انیس الحجاج

انیس الحجاج

پدید آورندگان
نویسنده	صفی بن ولی قزوینی
تاریخ نگارش	سده یازدهم ق.
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	فارسی

انیس الحجاج سفرنامه حج فارسی، نوشته صفی بن ولی قزوینی از سفرنامه‌های حج شبه قاره هند است و آگاهی‌هایی از راه حج هند در سده یازدهم ق. به دست می‌دهد. این سفرنامه بدین لحاظ که آگاهی‌های ویژه‌ای از شرایط حاجیان هندی در روزگار قدرت و شکوه مسلمانان هند با پادشاهی گورکانیان به‌دست می‌دهد، حائز اهمیت است. محتوای کتاب شامل یک مقدمه و سه فصل با عنوان «طریق» و هر فصل چهار باب با عنوان «مسلک» دارد. در فصل اول و دوم توصیه‌هایی برای مسافران دارد تا در فراهم کردن مقدمات و وسایل سفر مانند خورد و خوراک در طول سفر به مشکلی برنخورند همچنین آداب و احکام حج و عمره را بیان کرده است. در فصل سوم به مدینه و آداب و ادعیه زیارت بقاع مقدس مدینه و آداب زیارت مدینه منوره و ادعیه و اعمال ویژه هر مکان را بیان کرده است؛ در پایان کتاب نیز توصیه‌های اخلاقی و عرفانی به مسافران حج دارد.

معرفی اجمالی کتاب

این اثر از سفرنامه‌های حج شبه قاره هند است و آگاهی‌هایی از راه حج هند در سده یازدهم ق. به دست می‌دهد. نویسنده در این سفر از بندر سورات هند، به خور در خلیج فارس و مُخا در یمن آمده و به جده رسیده است. او در پی ‌گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه با کشتی به صورت مستقیم از بندر مخا در یک سفر 15 روزه به سورات بازگشته است.

معرفی نویسنده

از زندگی صفی بن ولی قزوینی آگاهی چندان در دست نیست. گویا عالمی شیعی مذهب بوده است. از مقدمه تفسیرش که به سال 1077ق. نگاشته و خود را 48 ساله خوانده است، می‌توان تولدش را در حدود 1029ق. حدس زد. وی مدتی در قزوین سکونت داشته و سپس به هندوستان سفر کرده و در شاه جهان آباد (دهلی امروزی) سکونت یافته و میان دهلی و کشمیر در رفت و آمد بوده است. در دهلی به دربار سلطان ابومظفر محیی‌الدین اورنگ زیب تیموری، ششمین پادشاه گورکانیان (حک: 1067-1118ق.) راه یافت و سپس به آموزگاری شهدخت زیب النساء بیکم دختر سلطان انتخاب شد. وی را از دانشمندان و نویسندگان بزرگ آن سرزمین در آن دوره شمرده‌اند.کتابی در شرح صحیفه سجادیه امام زین العابدین(ع) در 1090ق. تالیف کردهو آثاری دیگر همچون کنز الاسماءو مرآة الاخلاقبدو نسبت داده‌اند. دیدگاه‌های او در تشخیص فصیح و غیر فصیح از لهجه‌های عربی ، تفسیر او از برخی آیات قرآنی و گفته‌هایش درباره درمان بیماری‌ها و تجویز داروهای گوناگون برای آن‌ها در جای جای سفرنامه نشان از آشنایی‌اش با علومی چون لغت و ادب، تفسیر و طب دارد. به‌گزارش شماری از منابع، او به درخواست شهزاده زیب النساء، تفسیری که بعدها به نام وی شناخته شد، در نُه جلد تالیف کرده است.

گزارش راه حج هند

این سفرنامه بدین لحاظ که آگاهی‌های ویژه‌ای از شرایط حاجیان هندی در روزگار قدرت و شکوه مسلمانان هند با پادشاهی گورکانیان به‌دست می‌دهد، حائز اهمیت است. معرفی راه حج هند تا عربستان و چگونگی سفر حج‌‌گزاران شبه قاره نیز بر این اهمیت می‌افزاید. صفی در مقدمه کتاب، مسیر و مدت سفر را برای خوانندگان بازگفته است. سفر در رجب 1087ق. به سوی ایالت گجرات آغاز شده است. وی از بندر سورات به جزیره خور عزیمت کرده که مکانی برای گرد آمدن حاجیان هند و برخی حاجیان ایران و عراق و انتخاب کشتی برای حرکت به سوی حجاز بوده است.

صفی با کاروان بغداد که بیش از 400 مسافر داشته، در 24 روز از مسیر خلیج عدن و بندر مُخا در یمن به جده رسیده و در 27 ذی‌قعده با شتر از جده به سوی مکه حرکت کرده و پس از سه روز در یلَملَم احرام بسته و روانه مکه شده است.

محتوای کتاب

سفرنامه یک مقدمه و سه فصل با عنوان «طریق» و هر فصل چهار باب با عنوان «مسلک» دارد.

