تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جا:ویرایش}} تحفة الحرمين و سعادة الدارين تحفة الحرمين و سعادة الدارين: سفرن...» ایجاد کرد)
 
جز (جایگزینی متن - 'http://phz.hajj.ir/422' به 'http://hzrc.ac.ir/post')
 
(۱۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۱۰]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Masoud67  }}
{{جعبه اطلاعات کتاب
 
| عنوان =تحفةالحرمین
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
| عنوان اصلی =تحفةالحرمین و سعادةالدارین
تحفة الحرمين و سعادة الدارين
| تصویر =Thumbnail.jpg
 
| اندازه تصویر =
تحفة الحرمين و سعادة الدارين: سفرنامه حج، نوشته محمد معصوم نايب الصدر شيرازي
| توضیح_تصویر =
| نویسنده =[[محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی]]
| برگرداننده =
| ویراستار =
| به تصحیح =[[رسول جعفریان]]
| تحقیق =
| به کوشش =رسول جعفریان
| تاریخ نگارش =(۱۳۰۶ ق)
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| موضوع =سفرنامه
| سبک =
| زبان =فارسی
| تعداد جلد =۱
| صفحه =۲۴۵
| قطع =
| ناشر =نشر علم
| وبسایت ناشر =
| محل انتشارات =تهران
| تاریخ نشر =(۱۳۸۹ ش)
| ترجمه به=
| مجموعه =پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج ۵
| شابک =
}}


در اين سفرنامه، آگاهي‌هايي مفصل از راه شمالي حج ايرانيان در دوران قاجار و سختي‌ها و دشواري‌هاي آن آمده است. اين سفر پنج ماه (شوال 1305 - صفر 1306ق.) به درازا كشيده و نويسنده از راه عثماني به حجاز و در بازگشت از راه دريا به بمبئي هندوستان و سپس به ايران آمده است. اين اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسين گزارش آن مربوط به 16 ربيع ‌الاوّل 1306ق. است. نويسنده كوشيده است براي هر روز گزارشي بنگارد. شرح سفر بازگشت وي از هندوستان تا ايران در سفرنامه نيامده است؛ زيرا نويسنده پيشتر سفري به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار ديگر خود نوشته است.
تحفة الحرمین و سعادة الدارین، سفرنامه حج، نوشته [[محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی]] است.


محمد معصوم فرزند زين العابدين، شرح حال‌نگار عهد قاجار، به سال1270ق. در شيراز زاده شد. نياكانش همچون خود او از دانشوران دين بودند. خاندان وي از قزوين به عتبات عراق مهاجرت كردند و حدود 1217ق. به ايران بازگشتند و در شيراز سكونت يافتند. گرايش به تصوف در اين خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسيده است. پدرش زين‌ العابدين ميرزا كوچك (م.1287ق.) ملقب به رحمتعلي شاه، مريد مجذوبعلي شاه و از بزرگان نعمت اللهيه بود. محمد معصوم در 1278ق. به عتبات رفت و بعدها فقه و اصول را نزد استاداني نامدار مانند ميرزاي شيرازي و سيد علي يزدي فراگرفت. در 1294ق. به اصفهان رفت و سپس ساكن تهران شد و از دانشمندان اين شهر مانند آقا علي مدرس، ميرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمد رضا قمشه‌اي بهره جست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 295-296</ref>  پس از مرگ پدرش، ناصرالدين شاه قاجار لقب و منصب موروثي نايب الصدري (اوقاف و وظايف عالمان و سادات) را به وي سپرد. او به سال 1297ق. به هند سفر كرد و پس از بازگشت به وطن به سال 1303ق. در گناباد مريد ملا سلطان علي گنابادي (م.1327ق.) شد و معصومعلي شاه لقب يافت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 295-296</ref>  از سال 1305ق. به سفر حجاز، مصر، تركيه، گرجستان، آذربايجان و يونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه‌خواهان پيوست. در سال‌هاي پايان عمر به خراسان رفت و در 1344ق. در مشهد درگذشت.[1]
محمدمعصوم نویسنده این اثر متولد [[شیراز]] و از خانواده‌ای اهل علم است؛ خود او نیز اهل علم بوده و برای تحصیل به عتبات رفته و بعدها مدتی در کشور [[هندوستان]] زندگی کرده و پس از بازگشت به فرقه گنابادی‌ها پیوسته و صوفی می‌شود که اثر این گرایش به [[تصوف]] را در این سفرنامه نیز می‌توان احساس کرد.


او همواره به نوشتن خاطرات خويش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعي تكليف اخلاقي در جهت محاسبه نفس مي‌دانست. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 297</ref> جز اين كتاب، خاطرات سفر هندوستان را نيز در طرائق الحقائق كه از منابع مهم شرح حال‌‌نگاري عارفان و صوفيان به شمار مي‌آيد، نگاشته و در كار سفرنامه‌نويسي چيره‌دست بوده است.
در این سفرنامه، آگاهی‌هایی مفصل از راه شمالی [[حج]] ایرانیان در دوران [[قاجار]] و سختی‌ها و دشواری‌های آن آمده است. این سفر پنج ماه (شوال ۱۳۰۵ - صفر ۱۳۰۶ ق) به درازا کشیده و نویسنده از راه عثمانی به [[حجاز]] و در بازگشت از راه دریا به بمبئی هندوستان و سپس به [[ایران]] آمده است. این اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسین گزارش آن مربوط به۱۶ ربیع الاوّل (۱۳۰۶ ق) است.


محمد معصوم رخدادهاي سفر را به تفصيل و همراه جزئيات نگاشته و با توجه به علايق و تخصص خود در عرفان و تصوف، تفسيري عرفاني نيز از سفر و مناسك حج به دست داده است. او در مقدمه‌اي 41 صفحه‌اي از انگيزه نگارش سفرنامه و مباحثي معنوي در دانش‌اندوزي و سفر سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 309-350</ref> بر پايه اين اثر، حالي عرفاني و رويايي معنوي، محمد معصوم را در عزم بر اين سفر ياري كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 310</ref>
نویسنده کوشیده است برای هرروز گزارشی بنگارد. شرح سفر بازگشت وی از هندوستان تا ایران در سفرنامه نیامده است؛ زیرا نویسنده پیش‌تر سفری به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار دیگر خود نوشته است.


سفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوّال 1305ق. از راه شمال ايران آغاز شد. وي از قزوين، رشت، بندر انزلي، بادكوبه (باكو)، باطوم، استانبول، اسكندريه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ايران رسيد. بخشي از راه به صورت زميني و با وسايلي مانند كالسكه؛ و بخشي با كشتي و قطار طي شد. او پس از گزاردن مناسك حج و زيارت مدينه، به جده رفت و به دليل مشكلات مالي <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 514</ref> ناچار شد از تاجري اصفهاني در ازاي همراهي او تا بمبئي، هزينه‌هاي سفر بازگشت را وام بگيرد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 517</ref>
نگارنده در این کتاب شهرهای مسیر را توصیف کرده و در اغلب موارد با نگاهی انتقادی به شرایط شهرها نگاه کرده است. در مورد [[مکه]] هم آن را از لحاظ جغرافیایی و عمرانی و… بررسی نموده است در ادامه در مورد [[مدینه]] نوشته و در آن به زیارت‌هایی که در مدینه داشته و وضعیت عمرانی [[بقاع متبرکه]] آن پرداخته است.
این کتاب اولین بار تحت نظارت خود نویسند در بمبئی هندوستان چاپ شد و بعدها در ایران نیز بعد از تصحیح، چندین بار توسط ناشرین مختلف چاپ‌شده است.


