام علی در عراق، زیارتگاه تاریخی موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می‌شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی به آسمان بازگردانده شد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۶.</ref> البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد.<ref>«بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی در عراق»، ص۳۳–۳۸.</ref>


مشهد العتیقه از اماکن حضور امام علی۷ و از زیارتگاه های کهن شیعیان بغداد است. خطیب بغدادی در این باره مى نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می کنند و بزرگ می دارند و گمان می کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب۷، در آنجا اقامه نماز کرده است». وى سپس به قول قاضی ابوبکر جِعابی استشهاد کرده است: «امیر مؤمنان علی۷ در زمان بازگشت خود از نهروان، از بغداد عبور کرده و آنجا نماز گزارده بود». (خطیب بغدادی، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۴۰۴)<ref>خطیب بغدادی، احمد بن علی (۲۰۰۱م)، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول.</ref>
درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل،<ref>مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۵۵.</ref> قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م. ۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره کرده است.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۶.</ref>


در گزارش های تاریخی دوره های قدیمی تر، بارها از مشهد العتیقه یاد شده است؛ از جمله آنکه آن را از جاهایی برشمرده اند که در جریان افزایش سخت گیری نسبت به شیعیان و هجوم به خانه شیخ طوسی در سال ۴۴۸ قمرى، اذان گفتن به روش شیعه در آنجا ممنوع شد. (ابن جوزی، ۱۹۹۲م، ج۱۶، ص۷)<ref>ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (۱۹۹۲م)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.</ref> در اخبار سال ۴۵۷ قمرى نیز گفته اند که اهالی یکی از محلات بغداد، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. (همان، ج۱۶، ص۹۱)<ref>ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (۱۹۹۲م)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول.</ref>
بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه‌های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می‌آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته‌اند؛<ref>القباب المخروطیة فی العراق، ص۴۸.</ref> برخی نیز تاریخ ساخت آن را سده ششم هجری دانسته اند.<ref>المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۵۹.</ref> بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده‌اند.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.</ref>


به نظر می رسد این زیارتگاه در دوره های تاریخی کهن، محل فعالیت های علمی شیعیان بغداد بوده است؛ چنان که نجاشی (م.۴۵۰ق)، عالم و رجالی برجسته شیعه در قرن پنجم هجری، مى نویسد که در مشهد العتیقه، کتاب الغیبه نعمانی (م.۳۶۰ق) بر محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می شد (نجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۳۸۳)<ref>نجاشی، احمد بن علی (۱۴۱۸ق)، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم.</ref> و خود او نیز در آنجا، کتاب صیام ابن فضّال را قرائت کرده است. (همان، ص۲۵۹)<ref>نجاشی، احمد بن علی (۱۴۱۸ق)، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم.</ref>
== قطّاره امام علی(ع) در کربلا ==
{{اصلی|چشمه امام علی (کربلا)}}
از اماکن مشهور منسوب به امام علی در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.</ref>


در شماری از منابع سده های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م.۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است. (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۲۲۷)<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.</ref> یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی۷ در محله عتیقه اشاره کرده (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵)<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر.</ref> و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی۷ به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد. (همان، ج۱، ص۳۶۳)<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر.</ref>
== قدمگاه و حوض آب امام علی(ع) در عین التمر ==
{{اصلی|حوض امام علی (کربلا)}}
حوض و قدمگاه‌ امام علی(ع)، دو زیارتگاه در عین‌التمر است. عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۸.</ref> حوض امام علی  مزار کوچکی است واقع در شمال عین‌التمر که داخل آن، یک حوض آب وجود دارد و اهالی منطقه، آن را محل وضوی امام علی(ع) می‌دانند.<ref>عین التمر، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref> قدمگاه امام علی در مرکز شهر عین‌التمر واقع است و در کف آن، سنگی وجود دارد که در آن، دو فرورفتگی به چشم می‌خورد و اهالی، این فرورفتگی‌ها را اثر جای پای امام علی(ع) و اثر سم اسب ایشان می‌دانند.<ref>عین التمر، ص۱۴۹ و ۱۵۰.</ref>