فصل اول و دوم

صفی در باب‌های فصل اول، توصیه‌هایی برای مسافران دارد تا در فراهم کردن مقدمات و وسایل سفر مانند خورد و خوراک در طول سفر به مشکلی برنخورند. در فصل دوم، آداب و احکام حج و عمره را آورده است. او ‌گزارش‌های جغرافیایی خود را از کوه‌های مکه و مناطق پیرامونی بازگفته و سپس به مسجدالحرام پرداخته است. ابعاد کعبه، منبر، باب‌ها، ستون‌ها ، فاصله میان مسجدالحرام و مکان‌هایی مانند منا و قبرستان معلات همراه با جزئیات از موضوعات این مبحث است. در باب سوم، قسمتی از کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نوشتۀ قطب‌الدین نهروالی در وصف مسجدالحرام را ترجمه و تلخیص کرده است. صفی با تسلطی که بر دانش نجوم داشته، سخنان نهروالی را درباره تعیین موقعیت و جهت جغرافیایی مسجدالحرام، نقد و بررسی و توجیه کرده است. در باب چهارم، خلاصه رساله مفرحة الانام سید زین‌العابدین کاشانی آمده که کتابی در تاریخ مکه است. در پایان این فصل، ‌گزارش‌هایی درباره چگونگی ورود قافله حاجیان مصر و شام، شمار آن‌ها، و ویژگی‌های اخلاقی حاجیان سرزمین‌های گوناگون ثبت شده است. صفی از وضعیت حاجیان مصری، مغربی، یمنی، ایرانی و هندی و وضع لباس و ظاهر آنان سخن گفته است. او از لباس فقیرانه ایرانیان یاد کرده و علت این پوشش را در امان ماندن از راهزنان و بدویان دانسته است. از ‌گزارش‌های او برمی‌آید که حاجیان وضع امنیتی مناسب نداشته و با خطرهای جانی و مالی روبه‌رو بوده‌اند. او به پاره کردن شکم حاجی ایرانی به دست یک بدوی برای یافتن طلا اشاره کرده که خود شاهد آن بوده است. وی در روز دهم محرم همراه حاجیان ایران و هند درون کعبه را نیز زیارت کرده است.

فصل سوم

فصل سوم به مدینه و آداب و ادعیه زیارت بقاع مقدس مدینه می‌پردازد. صفی مسیر میان مکه تا مدینه را 13 روز پیموده است. او در باب اول به‌گزارش زیارت خود از مسجدالنبی پرداخته و مستحبات زیارت مانند غسل و تعویض لباس را مقدمه زیارت قبر پیامبر(ص) دانسته و در پی زیارت ایشان، مزار بزرگان اسلام در بقیع مانند مرقد منسوب به حضرت زهرا(س) و گنبد چهار امام شیعیان و عباس بن عبدالمطلب را زیارت کرده است.

صفی در باب دوم آداب زیارت مدینه منوره و ادعیه و اعمال ویژه هر مکان را بازگفته است. در باب سوم به وضعیت جغرافیایی شهر مدینه پرداخته و در وصف باغ‌ها و خوشی آب و هوای مدینه گفته است: اگر فردوس بر روی زمین است/ همین است و همین است و همین است. صفی پس از بیان توضیحاتی درباره شهر، به شرح تفصیلی مسجدالنبی و ضریح پبامبر(ص) پرداخته و سپس منازل میان مکه و مدینه را برشمرده و فاصله میان آن‌ها را ثبت کرده است. باب چهارم درباره لطف و مواهب خفیه خداوند به بندگانش است که با ذکر نمونه‌هایی از احوال شخصی صفی همراه است. زیارتگاه‌های بندر جده و مخا از واپسین موضوعات کتاب است. صفی این دو بندر را به لحاظ اقلیمی، فرهنگی و محصولات کشاورزی با برخی شهرها که در طول سفر دیده، مقایسه کرده است.

پایان کتاب

پایان‌بخش کتاب، توصیه‌های اخلاقی و عرفانی به مسافران حج است. صفی بر صدقه بسیار تاکید کرده و بلاهایی را که صدقه از آدمی دور می‌کند، با بیان چند داستان بازگفته است. تفسیر او از برخی آیات قرآنی در این بخش، نشان از آشنایی او به دانش تفسیر دارد. وی به توانگران هندی سفارش کرده تا برای حاجیان فقیر هندی در ایام حج در جده آذوقه و طعام خیرات کنند. او با تخمین شمار حج‌‌گزاران بی‌بضاعت هندی، مبلغ مورد نیاز را به روپیه محاسبه کرده است.

این کتاب تاکنون چاپ نشده است. نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی تهران با شماره 1/9917 نگهداری می‌شود.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل انیس الحجاج.

• تراجم الرجال: السید احمد الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1414ق؛

• الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1403ق؛

• فهرست نسخه‌های خطی: کتابخانه گلپایگانی، قم، خیام، 1357ش.