بخشي چشمگير از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسكندريه، قاهره، مكه و مدينه و بناهاي مذهبي و تاريخي آن‌ها اختصاص يافته و آثار تاريخي و مذهبي مانند مساجد، زيارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نيز مكان‌هاي نظامي و اقتصادي همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنين محصولات كشاورزي معرفي شده است.
== معرفی نویسنده ==
محمد معصوم فرزند زین‌العابدین، شرح‌حال‌نگار عهد قاجار، به سال (۱۲۷۰ ق) در شیراز زاده شد. نیاکانش همچون خود او از دانشوران دین بودند. خاندان وی از [[قزوین]] به [[عتبات عراق]] مهاجرت کردند و حدود (۱۲۱۷ ق) به ایران بازگشتند و در شیراز سکونت یافتند. گرایش به تصوف در این خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسیده است.


محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و از اين رو، در برخي شهرها با استقبال صاحب‌منصبان ايراني روبه‌رو شده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 354</ref>) به رغم آن‌كه او گاه مي‌توانسته از امكانات دولتي براي اقامت در شهرهاي ميان راه استفاده كند، بيشتر به كاروانسراها مي‌رفته (
پدرش [[زین‌العابدین میرزا کوچک]] (م. ۱۲۸۷ ق) ملقب به [[رحمت علی شاه]]، مرید [[مجذوب علی شاه]] و از بزرگان [[نعمت اللهیه]] بود. محمد معصوم در (۱۲۷۸ ق) به عتبات رفت و بعدها [[فقه]] و اصول را نزد استادانی نامدار مانند [[میرزای شیرازی]] و [[سید علی یزدی]] فراگرفت. در (۱۲۹۴ ق) به اصفهان رفت و سپس ساکن تهران شد و از دانشمندان این شهر مانند [[آقا علی مدرس]]، [[میرزا ابوالحسن جلوه]] و [[آقا محمدرضا قمشه‌ای]] بهره جست.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 295-296.</ref>
براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص356، 358، 363</ref>) و از اين روي، توانسته آگاهي‌هايي از وضعيت اين مكان‌ها كه محل اسكان حاجيان عادي بوده است، به دست دهد.
پس از مرگ پدرش، [[ناصرالدین‌شاه]] قاجار لقب و منصب موروثی نایب الصدری (اوقاف و وظایف عالمان و سادات) را به وی سپرد. او به سال (۱۲۹۷ ق) به هند سفر کرد و پس از بازگشت به وطن به سال (۱۳۰۳ ق) در گناباد مرید [[ملا سلطان‌علی گنابادی]] (م. ۱۳۲۷ ق) شد و [[معصوم علی شاه]] لقب یافت.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 295-296.</ref>
از سال (۱۳۰۵ ق) به سفر حجاز، [[مصر]]، [[ترکیه]]، گرجستان، [[آذربایجان]] و یونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه‌خواهان پیوست. در سال‌های پایان عمر به [[خراسان]] رفت و در (۱۳۴۴ ق) در [[مشهد]] درگذشت.<ref>طرائق الحقایق، ج 3، ص 475، 495، 503-511؛ بستان السیاحه، ص 358؛ سفرنامه‌های خطی فارسی، ج 2، ص 19-21.</ref>


محمد معصوم توصيه‌نامه‌هايي از دولت ايران براي مراكز ديپلماتيك داشته و با رؤساي كنسولگري‌هاي ايران ديدار نموده و بدين ‌رو توانسته آگاهي‌هايي در باره وضعيت ايرانيان مقيم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت كند. او در ثبت هزينه‌هاي سفر اعم از كرايه، ماليات و خاوه* حساسيتي ويژه داشته و به دقت آن را نگاشته است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص414</ref>)
او همواره به نوشتن خاطرات خویش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعی تکلیف اخلاقی در جهت محاسبه نفس می‌دانست.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 297.</ref> جز این کتاب، خاطرات سفر هندوستان را نیز در طرائق الحقائق که از منابع مهم شرح‌حال‌نگاری عارفان و صوفیان به شمار می‌آید، نگاشته و در کار سفرنامه‌نویسی چیره‌دست بوده است.


نگاه محمد معصوم به بسياري از موضوعات مانند رفتار كار‌گزاران امور حج و نيز وضعيت رفاهي و عمراني منازل و شهرهاي ميان راه، انتقادي است. بخشي از اين‌گونه مطالب سفرنامه، به آسيب‌شناسي و نقد رفتار كار‌گزاران حج و حاجيان اختصاص يافته و انتقادها گاه با طنز بيان شده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص403، 408، 431</ref>) او حكمرانان عثماني را به دليل نپرداختن به امور عمراني راه‌ها و مكان‌ها و امنيت مسير حج نكوهش كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 382</ref>
محمد معصوم رخدادهای سفر را به‌تفصیل و همراه جزئیات نگاشته و با توجه به علایق و تخصص خود در [[عرفان]] و تصوف، تفسیری عرفانی نیز از سفر و [[مناسک حج]] به دست داده است. او در مقدمه‌ای ۴۱ صفحه‌ای از انگیزه نگارش سفرنامه و مباحثی معنوی در دانش‌اندوزی و سفر سخن گفته است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 309-350.</ref> بر پایه این اثر، حالی عرفانی و رؤیایی معنوی، محمد معصوم را در عزم بر این سفریاری کرده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 310.</ref>


انتقادهاي وي از فساد مالي سفارت ايران در استانبول و كنسولگري‌هاي ايران در جاي‌جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد. بر پايه گزارش‌هاي او، مأموران وزارت خارجه ايران از هر فرصتي براي سودجويي از حاجيان ايراني بهره برده و به جاي حمايت از آنان، در چپاول ايشان با ديگران شريك مي‌شده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 410</ref> حاجي ميرزا محسن خان معين الملك، سفير كبير ايران در عثماني، طرف اصلي انتقادهاي محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسكندريه و حجاز (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص393، 407-408</ref>) به مدد مأموران خود، درآمدهايي نامشروع از راه حج و حاجيان به دست مي‌آورده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 378-379 </ref>)
== آغاز سفر ==
سفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوّال ۱۳۰۵ ق. از راه شمال ایران آغاز شد. وی از قزوین، رشت، بندر انزلی، بادکوبه (باکو)، باطوم، استانبول، اسکندریه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ایران رسید. بخشی از راه به‌صورت زمینی و با وسایلی مانند کالسکه؛ و بخشی با کشتی و قطار طی شد. او پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، به [[جده]] رفت و به دلیل مشکلات مالی<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 514.</ref> ناچار شد از تاجری اصفهانی درازای همراهی او تا بمبئی، هزینه‌های سفر بازگشت را وام بگیرد.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 517.</ref>