== مشهد الشمس، حلّه ==
== قدمگاه امام علی(ع) در شهر زبیر در بصره ==
از مشهورترین یادمان های منسوب به امام علی۷ در عراق، زیارتگاه تاریخی و کهن موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه میان محوطه محصور و مشجّری در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی۷ به آسمان بازگردانده شد. البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد. (ر.ک: خامه یار، ۱۳۹۳ش، ص۳۳ - ۳۸)<ref>خامه یار، احمد (۱۳۹۳ش)، «بررسی اعتبار معجزه گاه های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷.</ref>
شهر قدیمی بصره در گذر زمان متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی در خاک عراق به شمار می‌آید؛ چنان‌که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن نیز به دستور امام علی، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است.<ref>زیارتگاه‌های عراق، ج۲، ص۱۷۸.</ref>


درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م.۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل، (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۵۵)<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.</ref> قدیمی ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م.۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره، اما اقوال دیگری درباره آن مطرح کرده است؛ از جمله اینکه: «گفته شده در اینجا خورشید برای حزقیل پیامبر۷، و به قولی برای یوشع بن نون۷، و به قول دیگری برای علی بن ابی طالب۷ بازگشته است». (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۶)<ref>هروی، علی بن ابی بکر (۱۹۵۳م)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی.</ref>
امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.</ref> آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره‌های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی شهرت داشته است. امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می‌آید.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.</ref>


بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته اند؛ (الحدیثی و عبدالخالق، ۱۹۷۴م، ص۴۸)<ref>الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء (۱۹۷۴م)، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة.</ref> اما علاءالدین احمد العانی، با استناد به قرائن تاریخی و معماری، از جمله شباهت فراوان این بنا به گنبد زمرّد خاتون2 در بغداد، تاریخ ساخت آن را دهه آخر سده ششم هجری و از آثار معماری دوره الناصر لدین الله (خلافت: ۵۷۵ - ۶۲۲ق) دانسته است. (العانی، ۱۹۸۲م، ص۵۹)<ref>العانی، علاءالدین احمد (۱۹۸۲م)، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث.</ref>
== قدمگاه امام علی(ع) در بصره ==
در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی وجود دارد.<ref>تاریخ مساجد البصرة، ص۲۴.</ref> وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است.<ref>موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۱.</ref>


بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی۷ دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده اند. در ضلع غربی بنا، صحن کوچکی وجود دارد که دور آن را رواق هایی فراگرفته است. این صحن را در سال های اخیر مسقّف کرده اند. در زاویه شمال شرقی صحن، مناره نسبتاً جدیدی وجود دارد که ارتفاع آن کمتر از ارتفاع گنبد بناست و بخش هایی از بدنه و بالکن آن حاوی تزئینات و کتیبه های کاشی کاری است. (تحقیق میدانی مؤلف)<ref>ص۷۷.</ref>
این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می‌آید و گفته می‌شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمری بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمری (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه‌های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است.<ref>موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۰.</ref>


== قطّاره امام علی۷، کربلا ==
== مقام امام علی(ع) در ناصریه ==
از اماکن مشهور منسوب به امام علی۷ در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی۷ به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.<ref>ص۷۷.</ref>
امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می‌دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است.<ref>زیارتگاه‌های عراق، تهران، ج۲، ص۳۱۶–۳۱۷.</ref>


البته داستان معجزه فوق به روایت های گوناگون در منابع مختلف شیعه نقل شده است و در محل وقوع آن نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ برای مثال نصر بن مزاحم محل آن را «ظَهر کوفه»، (منقری، ص۱۴۵) ابن شهرآشوب و قطب راوندی، محل آن را «صندودا» (ابن شهرآشوب<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.</ref>، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶؛ قطب راوندی<ref>قطب راوندی، سعید بن عبدالله (۱۴۰۹ق)، الخرائج والجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی/.</ref>، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۲۵) و حسین بن حمدان خصیبی، شیخ مفید و سید حمیری، محل آن را پس از گذشتن امام۷ از کربلا دانسته اند. (خصیبی<ref>خصیبی، حسین بن حمدان (۱۹۹۱م)، الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسة البلاغ، چاپ چهارم.</ref>، ۱۹۹۱م، ص۱۴۸؛ مفید<ref>مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۰ق)، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم.</ref>، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۳۳۴؛ ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۲۶)<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.</ref>
== مقام‌ها و گنبدهای امام علی(ع) در ساحل رود فرات ==
در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام‌ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی» شناخته می‌شده است. این زیارتگاه‌ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان‌هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم‌ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۲.</ref>