انتقاد از پاره‌اي رسم‌ها كه در شريعت اثري از آن‌ها نيست، در چند جاي سفرنامه به چشم مي‌خورد؛ از جمله مراسم مربوط به محمل‌هايي كه از شام و مصر به مكه مي‌برده‌اند و همراه با سازنوازي و شليك توپ و هياهو بوده است. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص383، 412، 423-424</ref>) محمد معصوم شرفاي مكه را بدين دليل كه به بناها و گنبدهاي قبرستان ابوطالب رسيدگي نكرده‌اند، به انتقاد گرفته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 426</ref>  و از وضعيت اداره مكان‌هاي مقدس مدينه گلايه كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 383</ref>
== درراه ==
بخشی چشمگیر از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسکندریه، قاهره، مکه و مدینه و بناهای مذهبی و تاریخی آن‌ها اختصاص‌یافته و آثار تاریخی و مذهبی مانند مساجد، زیارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نیز مکان‌های نظامی و اقتصادی همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنین محصولات کشاورزی معرفی‌شده است.


نويسنده در دوم ذي‌حجه به مكه رسيده و 23 روز در آن جا مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 417، 457</ref> بخش مربوط به مكه، بيشتر به مناسك و اعمال حج و ماجراهايي كه در اين شهر پيش آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجيان اختصاص يافته و در مقايسه با بخش مربوط به مدينه، كمتر به مكان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازي و گسترش مسجد گزارشي كوتاه به دست داده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 418</ref>  
محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و ازاین‌رو، در برخی شهرها با استقبال صاحب‌منصبان ایرانی روبه‌رو شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 354.</ref>) به‌رغم آن‌که او گاه می‌توانسته از امکانات دولتی برای اقامت در شهرهای میان راه استفاده کند، بیشتر به کاروانسراها می‌رفته (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 356، 358، 363.</ref>) و ازاین‌روی، توانسته آگاهی‌هایی از وضعیت این مکان‌ها که محل اسکان حاجیان عادی بوده است، به دست دهد.


وجه نام‌گذاري كوه‌هاي مكه و وضعيت اقليمي و جغرافيايي آن از مباحث اين بخش است. هواي مكه گرم و به ويژه نزديك حرم به دليل انبوهي جمعيت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، براي كرايه خانه‌اي در مكه، دست‌كم بايد كرايه يك ماه را پرداخت. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 417</ref> ) در مكه، انواع خوراكي از ميوه گرفته تا حبوبات، به فراواني و با كيفيت مطلوب، يافت مي‌شده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 424</ref>  
محمد معصوم توصیه‌نامه‌هایی از دولت ایران برای مراکز دیپلماتیک داشته و با رؤسای کنسولگری‌های ایران دیدار نموده و بدین رو توانسته آگاهی‌هایی درباره وضعیت ایرانیان مقیم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت کند. او در ثبت هزینه‌های سفر اعم از کرایه، مالیات و خاوه حساسیتی ویژه داشته و به‌دقت آن را نگاشته است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 414.</ref>)


نويسنده پس از معرفي اركان كعبه و شماري ديگر از مكان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسؤولان مذاهب چهارگانه گزارش داده و با عبارت «سيصد سال پس از هجرت اين ساز را كوك كرده‌اند» ناخرسندي خود را از برپايي چهار نماز جماعت جداگانه در مسجدالحرام نشان مي‌دهد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 430</ref> شرح مناسك و اعمال حج در مكه، چگونگي كار مطوِّفان و نام آنان و تقسيم حاجيان ميان آنان برحسب شهرها و مناطق، و وظايف كار‌گزار حج ايران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، اين سازمان را هنگام حكمراني شريف عبدالمطلب، حاكم مكه كه چند بار به اين مقام نصب شد و عاقبت به سال 1299ق. عزل گشت[2]و در دوره سفارت مشيرالدوله، به حاجيان ايراني دادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 412</ref>  
نگاه محمد معصوم به بسیاری از موضوعات مانند رفتار کارگزاران امور حج و نیز وضعیت رفاهی و عمرانی منازل و شهرهای میان راه، انتقادی است. بخشی ازاین‌گونه مطالب سفرنامه، به آسیب‌شناسی و نقد رفتار کارگزاران حج و حاجیان اختصاص‌یافته و انتقادها گاه با طنز بیان‌شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 403، 408، 431.</ref>) او حکمرانان عثمانی را به دلیل نپرداختن به امور عمرانی راه‌ها و مکان‌ها و امنیت مسیر حج نکوهش کرده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 382.</ref>


به گزارش اين اثر، در قبرستان ابوطالب مكه دو گنبد بر مزار حضرت خديجه و قبر منسوب به حضرت آمنه قرار داشته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 426</ref> و بر ضريح آنان روپوش‌هايي ممتاز بوده است. نيز نويسنده از وجود گنبدهايي بر قبر ابوطالب، عبدمناف و عبدالمطّلب ياد كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 425</ref>  
انتقادهای وی از فساد مالی [[سفارت]] ایران در استانبول و کنسولگری‌های ایران در جای‌جای سفرنامه به چشم می‌خورد. بر پایه گزارش‌های او، مأموران و [[زارت خارجه]] ایران از هر فرصتی برای سودجویی از حاجیان ایرانی بهره برده و به‌جای حمایت از آنان، در چپاول ایشان با دیگران شریک می‌شده‌اند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 410.</ref> [[حاجی میرزا محسن خان معین الملک]]، سفیر کبیر ایران در عثمانی، طرف اصلی انتقادهای محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسکندریه و حجاز (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 393، 407-408.</ref>) به مدد مأموران خود، درآمدهایی نامشروع از راه حج و حاجیان به دست می‌آورده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 378-379.</ref>


در آن سال، جمعيت حاجيان شيعه در عرفات، 30 هزار بوده كه از آن ميان 10 هزار تن ايراني بوده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 441-442</ref>  
انتقاد از پاره‌ای رسم‌ها که در شریعت اثری از آن‌ها نیست، در چند جای سفرنامه به چشم می‌خورد؛ ازجمله مراسم مربوط به محمل‌هایی که از [[شام]] و مصر به مکه می‌برده‌اند و همراه با ساز نوازی و شلیک توپ و هیاهو بوده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 383، 412، 423-424.</ref>) محمد معصوم [[شرفای مکه]] را بدین دلیل که به بناها و گنبدهای [[قبرستان ابوطالب]] رسیدگی نکرده‌اند، به انتقاد گرفته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 426.</ref> و از وضعیت اداره مکان‌های مقدس مدینه گلایه کرده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 383.</ref>