چشمه ای که امروزه به نام قطّاره امام علی۷ شناخته می شود، در نقطه ای نزدیک دریاچه «رَزّازه» قرار دارد و اطراف آن را دیواره های صخره ای نسبتاً مرتفعی فراگرفته است. ساختمان زیارتگاه تا چندی پیش شامل اتاقی با گنبد کوچک سبزرنگ بود که چشمه آب در گوشه آن، داخل یک پنجره چوبی مشبّک تک ضلعی قرار داشت. (خامه یار، ۱۳۹۴ق، ص۱۰۴)<ref>جغرافیای تاریخی مسیر امام علی۷ به صفّین، تهران، مشعر.</ref> در حال حاضر ساختمان جدید و بزرگی با گنبد و دو گلدسته و ضریحی به سبک ضریح های امامزادگان ایران، جایگزین ساختمان کوچک قبلی شده است.<ref>ص۷۸.</ref>
== قدمگاه امام علی(ع) در موصل ==
در شهر موصل، قدمگاهی منسوب به امام علی وجود داشته که قدمت آن به سده‌های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می‌رسیده است. این زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره‌های متأخر پابرجا بود؛ اما در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۴.</ref> قدمگاه امام علی، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می‌شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است.<ref>ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، ص۱۰۴.</ref>


== قدمگاه و حوض آب امام علی۷، عین التمر ==
== مسجد پنجه علی در موصل ==
عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست که میان نخلستان های سرسبزی در دلِ صحرا قرار دارد و در گذشته «شفاثا» نام داشته است. در این شهر مقام ها و قدمگاه هایی منسوب به ائمه و اهل بیت:، از جمله مقامی برای امام حسن مجتبی۷ و مقامی برای امام زین العابدین۷ و اسرای کربلا وجود دارد. برای امام علی۷ نیز دو مزار به نام هاى «دوسة علی» (قدمگاه علی) و «حوض علی» وجود دارد.<ref>ص۷۸.</ref>
مسجد پنجه علی از اماکن منسوب به امام علی در موصل است که از توصیف‌های موجود در تواریخ محلی موصل، می‌توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی در «مشهد الطرح» موصل، کهن‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۰.</ref> متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی‌شود.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.</ref>


طالب علی الشرقی، حدود نیم قرن پیش، قدمگاه امام علی۷ را حجره ای مستطیل با سقفی از تیرهای چوبی توصیف کرده که داخل آن، سنگی به شکل مثلث با یک فرورفتگی به شکل سم اسب وجود داشته و نزدیک این سنگ، حفره گردی به قطر ۷ سانتی متر در کف اتاق به چشم می خورده است. اهالی عین التمر، فرورفتگی درون سنگ را جای پای اسب امام علی۷، و حفره گرد را نیز محل فرو رفتن نیزه امام۷ می دانند. (الشرقی، ۱۹۶۹م، ص۱۴۹ - ۱۵۰)<ref>الشرقی، طالب علی (۱۹۶۹م)، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب.</ref>
این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد.<ref>مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، ص۱۴۸ و ص۱۴۹.</ref> در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می‌آید.<ref>«مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، ص۹۷ و ص۱۰۸.</ref> در منابع تاریخی، گزارش‌هایی مبنی بر حضور امام علی در موصل وجود ندارد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.</ref>


زیارتگاه حوض آب امام علی۷ نیز شامل اتاق کوچکی بوده که درون آن، حوض آب مستطیلی به طول ۲۵/۱ و عرض ۷۵/۰ متر وجود داشته است. اهالی منطقه معتقدند امام علی۷ از آب آن وضو گرفته است. ازاین رو این حوض آب برای آنان از تقدس بالایی برخوردار بوده است. (همان، ص۱۴۹)<ref>الشرقی، طالب علی (۱۹۶۹م)، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب.</ref> این دو محل ظاهراً همچنان پابرجا و زیارتگاه اهالی عین التمر است؛ اما از وضعیت کنونی آنها اطلاعی به دست نیامد.<ref>ص۷۹.</ref>
== مسجد پنجه علی در اربیل ==
 
{{اصلی|مسجد پنجه امام علی (اربیل)}}
== قدمگاه امام علی۷، زبیر ==
در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م. ۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است.<ref>تاریخ اربل، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴.</ref> ازاین رو می‌توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۶.</ref>
ناصرخسرو در سفرنامه خود اشاره کرده که در شهر بصره و نواحی آن سیزده مشهد به نام امیر مؤمنان علی۷ وجود داشته است. (ناصر خسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷)<ref>ناصرخسرو (۱۳۹۹)، سفرنامه ناصر خسرو (بر پایه کهن ترین نسخه موجود در کتابخانه لکهنو)، به کوشش محمدرضا توکلی صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.</ref> امروزه بیشتر این مقام ها از بین رفته و نشانی از آنها باقی نمانده است.
 