محمد معصوم 15 روز در مدينه مانده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465، 505</ref> او گزارشي مفصل از مسجدالنبي، بقيع و گنبدهاي موجود بر قبرهاي بزرگان اسلام به دست داده و مزار اهل بيت و صحابه و دانشوران را با يادكرد ويژگي‌هاي ظاهري شرح داده است؛ از جمله مزار و گنبد چهار امام در بقيع كه در يك ضريح بوده‌اند و مي‌گفته‌اند كه مزار عباس بن عبدالمطلب هم آن جا بوده است <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 476</ref>  و نيز مزار و گنبد حمزة بن عبدالمطلب. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 485-486</ref>  بقيع محصور به ديواري بوده و دو در داشته كه يكي نزديك بقاع امامان و ديگري نزديك دروازه شهر قرار داشته و اولي بيشتر بسته بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 475-476</ref>  
== محمد معصوم در مکه ==
نویسنده در دوم ذی‌الحجه به مکه رسیده و ۲۳ روز در آنجا مانده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 417، 457.</ref> بخش مربوط به مکه، بیشتر به مناسک و اعمال حج و ماجراهایی که در این شهر پیش‌آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجیان اختصاص‌یافته و در مقایسه با بخش مربوط به مدینه، کمتر به مکان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازی و گسترش مسجد گزارشی کوتاه به دست داده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 418.</ref>


شمار بارگاه‌ها و زيارتگاه‌هاي مدينه حدود 30 مسجد و 40 بارگاه بوده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 466</ref> وصف او از مسجدالنبي با شرح جزئيات همراه است. او كتيبه‌هاي مسجدالنبي را بازنوشته <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 472-473</ref> و خانه حضرت علي7 و فاطمه3 را كه پيوسته به خانه پيامبر9 بوده، وصف كرده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 473</ref> به گفته محمد معصوم، براي راه يافتن به روضه رسول خدا بايد از درون ضريح حضرت فاطمه گذشت كه برخي گفته‌اند مدفن آن بانو است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 474</ref> او اين احتمال را نيز به ميان آورده كه ايشان در بيت الاحزان بقيع يا در بقعه امامان مدفون باشد. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 476</ref>
وجه نام‌گذاری کوه‌های مکه و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی آن از مباحث این بخش است. هوای مکه گرم و به‌ویژه نزدیک حرم به دلیل انبوهی جمعیت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، برای کرایه‌خانه‌ای در مکه، دست‌کم باید کرایه یک ماه را پرداخت.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 417.</ref> در مکه، انواع خوراکی از میوه گرفته تا حبوبات، به فراوانی و باکیفیت مطلوب، یافت می‌شده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 424.</ref>


بسياري از بناهاي مقدس مدينه نيازمند تعمير و بازسازي بوده‌اند و حكمرانان از اين كار غفلت مي‌ورزيده‌اند. اگر فردي مي‌خواسته خود بدين كار دست زند، مي‌بايست دو برابر مبلغ مورد نياز تعمير را به متوليان اين مكان‌ها و نيز حاكم و قاضي شهر بپردازد تا به او اجازه دهند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465</ref> برخي هيچ گاه اجازه اين كار را نمي‌يافتند؛ چنان‌كه ميرزا علي اصغر خان (م.1325ق.) وزير اعظم ناصرالدين شاه قاجار خواست بقعه امام حسن مجتبي را بنا كند؛ اما به او اجازه ندادند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 465</ref>  
نویسنده پس از معرفی [[ارکان کعبه]] و شماری دیگر از مکان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسئولان [[مذاهب چهارگانه]] گزارش داده و با عبارت «سیصد سال پس از هجرت این ساز را کوک کرده‌اند» ناخرسندی خود را از برپایی چهار [[نماز جماعت]] جداگانه در [[مسجدالحرام]] نشان می‌دهد.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 430.</ref> شرح مناسک و اعمال حج در مکه، چگونگی کار مطوِّفان و نام آنان و تقسیم حاجیان میان آنان برحسب شهرها و مناطق و وظایف کارگزار حج ایران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، این سازمان را هنگام حکمرانی [[شریف عبدالمطلب]]، حاکم مکه که چند بار به این مقام نصب شد و عاقبت به سال (۱۲۹۹ ق) عزل گشت<ref>تاریخ مکه، ص 531، 543.</ref>و در دوره سفارت [[مشیرالدوله]]، به حاجیان ایرانی دادند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 412.</ref>


محمد معصوم به ويراني‌هاي وهابيان در مدينه اشاراتي نموده است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 469</ref> از جمله، از جاي تيرهاي وهابيان بر مسجدالنبي گزارش داده است. به گفته او، در مكان كشته شدن سركرده وهابيان، مناره‌اي براي يادآوري و عبرت ساخته‌اند كه برخي عوام به گمان آن‌كه زيارتگاه است، در آن جا نماز مي‌گزارده‌اند. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 504-505</ref>  
به گزارش این اثر، در قبرستان ابوطالب مکه دو گنبد بر مزار حضرت [[خدیجه(س)]] و قبر منسوب به حضرت آمنه (س) قرار داشته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 426.</ref> و بر ضریح آنان روپوش‌هایی ممتاز بوده است. نیز نویسنده از وجود گنبدهایی بر قبر [[ابوطالب(ع)]]، [[عبدمناف(ع)]] و [[عبدالمطّلب(ع)]] یادکرده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 425.</ref>


جمعيت شيعيان نخاوله* مدينه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شركت در مجلس عزاي امام حسين7 در محله نخاوله كه بيرون ديوار تازه مدينه بوده، آنان را معرفي كرده و از وضعيت بد مالي آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شيعه سخن گفته است. <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص 480-483</ref> به ظاهر، حاجيان شيعه در اين دوره براي بر‌گزاري مراسم و اظهار عقايد خود در مكه و مدينه با مشكلي روبه‌رو نبوده‌اند. (براي نمونه رجوع شود به صفحات <ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین،‌ ص441</ref>)
در آن سال، جمعیت حاجیان [[شیعه]] در [[عرفات]]، ۳۰ هزار بوده که از آن میان ۱۰ هزار تن ایرانی بوده‌اند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 441-442.</ref>


ƒچاپ‌ها:تحفة الحرمين نخستين بار در 22 جمادي الاولي 1306ق. در بمبئي با نظارت نويسنده چاپ شد.[3]نشر بابك تهران همين چاپ را در 1362ق. با عنوان تحفة الحرمين افست كرد. تصحيح اين اثر با قلم هارون وهومن در نشر پانيذ تهران به سال 1383ق. با عنوان سفرنامه مكه چاپ شد كه كاستي‌ها و نادرستي‌ها و مشكلاتي دارد.[4]همين تصحيح بار ديگر در كتاب سفرنامه‎هاي خطي فارسي كه به همت نشر اختران به سال 1388ش. چاپ شده، آمده است.
== مدینه النبی ==
محمد معصوم ۱۵ روز در مدینه مانده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465، 505.</ref> او گزارشی مفصل از [[مسجدالنبی(ص)]]، [[بقیع]] و گنبدهای موجود بر قبرهای بزرگان اسلام به دست داده و مزار [[اهل‌بیت(ع)]] و [[صحابه]] و دانشوران را با یادکرد ویژگی‌های ظاهری شرح داده است؛ ازجمله مزار و گنبد چهار امام در بقیع که در یک ضریح بوده‌اند و می‌گفته‌اند که مزار [[عباس بن عبدالمطلب(ع)]] هم آنجا بوده است<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 476.</ref> و نیز مزار و گنبد [[حمزة بن عبدالمطلب(ع)]].<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 485-486.</ref> بقیع محصور به دیواری بوده و دو در داشته که یکی نزدیک بقاع امامان و دیگری نزدیک دروازه شهر قرار داشته و اولی بیشتر بسته بوده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 475-476.</ref>