شهر قدیمی بصره در گذر زمان ویران و متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است.
 
مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی۷ در خاک عراق به شمار می آید؛ چنان که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می شود که امام حسن۷ نیز به دستور امام علی۷، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۷۸)<ref>فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد (۱۳۹۵ش)، زیارتگاه های عراق، تهران، مشعر.</ref>
 
بر این اساس، برخی از فقها و علمای متقدم شیعه، همچون شیخ صدوق و شیخ مفید، به جهت آنکه امام علی۷ در مسجد بصره نماز جمعه برپا داشته است، این مسجد را در کنار مساجد مقدس دیگری همچون مسجدالحرام، مسجدالنبی در مدینه منوّره و مسجد کوفه، و در شمار چهار یا پنج مسجدی به شمار آورده اند که اعتکاف در آنها جایز است. (شیخ صدوق،<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی (بی تا)، المقنع، قم، مؤسسة الامام الهادی۷.</ref> بی تا، ص۲۰۹؛ مفید،<ref>مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۰ق)، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم.</ref> ۱۴۱۰ق، ص۳۶۳)3
 
امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است که به نظر می رسد برج (زاویه شمال غربی) دیوارهای آجری مرتفع ساختمان قدیمی مسجد است. چنان که در عکس های قدیمی به جامانده از مسجد دیده می شود، متصل به این برج، سازه ای قدیمی اما از دوره های متأخر، شامل دو حجره طاقدار کوچک وجود داشته که گویا در چند دهه اخیر از بین رفته و در حال حاضر نشانی از آن به جا نمانده است.<ref>ص۷۹.</ref>
 
آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی۷ شهرت داشته است. این قدمگاه باید همان مشهدی باشد که ناصرخسرو از آن به نام «مشهد باب الطیّب» در کنار مسجد جامع بصره یاد کرده است. (ناصرخسرو، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۷)<ref>ناصرخسرو (۱۳۹۹)، سفرنامه ناصر خسرو (بر پایه کهن ترین نسخه موجود در کتابخانه لکهنو)، به کوشش محمدرضا توکلی صابری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.</ref> امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می آید.<ref>ص۷۹.</ref>
 
== قدمگاه امام علی۷، بصره ==
در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی۷ وجود دارد. (سامرائی، ۲۰۰۶م، ص۲۴)<ref>سامرائی، یونس ابراهیم (۲۰۰۶م)، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات.</ref> وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی۷ است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است. (باش اعیان العباسى، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۶۱)<ref>باش اعیان العباسی، عبدالقادر (۱۹۸۸م)، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس.</ref>
 
این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می آید و گفته می شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمرى بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمرى (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است. (همان، ج۱، ص۳۶۰)<ref>باش اعیان العباسی، عبدالقادر (۱۹۸۸م)، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس.</ref>
 
== مقام امام علی۷، ناصریه ==
بر اساس منابع تاریخی معتبر، امیر مؤمنان علی۷ جهت رویارویی با عایشه و طلحه و زبیر، که با بیعت شکنی مردم را علیه ایشان تحریک کرده بودند، با لشکر خود از مدینه به سمت عراق حرکت کرد و هنگام ورود به عراق، در منطقه ذی قار توقف کرد. سپس فرزند خود، امام حسن۷، و عمار یاسر را به کوفه فرستاد تا مردم را به همراهی خود دعوت کنند. ایشان پس از پیوستن شماری از اهل کوفه به لشکرشان، از ذی قار به سمت بصره حرکت کردند. (مسعودی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۶۸)<ref>مسعودی، علی بن الحسین (۱۴۰۹ق)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، چاپ دوم.</ref>
 
امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی۷ وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی۷ در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۳۱۶ - ۳۱۷)<ref>فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد (۱۳۹۵ش)، زیارتگاه های عراق، تهران، مشعر.</ref>
 
== مقام ها و گنبدهای امام علی۷ در ساحل رود فرات ==
در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی۷ وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی»۷ شناخته می شده است. این زیارتگاه ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی۷ در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.
 
متأسفانه اطلاعات موجود درباره این زیارتگاه ها بسیار پراکنده و اندک است و آمار دقیقی از تعداد آنها وجود ندارد و به نظر می رسد پژوهش تاریخی و تحقیق میدانی جامعی درباره آنها انجام نشده است. البته در امتداد همین شهرها در مناطق مجاور رود فرات در کشور سوریه، مقام های دیگری منسوب به امام علی۷ وجود دارد که نگارنده این سطور از بیشتر آنها بازدید میدانی انجام داده و نتایج مطالعات خود را پیش تر منتشر کرده است. (ر.ک: خامه یار، ص۴۹ به بعد)
 
در شهر تاریخی «هیت» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۶۰ کیلومتری غرب رمادی (مرکز استان انبار عراق) -وجود مقام یا گنبدی برای امام علی۷ گزارش شده است. (العامری، ص۹۲) گفتنی است هیت از شهرهایی است که گفته شده امام۷ در مسیر بازگشت از صفّین، از آن عبور کرده است. (منقری، ۱۹۹۰م، ص۵۲۸) همچنین به گزارش ابن اعثم، امام۷ در مسیر عزیمت به صفّین، پس از عبور از هیت، در جایی به نام «اقطار» اقامت فرمود و آنجا مسجدی ساخت که تا زمان وی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) پابرجا بوده است. (ابن اعثم، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۵۵۶)
 
در آرشیو عکس های تاریخی عکاس فرانسوی، هنری ویوله، تصاویری از یک بنای تاریخی نیمه ویرانه در شهر «آلوس» -واقع در جزیره ای میان رود فرات، نزدیک شهر حدیثه -به چشم می خورد که آن را به عنوان مسجد امام علی۷ معرفی کرده است. در این تصاویر، درون بنا محرابی با کتیبه ای به خط کوفی دیده می شود. متأسفانه در منابع تاریخی و تحقیقات جدید، هیچ اشاره ای به این بنا ملاحظه نشد و از وضعیت کنونی آن نیز اطلاعی به دست نیامد.<ref>ص۸۲ و ص۸۳.</ref>
 
آلویس موسیل، شرق شناس اتریشی، نیز به وجود گنبد یا مشهدی برای امام علی۷ در غرب «حَدیثه» اشاره کرده است. (موسیل، ۱۹۹۰م، ص۳۲۸) حدیثه شهر کوچکی میان دو شهر هیت و عانه است و مانند آلوس، به صورت جزیره ای در میان رود فرات قرار دارد. متأسفانه از گنبد امام علی۷ در حدیثه نیز آگاهی دیگری در سایر منابع تاریخی به دست نیامد و از وضعیت امروزی آن اطلاعی در دست نیست.<ref>ص۸۳.</ref>
 
شهر تاریخی دیگر حوزه رود فرات در عراق که در آن مقام هایی برای امام علی۷ گزارش شده، شهر «عانه» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۲۱۰ کیلومتری غرب «رمادی» (مرکز استان انبار) -است. در منابع تاریخی به گذشتن امام علی۷ از عانه اشاره ای نشده است؛ اما این شهر به طور طبیعی در مسیر بازگشت امام علی۷ از صفّین قرار داشته و احتمال توقف لشکر امام۷ در این شهر یا نزدیک آن، دور از ذهن نیست. (خامه یار، ص۹۶ و ۹۸)
 
به هر حال گویا در دوره های اخیر، چند گنبد و زیارتگاه منسوب به امام علی۷ در عانه و اطراف آن وجود داشته است. یکی از این گنبدها در منطقه «حقون»، در عانه قدیم، بالای تپه سنگی مرتفعی واقع بوده و درون آن، محل جای پای اسب امام علی۷ (طبق باور اهالی منطقه) وجود داشته است. متأسفانه این گنبد، دو بار به دست جریان های تکفیری، یک بار در سال ۲۰۰۶ میلادى به دست القاعده، و بار دوم در سال ۲۰۱۵ میلادى به دست داعش، تخریب و ویران شد.<ref>ص۸۳.</ref>
 
زیارتگاه دیگر، «مشهد الحجر» در شمال عانه است که طبق باور اهالی، محل توقف و نماز خواندن امام علی۷ روی یک تخته سنگ بوده و بعدها در محل آن، زیارتگاه کنونی ساخته شده است. خاندان «مشاهده»، که از تیره های بسیار سادات عراق و بادیه شام به شمار می آیند، به جهت استقرار نخستین اجدادشان در مجاورت این مشهد (زیارتگاه)، بدین نام شهرت یافته اند. (کحالة، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۲۱۱)
 