رسول جعفريان نسخه‌اي ديگر را با تصحيح خود و مقدمه‌اي مفصل در باره نويسنده و اهميت سفرنامه او در 245 صفحه در جلد پنجم مجموعه پنجاه سفرنامه حجّ قاجاري[5]به سال 1389ش. در نشر علم تهران چاپ كرده كه مبناي مقاله حاضر است.
شمار بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های مدینه حدود ۳۰ مسجد و ۴۰ بارگاه بوده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 466.</ref> وصف او از مسجدالنبی(ص) با شرح جزئیات همراه است. او کتیبه‌های مسجدالنبی(ص) را بازنوشته<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 472-473.</ref> و خانه حضرت [[علی(ع)]] و [[فاطمه(س)]] را که پیوسته به خانه [[پیامبر(ص)]] بوده، وصف کرده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 473.</ref> به گفته محمد معصوم، برای راه یافتن به روضه رسول خدا(ص) باید از درون ضریح حضرت فاطمه (س) گذشت که برخی گفته‌اند مدفن آن بانو است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 474.</ref> او این احتمال را نیز به میان آورده که ایشان در [[بیت الاحزان]] بقیع یا در بقعه امامان مدفون باشد.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 476.</ref>


منابع
بسیاری از بناهای مقدس مدینه نیازمند تعمیر و بازسازی بوده‌اند و حکمرانان از این کار غفلت می‌ورزیده‌اند. اگر فردی می‌خواسته خود بدین کار دست زند، می‌بایست دو برابر مبلغ موردنیاز تعمیر را به متولیان این مکان‌ها و نیز حاکم و قاضی شهر بپردازد تا به او اجازه دهند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465.</ref> برخی هیچ‌گاه اجازه این کار را نمی‌یافتند؛ چنان‌که [[میرزاعلی اصغر خان]] (م. ۱۳۲۵ ق) وزیر اعظم ناصرالدین‌شاه قاجار خواست بقعه امام [[حسن مجتبی(ع)]] را بنا کند؛ اما به او اجازه ندادند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465.</ref>


آينه پژوهش (مجله):قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي؛بستان السياحه:حاجي زين العابدين شيرواني، كتابخانه سنايي، 1315ق؛بهين سخن:عباسعلي كيوان قزويني، به كوشش عباسي، تهران، راه نيكان، 1387ش؛پنجاه سفرنامه حج قاجاري:به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش؛پيران طريقت:جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت‌اللهي، 1358ش؛تاريخ مكه:احمد السباعي (م.1404ق.)، نادي مكة الثقافي، 1404ق؛رجال دوره قاجار:حسين سعادت نوري، تهران، وحيد، 1364ش؛سفرنامه‌هاي خطي فارسي:گروهي از نويسندگان، تهران، اختران، 1388ش؛طرائق الحقائق:محمد معصوم شيرازي، به كوشش محجوب، تهران، كتابخانه سنايي.
محمد معصوم به ویرانی‌های [[وهابیان]] در مدینه اشاراتی نموده است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 469.</ref> ازجمله، از جای تیرهای وهابیان بر مسجدالنبی(ص) گزارش داده است. به گفته او، در مکان کشته شدن سرکرده وهابیان، مناره‌ای برای یادآوری و عبرت ساخته‌اند که برخی عوام به گمان آن‌که زیارتگاه است، در آنجا نماز می‌گزارده‌اند.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 504-505.</ref>


گروه كتابشناسي
جمعیت شیعیان [[نخاوله]] مدینه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شرکت در مجلس عزای امام حسین(ع) در محله نخاوله که بیرون دیوار تازه مدینه بوده، آنان را معرفی کرده و از وضعیت بد مالی آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شیعه سخن گفته است.<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 480-483.</ref> به‌ظاهر، حاجیان شیعه در این دوره برای برگزاری مراسم و اظهار عقاید خود در مکه و مدینه با مشکلی روبه‌رو نبوده‌اند. (برای نمونه رجوع شود به صفحات<ref>تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 441.</ref>)


== چاپ‌ها ==
تحفة الحرمین نخستین بار در ۲۲ جمادی‌الاولی (۱۳۰۶ ق) در بمبئی با نظارت نویسنده چاپ شد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج 5، ص 307.</ref>نشر بابک تهران همین چاپ را در (۱۳۶۲ ق) با عنوان تحفة الحرمین افست کرد. تصحیح این اثر با قلم هارون و هومن در نشر پانیذ تهران به سال ۱۳۸۳ ق. با عنوان [[سفرنامه مکه]] چاپ شد که کاستی‌ها و نادرستی‌ها و مشکلاتی دارد.<ref>نک: آینه پژوهش، ش 122، «شاهکاری از احیای متون داستان یک عقب‌گرد».</ref>همین تصحیح بار دیگر در کتاب [[سفرنامه‌های خطی فارسی]] که به همت نشر اختران به سال ۱۳۸۸ ش. چاپ‌شده، آمده است.


==پانویس==
رسول جعفریان نسخه‌ای دیگر را با تصحیح خود و مقدمه‌ای مفصل درباره نویسنده و اهمیت سفرنامه او در ۲۴۵ صفحه در جلد پنجم مجموعه [[پنجاه سفرنامه حج قاجاری]]<ref>پنجاه سفرنامه، ج 5، ص 293-538.</ref>به سال ۱۳۸۹ ش. در نشر علم تهران چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.


== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع ==
== منابع ==
 
{{منابع}}
{{منابع}}


{{دانشنامه
{{دانشنامه


| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7510
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7510


| عنوان = تحفة‌الحرمین و سعادة‌الدارین
| عنوان = تحفةالحرمین و سعادةالدارین


| نویسنده = گروه کتابشناسی
| نویسنده = گروه کتابشناسی
خط ۷۹: خط ۱۱۰:
}}
}}


'''*آینه پژوهش (مجله)''': قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ بستان السیاحه: حاجی زین‌العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ ق.
 
'''*بهین سخن ''': عباسعلی کیوان قزوینی، به کوشش عباسی، تهران، راه نیکان، ۱۳۸۷ ش.
 
'''*پنجاه سفرنامه حج قاجاری ''': به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ ش.