== قدمگاه امام علی۷، موصل ==
در شهر موصل، دو زیارتگاه منسوب به امام علی۷ وجود داشته که قدمت آنها به سده های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می رسیده است. یکی از این دو زیارتگاه، قدمگاه منسوب به امام۷، و زیارتگاه دیگر، پنجه گاه یا جای کف دست منسوب به ایشان بوده است. این دو زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره های متأخر پابرجا بودند؛ اما ظاهراً در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شدند.<ref>ص۸۴.</ref>
 
قدمگاه امام علی۷، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است. مرحوم سعید دیوه جی آن را بنای گنبددار کوچکی پایین تر از سطح زمین توصیف کرده که روی دیوارهای داخلی آن کتیبه هایی وجود داشته است. به اعتقاد وی، این بنا در اصل بخش به جا مانده از یکی از مدارس قدیمی موصل بوده که بعدها با ساخت قدمگاهی برای امام علی۷ در آن، به زیارتگاه تبدیل شده است. (موصلی، ۱۹۶۶م، ص۱۰۴)
 
سیوفی، که کتیبه های این زیارتگاه را بازخوانی کرده، از کتیبه ای یاد کرده که حاوی نام احمد بن حاجی عبدالله بن عمار و تاریخ ۷۸۴ قمرى بوده است. این کتیبه ممکن است بیانگر ساخت زیارتگاه در این تاریخ به دست شخص یادشده باشد. او همچنین از کتیبه دیگری که بیانگر ساخت (بازسازی) بنا در سال ۱۱۷۰ قمرى به دست علی بن رومی بوده، و نیز دو کتیبه حاوی صلوات بر چهارده معصوم در دو طرف طاق زیارتگاه یاد کرده است. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۱۸ - ۱۱۹)
 
== مسجد پنجه علی۷، موصل ==
جایگاه دیگر منسوب به امام علی۷ در موصل، مسجد پنجه علی۷ است که از توصیف های موجود در تواریخ محلی موصل، می توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی۷ در «مشهد الطرح» موصل، کهن ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۰) متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی شود.<ref>ص۸۵.</ref>
 
این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۸ - ۱۴۹) در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می آید. (ر.ک: الجمعة، ۱۴۱۰ق، ص۹۷ - ۱۰۸)
 
روی هر یک از سردر بنا و حاشیه محراب و ضلع جنوبی بنا، که در موزه بغداد نگهداری می شود، کتیبه‎های متعددی نوشته شده است. در طاق سردر بنا، کتیبه ای حاوی آیاتی از قرآن (ق: ۳۱ - ۳۴) و نیز کتیبه ای حاوی نام بانی زیارتگاه وجود دارد که متأسفانه بخش حاوی نام بانی در این کتیبه از بین رفته است؛ اما کتیبه جدیدتری بالای طاق سردر، حاوی تاریخ ۱۲۱۷ قمرى قرار دارد (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۹) که می تواند بیانگر بازسازی بنا در این سال باشد.<ref>ص۸۵.</ref>
 
همچنین در کتیبه گرداگرد محراب آمده که این بنا به دستور محمد بن اسماعیل بن علی بن محمد بن احمد بن زید بن عبدالله حسینی، و به دست عزالدین ابوالحسن علی، و در زمان نقابت نصیرالدین محمد بن محمد بن مرتضی بن عبدالمطلب بن مرتضی بن محمد بن زید بن عبدالله حسینی در سال ۸۰۸ قمرى ساخته شده است. (همان، ص۱۴۹ - ۱۵۰) نصیرالدین یادشده در این کتیبه، از رجال خاندان نقبای موصل است که برای چندین قرن عهده دار نقابت سادات در این شهر بود.
 
دو طرف محراب بنا دو طاقچه سنگی تعبیه شده که بالای آنها کتیبه ای بیانگر اینکه اینجا محل جای کف دست امام علی۷ و جای سم اسب ایشان است، وجود دارد. گویا در هر طاقچه، قطعه سنگی وجود داشته که درون قطعه سنگ سمت راست، نقش یک پنجه یا کف دست بوده است؛ اما در کمتر از یکصد سال گذشته، از محل خود کنده و ناپدید شده است! (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۵۰) در منابع تاریخی، گزارش هایی مبنی بر حضور امام علی۷ در موصل وجود ندارد.<ref>ص۸۵.</ref>
 
== مسجد پنجه علی۷، اربیل ==
در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی»۷ وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی۷ است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م.۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است. (ابن مستوفی، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴) ازاین رو می توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.<ref>ص۸۶.</ref>
 