'''* طرائق الحقايق'''، ج3، ص475، 495، 503-511؛ بستان السياحه، ص358؛ سفرنامه هاي خطي فارسي، ج2، ص19-21.
'''*پیران طریقت ''': جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۸ ش.


'''* تاريخ مكه'''، ص531، 543.
'''*تاریخ مکه ''': احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ ق)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ ق.


'''* پنجاه سفرنامه'''، ج5، ص307.
'''*رجال دوره قاجار ''': حسین سعادت نوری، تهران، وحید، ۱۳۶۴ ش.


'''* نك: آينه پژوهش'''، ش122، «شاهكاري از احياي متون داستان يك عقبگرد».
'''*سفرنامه‌های خطی فارسی ''': گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ ش.


'''* پنجاه سفرنامه'''، ج5، ص293-538.
'''*طرائق الحقائق ''': محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی.


{{پایان}}
{{پایان}}
{{سفرنامه‌ها}}
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن ۱۴ (قمری)]]
[[Category:سفرنامه‌های غیرعربی حج]]
[[Category:آثار محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی]]
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن ۱۴ (قمری)]]
[[Category:سفرنامه‌های غیرعربی حج]]
[[Category:آثار محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی]]
[[رده:سفرنامه‌های حج قرن ۱۴ (قمری)]]
[[رده:سفرنامه‌های غیرعربی حج]]
[[رده:آثار محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی]]
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۷:۲۵

تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)
پدید آورندگان
نویسنده محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی
به کوشش رسول جعفریان
تصحیح رسول جعفریان
تاریخ نگارش (۱۳۰۶ ق)
محتوا
موضوع سفرنامه
زبان فارسی
نشر
تعداد جلد ۱
تعداد صفحات ۲۴۵
ناشر نشر علم
محل نشر تهران
تاریخ نشر (۱۳۸۹ ش)
سری پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج ۵

تحفة الحرمین و سعادة الدارین، سفرنامه حج، نوشته محمدمعصوم نایب‌الصدر شیرازی است.

محمدمعصوم نویسنده این اثر متولد شیراز و از خانواده‌ای اهل علم است؛ خود او نیز اهل علم بوده و برای تحصیل به عتبات رفته و بعدها مدتی در کشور هندوستان زندگی کرده و پس از بازگشت به فرقه گنابادی‌ها پیوسته و صوفی می‌شود که اثر این گرایش به تصوف را در این سفرنامه نیز می‌توان احساس کرد.

در این سفرنامه، آگاهی‌هایی مفصل از راه شمالی حج ایرانیان در دوران قاجار و سختی‌ها و دشواری‌های آن آمده است. این سفر پنج ماه (شوال ۱۳۰۵ - صفر ۱۳۰۶ ق) به درازا کشیده و نویسنده از راه عثمانی به حجاز و در بازگشت از راه دریا به بمبئی هندوستان و سپس به ایران آمده است. این اثر در طول سفر نگاشته شده و واپسین گزارش آن مربوط به۱۶ ربیع الاوّل (۱۳۰۶ ق) است.

نویسنده کوشیده است برای هرروز گزارشی بنگارد. شرح سفر بازگشت وی از هندوستان تا ایران در سفرنامه نیامده است؛ زیرا نویسنده پیش‌تر سفری به آن منطقه داشته و گزارش آن را در آثار دیگر خود نوشته است.

نگارنده در این کتاب شهرهای مسیر را توصیف کرده و در اغلب موارد با نگاهی انتقادی به شرایط شهرها نگاه کرده است. در مورد مکه هم آن را از لحاظ جغرافیایی و عمرانی و… بررسی نموده است در ادامه در مورد مدینه نوشته و در آن به زیارت‌هایی که در مدینه داشته و وضعیت عمرانی بقاع متبرکه آن پرداخته است. این کتاب اولین بار تحت نظارت خود نویسند در بمبئی هندوستان چاپ شد و بعدها در ایران نیز بعد از تصحیح، چندین بار توسط ناشرین مختلف چاپ‌شده است.

معرفی نویسنده[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد معصوم فرزند زین‌العابدین، شرح‌حال‌نگار عهد قاجار، به سال (۱۲۷۰ ق) در شیراز زاده شد. نیاکانش همچون خود او از دانشوران دین بودند. خاندان وی از قزوین به عتبات عراق مهاجرت کردند و حدود (۱۲۱۷ ق) به ایران بازگشتند و در شیراز سکونت یافتند. گرایش به تصوف در این خاندان همواره وجود داشته و به محمد معصوم رسیده است.

پدرش زین‌العابدین میرزا کوچک (م. ۱۲۸۷ ق) ملقب به رحمت علی شاه، مرید مجذوب علی شاه و از بزرگان نعمت اللهیه بود. محمد معصوم در (۱۲۷۸ ق) به عتبات رفت و بعدها فقه و اصول را نزد استادانی نامدار مانند میرزای شیرازی و سید علی یزدی فراگرفت. در (۱۲۹۴ ق) به اصفهان رفت و سپس ساکن تهران شد و از دانشمندان این شهر مانند آقا علی مدرس، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای بهره جست.[۱] پس از مرگ پدرش، ناصرالدین‌شاه قاجار لقب و منصب موروثی نایب الصدری (اوقاف و وظایف عالمان و سادات) را به وی سپرد. او به سال (۱۲۹۷ ق) به هند سفر کرد و پس از بازگشت به وطن به سال (۱۳۰۳ ق) در گناباد مرید ملا سلطان‌علی گنابادی (م. ۱۳۲۷ ق) شد و معصوم علی شاه لقب یافت.[۲] از سال (۱۳۰۵ ق) به سفر حجاز، مصر، ترکیه، گرجستان، آذربایجان و یونان رفت و سپس به تهران بازگشت و به مشروطه‌خواهان پیوست. در سال‌های پایان عمر به خراسان رفت و در (۱۳۴۴ ق) در مشهد درگذشت.[۳]

او همواره به نوشتن خاطرات خویش اهتمام داشت و به گفته خود، آن را نوعی تکلیف اخلاقی در جهت محاسبه نفس می‌دانست.[۴] جز این کتاب، خاطرات سفر هندوستان را نیز در طرائق الحقائق که از منابع مهم شرح‌حال‌نگاری عارفان و صوفیان به شمار می‌آید، نگاشته و در کار سفرنامه‌نویسی چیره‌دست بوده است.

محمد معصوم رخدادهای سفر را به‌تفصیل و همراه جزئیات نگاشته و با توجه به علایق و تخصص خود در عرفان و تصوف، تفسیری عرفانی نیز از سفر و مناسک حج به دست داده است. او در مقدمه‌ای ۴۱ صفحه‌ای از انگیزه نگارش سفرنامه و مباحثی معنوی در دانش‌اندوزی و سفر سخن گفته است.[۵] بر پایه این اثر، حالی عرفانی و رؤیایی معنوی، محمد معصوم را در عزم بر این سفریاری کرده است.[۶]

آغاز سفر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سفر محمد معصوم روز پنجشنبه سوم شوّال ۱۳۰۵ ق. از راه شمال ایران آغاز شد. وی از قزوین، رشت، بندر انزلی، بادکوبه (باکو)، باطوم، استانبول، اسکندریه و قاهره گذشت و در بازگشت از راه هندوستان به ایران رسید. بخشی از راه به‌صورت زمینی و با وسایلی مانند کالسکه؛ و بخشی با کشتی و قطار طی شد. او پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، به جده رفت و به دلیل مشکلات مالی[۷] ناچار شد از تاجری اصفهانی درازای همراهی او تا بمبئی، هزینه‌های سفر بازگشت را وام بگیرد.[۸]

درراه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بخشی چشمگیر از سفرنامه به وصف شهرها مانند استانبول، اسکندریه، قاهره، مکه و مدینه و بناهای مذهبی و تاریخی آن‌ها اختصاص‌یافته و آثار تاریخی و مذهبی مانند مساجد، زیارتگاه‌ها، آرامگاه‌ها و نیز مکان‌های نظامی و اقتصادی همچون بازارها و سربازخانه‌ها و همچنین محصولات کشاورزی معرفی‌شده است.

محمد معصوم از رجال سرشناس عهد قاجار بوده و ازاین‌رو، در برخی شهرها با استقبال صاحب‌منصبان ایرانی روبه‌رو شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۹]) به‌رغم آن‌که او گاه می‌توانسته از امکانات دولتی برای اقامت در شهرهای میان راه استفاده کند، بیشتر به کاروانسراها می‌رفته (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۱۰]) و ازاین‌روی، توانسته آگاهی‌هایی از وضعیت این مکان‌ها که محل اسکان حاجیان عادی بوده است، به دست دهد.

محمد معصوم توصیه‌نامه‌هایی از دولت ایران برای مراکز دیپلماتیک داشته و با رؤسای کنسولگری‌های ایران دیدار نموده و بدین رو توانسته آگاهی‌هایی درباره وضعیت ایرانیان مقیم خارج و شمار و مشاغل آن‌ها به دست آورد و ثبت کند. او در ثبت هزینه‌های سفر اعم از کرایه، مالیات و خاوه حساسیتی ویژه داشته و به‌دقت آن را نگاشته است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۱۱])

نگاه محمد معصوم به بسیاری از موضوعات مانند رفتار کارگزاران امور حج و نیز وضعیت رفاهی و عمرانی منازل و شهرهای میان راه، انتقادی است. بخشی ازاین‌گونه مطالب سفرنامه، به آسیب‌شناسی و نقد رفتار کارگزاران حج و حاجیان اختصاص‌یافته و انتقادها گاه با طنز بیان‌شده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۱۲]) او حکمرانان عثمانی را به دلیل نپرداختن به امور عمرانی راه‌ها و مکان‌ها و امنیت مسیر حج نکوهش کرده است.[۱۳]

انتقادهای وی از فساد مالی سفارت ایران در استانبول و کنسولگری‌های ایران در جای‌جای سفرنامه به چشم می‌خورد. بر پایه گزارش‌های او، مأموران و زارت خارجه ایران از هر فرصتی برای سودجویی از حاجیان ایرانی بهره برده و به‌جای حمایت از آنان، در چپاول ایشان با دیگران شریک می‌شده‌اند.[۱۴] حاجی میرزا محسن خان معین الملک، سفیر کبیر ایران در عثمانی، طرف اصلی انتقادهای محمد معصوم است. او از استانبول تا سوئز، اسکندریه و حجاز (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۱۵]) به مدد مأموران خود، درآمدهایی نامشروع از راه حج و حاجیان به دست می‌آورده است.[۱۶]

انتقاد از پاره‌ای رسم‌ها که در شریعت اثری از آن‌ها نیست، در چند جای سفرنامه به چشم می‌خورد؛ ازجمله مراسم مربوط به محمل‌هایی که از شام و مصر به مکه می‌برده‌اند و همراه با ساز نوازی و شلیک توپ و هیاهو بوده است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۱۷]) محمد معصوم شرفای مکه را بدین دلیل که به بناها و گنبدهای قبرستان ابوطالب رسیدگی نکرده‌اند، به انتقاد گرفته[۱۸] و از وضعیت اداره مکان‌های مقدس مدینه گلایه کرده است.[۱۹]

محمد معصوم در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نویسنده در دوم ذی‌الحجه به مکه رسیده و ۲۳ روز در آنجا مانده است.[۲۰] بخش مربوط به مکه، بیشتر به مناسک و اعمال حج و ماجراهایی که در این شهر پیش‌آمده و انتقاد از افراد و اداره امور حاجیان اختصاص‌یافته و در مقایسه با بخش مربوط به مدینه، کمتر به مکان‌ها و آثار پرداخته است. او از بازسازی و گسترش مسجد گزارشی کوتاه به دست داده است.[۲۱]

وجه نام‌گذاری کوه‌های مکه و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی آن از مباحث این بخش است. هوای مکه گرم و به‌ویژه نزدیک حرم به دلیل انبوهی جمعیت، آلوده بوده است. به گزارش محمد معصوم، برای کرایه‌خانه‌ای در مکه، دست‌کم باید کرایه یک ماه را پرداخت.[۲۲] در مکه، انواع خوراکی از میوه گرفته تا حبوبات، به فراوانی و باکیفیت مطلوب، یافت می‌شده است.[۲۳]

نویسنده پس از معرفی ارکان کعبه و شماری دیگر از مکان‌ها و آثار مربوط به آن، از وجود مسئولان مذاهب چهارگانه گزارش داده و با عبارت «سیصد سال پس از هجرت این ساز را کوک کرده‌اند» ناخرسندی خود را از برپایی چهار نماز جماعت جداگانه در مسجدالحرام نشان می‌دهد.[۲۴] شرح مناسک و اعمال حج در مکه، چگونگی کار مطوِّفان و نام آنان و تقسیم حاجیان میان آنان برحسب شهرها و مناطق و وظایف کارگزار حج ایران، از موضوعات سفرنامه است. به گفته محمد معصوم، این سازمان را هنگام حکمرانی شریف عبدالمطلب، حاکم مکه که چند بار به این مقام نصب شد و عاقبت به سال (۱۲۹۹ ق) عزل گشت[۲۵]و در دوره سفارت مشیرالدوله، به حاجیان ایرانی دادند.[۲۶]

به گزارش این اثر، در قبرستان ابوطالب مکه دو گنبد بر مزار حضرت خدیجه(س) و قبر منسوب به حضرت آمنه (س) قرار داشته[۲۷] و بر ضریح آنان روپوش‌هایی ممتاز بوده است. نیز نویسنده از وجود گنبدهایی بر قبر ابوطالب(ع)، عبدمناف(ع) و عبدالمطّلب(ع) یادکرده است.[۲۸]

در آن سال، جمعیت حاجیان شیعه در عرفات، ۳۰ هزار بوده که از آن میان ۱۰ هزار تن ایرانی بوده‌اند.[۲۹]