گفتنی است ابن مستوفی در شرح حال دو تن از اعلام این شهر به نام های ابوالحسن علی بن اسماعیل بغدادی اربلی (۵۵۹ - ۶۱۸ق) و ابوالعباس خضر بن محمد اربلی معروف به ابن نفیس (م.۶۱۸ق)، به دفن آنها در قبرستان مجاور «مشهد الکف» اشاره کرده است. (همان، ج۱، ص۲۱۳؛ همو، ۲۰۱۳م، ص۱۷۴) این گزارش ها نشان دهنده تقدس و جایگاه معنوی این زیارتگاه برای اهالی اربیل از دیرباز تاکنون است.<ref>ص۸۶.</ref>


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۱۱۰: خط ۵۶:


== منابع ==
== منابع ==
 
{{برگرفتگی
| پیش از لینک =
| منبع = مقاله «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق» در فصلنامه فرهنگ زیارت است.
| لینک = https://farhangziarat.hzrc.ac.ir/article_213870.html| توضیحات منبع =
}}
* ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۹۹۱م.
* ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، تحقیق، سامی بن السید خماس الصقار، بغداد، دارالرشید، ۱۹۸۰م.
* باش اعیان العباسی، عبدالقادر، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس، ۱۹۸۸م.
* الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة، ۱۹۷۴م.
* خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.
* خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.
* خامه یار، احمد، «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷،‌ ۱۳۹۳ش.
* خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۱م.
* الجمعة، احمد قاسم، «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، آداب الرافدین، العدد ۱۹، ۱۴۱۰ق.
* سامرائی، یونس ابراهیم، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات، ۲۰۰۶م.
* سیوفی، نقولا، مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، تحقیق سعید الدیوه جی، بغداد، مطبعة شفیق، ۱۹۵۶م.
* الشرقی، طالب علی، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب، ۱۹۶۹م.
* العانی، علاءالدین احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث، ۱۹۸۲م.
* فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر، ۱۳۹۵ش.
* موصلی، احمد بن خیّاط، ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، موصل، مطبعة الجمهوریة، ۱۹۶۶م.
* نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
* یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۷۷م.
* هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
{{منابع}}
{{منابع}}
{{پایان}}
{{پایان}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۳:۱۷

اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق ...

حضور امام علی(ع) در عراق[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امام علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم‌ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه‌های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه‌ها و جایگاه‌های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان‌های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام (ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره‌های تاریخی مختلف دلالت دارد.[۱]

مسجد عتیقه یا مسجد براثا، بغداد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از زیارتگاه‌های مشهور مرتبط با امام علی در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه‌اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است.[۲] خطیب بغدادی در این باره می‌نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، در آنجا اقامه نماز کرده است».[۳] این زیارتگاه در دوره‌هایی، محل فعالیت‌های علمی شیعیان بغداد بوده است.[۴]

در شماری از منابع سده‌های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م. ۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است.[۵] یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی در محله عتیقه اشاره کرده[۶] و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد.[۷]

مشهد الشمس در حلّه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از مشهورترین یادمان‌های منسوب به امام علی در عراق، زیارتگاه تاریخی موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می‌شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی به آسمان بازگردانده شد.[۸] البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد.[۹]

درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل،[۱۰] قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م. ۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره کرده است.[۱۱]

بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه‌های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می‌آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته‌اند؛[۱۲] برخی نیز تاریخ ساخت آن را سده ششم هجری دانسته اند.[۱۳] بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده‌اند.[۱۴]

قطّاره امام علی(ع) در کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: چشمه امام علی (کربلا)

از اماکن مشهور منسوب به امام علی در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.[۱۵]

قدمگاه و حوض آب امام علی(ع) در عین التمر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: حوض امام علی (کربلا)

حوض و قدمگاه‌ امام علی(ع)، دو زیارتگاه در عین‌التمر است. عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست.[۱۶] حوض امام علی مزار کوچکی است واقع در شمال عین‌التمر که داخل آن، یک حوض آب وجود دارد و اهالی منطقه، آن را محل وضوی امام علی(ع) می‌دانند.[۱۷] قدمگاه امام علی در مرکز شهر عین‌التمر واقع است و در کف آن، سنگی وجود دارد که در آن، دو فرورفتگی به چشم می‌خورد و اهالی، این فرورفتگی‌ها را اثر جای پای امام علی(ع) و اثر سم اسب ایشان می‌دانند.[۱۸]