مدینه النبی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد معصوم ۱۵ روز در مدینه مانده است.[۳۰] او گزارشی مفصل از مسجدالنبی(ص)، بقیع و گنبدهای موجود بر قبرهای بزرگان اسلام به دست داده و مزار اهل‌بیت(ع) و صحابه و دانشوران را با یادکرد ویژگی‌های ظاهری شرح داده است؛ ازجمله مزار و گنبد چهار امام در بقیع که در یک ضریح بوده‌اند و می‌گفته‌اند که مزار عباس بن عبدالمطلب(ع) هم آنجا بوده است[۳۱] و نیز مزار و گنبد حمزة بن عبدالمطلب(ع).[۳۲] بقیع محصور به دیواری بوده و دو در داشته که یکی نزدیک بقاع امامان و دیگری نزدیک دروازه شهر قرار داشته و اولی بیشتر بسته بوده است.[۳۳]

شمار بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های مدینه حدود ۳۰ مسجد و ۴۰ بارگاه بوده است.[۳۴] وصف او از مسجدالنبی(ص) با شرح جزئیات همراه است. او کتیبه‌های مسجدالنبی(ص) را بازنوشته[۳۵] و خانه حضرت علی(ع) و فاطمه(س) را که پیوسته به خانه پیامبر(ص) بوده، وصف کرده است.[۳۶] به گفته محمد معصوم، برای راه یافتن به روضه رسول خدا(ص) باید از درون ضریح حضرت فاطمه (س) گذشت که برخی گفته‌اند مدفن آن بانو است.[۳۷] او این احتمال را نیز به میان آورده که ایشان در بیت الاحزان بقیع یا در بقعه امامان مدفون باشد.[۳۸]

بسیاری از بناهای مقدس مدینه نیازمند تعمیر و بازسازی بوده‌اند و حکمرانان از این کار غفلت می‌ورزیده‌اند. اگر فردی می‌خواسته خود بدین کار دست زند، می‌بایست دو برابر مبلغ موردنیاز تعمیر را به متولیان این مکان‌ها و نیز حاکم و قاضی شهر بپردازد تا به او اجازه دهند.[۳۹] برخی هیچ‌گاه اجازه این کار را نمی‌یافتند؛ چنان‌که میرزاعلی اصغر خان (م. ۱۳۲۵ ق) وزیر اعظم ناصرالدین‌شاه قاجار خواست بقعه امام حسن مجتبی(ع) را بنا کند؛ اما به او اجازه ندادند.[۴۰]

محمد معصوم به ویرانی‌های وهابیان در مدینه اشاراتی نموده است.[۴۱] ازجمله، از جای تیرهای وهابیان بر مسجدالنبی(ص) گزارش داده است. به گفته او، در مکان کشته شدن سرکرده وهابیان، مناره‌ای برای یادآوری و عبرت ساخته‌اند که برخی عوام به گمان آن‌که زیارتگاه است، در آنجا نماز می‌گزارده‌اند.[۴۲]

جمعیت شیعیان نخاوله مدینه در آن هنگام دو هزار تن بوده است. محمد معصوم به مناسبت شرکت در مجلس عزای امام حسین(ع) در محله نخاوله که بیرون دیوار تازه مدینه بوده، آنان را معرفی کرده و از وضعیت بد مالی آن‌ها و رفتار خوبشان با زائران شیعه سخن گفته است.[۴۳] به‌ظاهر، حاجیان شیعه در این دوره برای برگزاری مراسم و اظهار عقاید خود در مکه و مدینه با مشکلی روبه‌رو نبوده‌اند. (برای نمونه رجوع شود به صفحات[۴۴])

چاپ‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تحفة الحرمین نخستین بار در ۲۲ جمادی‌الاولی (۱۳۰۶ ق) در بمبئی با نظارت نویسنده چاپ شد.[۴۵]نشر بابک تهران همین چاپ را در (۱۳۶۲ ق) با عنوان تحفة الحرمین افست کرد. تصحیح این اثر با قلم هارون و هومن در نشر پانیذ تهران به سال ۱۳۸۳ ق. با عنوان سفرنامه مکه چاپ شد که کاستی‌ها و نادرستی‌ها و مشکلاتی دارد.[۴۶]همین تصحیح بار دیگر در کتاب سفرنامه‌های خطی فارسی که به همت نشر اختران به سال ۱۳۸۸ ش. چاپ‌شده، آمده است.

رسول جعفریان نسخه‌ای دیگر را با تصحیح خود و مقدمه‌ای مفصل درباره نویسنده و اهمیت سفرنامه او در ۲۴۵ صفحه در جلد پنجم مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری[۴۷]به سال ۱۳۸۹ ش. در نشر علم تهران چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 295-296.
  2. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 295-296.
  3. ↑ طرائق الحقایق، ج 3، ص 475، 495، 503-511؛ بستان السیاحه، ص 358؛ سفرنامه‌های خطی فارسی، ج 2، ص 19-21.
  4. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 297.
  5. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 309-350.
  6. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 310.
  7. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 514.
  8. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 517.
  9. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 354.
  10. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 356، 358، 363.
  11. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 414.
  12. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 403، 408، 431.
  13. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 382.
  14. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 410.
  15. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 393، 407-408.
  16. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 378-379.
  17. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 383، 412، 423-424.
  18. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 426.
  19. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 383.
  20. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 417، 457.
  21. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 418.
  22. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 417.
  23. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 424.
  24. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 430.
  25. ↑ تاریخ مکه، ص 531، 543.
  26. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 412.
  27. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 426.
  28. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 425.
  29. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 441-442.
  30. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465، 505.
  31. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 476.
  32. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 485-486.
  33. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 475-476.
  34. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 466.
  35. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 472-473.
  36. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 473.
  37. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 474.
  38. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 476.
  39. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465.
  40. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 465.
  41. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 469.
  42. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 504-505.
  43. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 480-483.
  44. ↑ تحفةالحرمین و سعادةالدارین، ص 441.
  45. ↑ پنجاه سفرنامه، ج 5، ص 307.
  46. ↑ نک: آینه پژوهش، ش 122، «شاهکاری از احیای متون داستان یک عقب‌گرد».
  47. ↑ پنجاه سفرنامه، ج 5، ص 293-538.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحفةالحرمین و سعادةالدارین.

*آینه پژوهش (مجله): قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ بستان السیاحه: حاجی زین‌العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ ق.

*بهین سخن : عباسعلی کیوان قزوینی، به کوشش عباسی، تهران، راه نیکان، ۱۳۸۷ ش.

*پنجاه سفرنامه حج قاجاری : به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ ش.

*پیران طریقت : جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۸ ش.

*تاریخ مکه : احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ ق)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ ق.

*رجال دوره قاجار : حسین سعادت نوری، تهران، وحید، ۱۳۶۴ ش.

*سفرنامه‌های خطی فارسی : گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ ش.

*طرائق الحقائق : محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی.

برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=تحفة_الحرمین_و_سعادة_الدارین_(کتاب)&oldid=37557»