قدمگاه امام علی(ع) در شهر زبیر در بصره[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شهر قدیمی بصره در گذر زمان متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی در خاک عراق به شمار می‌آید؛ چنان‌که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن نیز به دستور امام علی، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است.[۱۹]

امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است.[۲۰] آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره‌های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی شهرت داشته است. امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می‌آید.[۲۱]

قدمگاه امام علی(ع) در بصره[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی وجود دارد.[۲۲] وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است.[۲۳]

این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می‌آید و گفته می‌شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمری بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمری (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه‌های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است.[۲۴]

مقام امام علی(ع) در ناصریه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می‌دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است.[۲۵]

مقام‌ها و گنبدهای امام علی(ع) در ساحل رود فرات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام‌ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی» شناخته می‌شده است. این زیارتگاه‌ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان‌هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم‌ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.[۲۶]

قدمگاه امام علی(ع) در موصل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در شهر موصل، قدمگاهی منسوب به امام علی وجود داشته که قدمت آن به سده‌های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می‌رسیده است. این زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره‌های متأخر پابرجا بود؛ اما در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شد.[۲۷] قدمگاه امام علی، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می‌شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است.[۲۸]

مسجد پنجه علی در موصل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مسجد پنجه علی از اماکن منسوب به امام علی در موصل است که از توصیف‌های موجود در تواریخ محلی موصل، می‌توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی در «مشهد الطرح» موصل، کهن‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است.[۲۹] متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی‌شود.[۳۰]

این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد.[۳۱] در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می‌آید.[۳۲] در منابع تاریخی، گزارش‌هایی مبنی بر حضور امام علی در موصل وجود ندارد.[۳۳]

مسجد پنجه علی در اربیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: مسجد پنجه امام علی (اربیل)

در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م. ۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است.[۳۴] ازاین رو می‌توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.[۳۵]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۳.
  2. ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.
  3. ↑ تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، ج۱، ص۴۰۴.
  4. ↑ رجال النجاشی، ص۲۵۹ و ص۳۸۳.
  5. ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۲۷.
  6. ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.
  7. ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۳۶۳.
  8. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۶.
  9. ↑ «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی در عراق»، ص۳۳–۳۸.
  10. ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۵۵.
  11. ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۶.
  12. ↑ القباب المخروطیة فی العراق، ص۴۸.
  13. ↑ المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۵۹.
  14. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.
  15. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.
  16. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۸.
  17. ↑ عین التمر، ص۱۴۹ - ۱۵۰.
  18. ↑ عین التمر، ص۱۴۹ و ۱۵۰.
  19. ↑ زیارتگاه‌های عراق، ج۲، ص۱۷۸.
  20. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.
  21. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.
  22. ↑ تاریخ مساجد البصرة، ص۲۴.
  23. ↑ موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۱.
  24. ↑ موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۰.
  25. ↑ زیارتگاه‌های عراق، تهران، ج۲، ص۳۱۶–۳۱۷.
  26. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۲.
  27. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۴.
  28. ↑ ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، ص۱۰۴.
  29. ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۰.
  30. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.
  31. ↑ مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، ص۱۴۸ و ص۱۴۹.
  32. ↑ «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، ص۹۷ و ص۱۰۸.
  33. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.
  34. ↑ تاریخ اربل، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴.
  35. ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۶.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۹۹۱م.
  • ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، تحقیق، سامی بن السید خماس الصقار، بغداد، دارالرشید، ۱۹۸۰م.
  • باش اعیان العباسی، عبدالقادر، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس، ۱۹۸۸م.
  • الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة، ۱۹۷۴م.
  • خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.
  • خامه یار، احمد، «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷،‌ ۱۳۹۳ش.
  • خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۱م.
  • الجمعة، احمد قاسم، «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، آداب الرافدین، العدد ۱۹، ۱۴۱۰ق.
  • سامرائی، یونس ابراهیم، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات، ۲۰۰۶م.
  • سیوفی، نقولا، مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، تحقیق سعید الدیوه جی، بغداد، مطبعة شفیق، ۱۹۵۶م.
  • الشرقی، طالب علی، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب، ۱۹۶۹م.
  • العانی، علاءالدین احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث، ۱۹۸۲م.
  • فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر، ۱۳۹۵ش.
  • موصلی، احمد بن خیّاط، ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، موصل، مطبعة الجمهوریة، ۱۹۶۶م.
  • نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
  • یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۷۷م.
  • هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه_تمرین۱&oldid=65185»