مسجد البیعه (مکه)

اطلاعات اوليه
تأسیس	قرن دوم هجرى
کاربری	عبادت
مکان	مکه
مشخصات
مساحت	٣٧۵ متر مربع
وضعیت	فعال

مسجد البیعه، مسجدی در مکه و در محل بیعت مردم يثرب با رسول خدا(ص) ساخته شده است.

تاریخ بنای این مسجد به قرن دوم هجرى باز مى‌گردد و از مساجد مورد توجه حجاج طى قرون متمادى بوده و زيارت مى‌شده است.

در دوره‌های مختلف بارها بازسازی شده است. این مسجد، كه زمانى درون شعبى بر فراز تپه‌اى كه اطرافش كوه بود، قرار داشت، ولی اكنون با صاف كردن آن كوه‌ها، حتى تا ده‌ها متر آن سوتر، اطراف مسجد خالى از كوه و تپه و در عرض خيابان‌كشى و پل‌سازى واقع شده است.

پیشینه

زمانى كه مردم يثرب با اسلام آشنا شدند، در ايام حج، و در جمره عقبه، براى نخستين‌بار با رسول خدا(ص) بيعت كردند و پس از آن بود كه اسلام در مدينه گسترش يافت. اين رويداد مهمى بود كه مسلمانان عظمت و بزرگى آن را درک كرده و به همين دليل، در محل اين بيعت، مسجدى ساختند كه به نام «مسجد البيعه» شهرت يافت.

تاريخ بنا

تاريخى كه از بناى اين مسجد داريم دست كم به قرن دوم هجرى باز مى‌گردد. به نقل از ابن‌فهد، مسجد البيعه در سال ١۴۴ هجرى ساخته شده است. اين مطلب بر اساس كتيبه‌اى بوده كه در مسجد البيعه وجود داشته است. وى ذيل حوادث آن سال مى‌نويسد: در اين سال مسجدى بنا شد كه آن را مسجد البيعه مى‌نامند، اين مسجد در نزديكى عقبه قرار دارد، جايى كه حدّ نهايى منا از طرف مكه است. مسجد ياد شده، در شِعبى است كه دست چپ كسى است كه از منا به سوى مكه مى‌رود. فاصله مسجد البيعه تا جمره عقبه يك غَلْوَه (فاصله‌اى كه يك تير پرتاب ميشود.) يا اندكى بيشتر است. همو ذيل حوادث سال ۶٢٠ مى‌نويسد: خليفه عباسى مستنصر بالله، در اين سال مسجد البيعه را كه در نزديكى منا است، تعمير كرد.

بازسازى مسجد

اخبارى درباره بازسازى آن در دوره عثمانى به دست سلاطين ترک نقل شده است. همچنين آمده است كه دو كتيبه در اين مسجد هست، يكى به ساخته شدن آن به دست ابوجعفر منصور در سال ١۴۴ هجرى و ديگرى به ساخته شدن آن در دوران مستنصر عباسى در سال ۶٢٩ اشاره دارد.

در كتيبه‌اى كه از سال ١۴۴ برجاى مانده و روى ديوار غربى مسجد در خارج از مسجد نصب شده، آمده است: امر عبدالله اميرالمؤمنين ادامه الله ببنيان هذا المسجد مسجد البيعة التى كانت اول بيعة بويع بها رسول اللّه صلى الله عليه و سلم. و در كتيبه ديگر آمده است: هذا امر عبدالله امير المؤمنين أكرمه اللّه ببنيان مسجد البيعة لحاج بيت الله و ابن السبيل على يدى السرى بن عبدالله فى سنة أربع و أربعين و مائة، أعظم الله أجر أمير المؤمنين فيما أذن له به من عمل صالح أحسن عليه. كتيبه ديگر از زمان مستنصر عباسى و مربوط به سال ۶٢۵ است. اين كتيبه نيز به ديوار جنوبى مسجد البيعه چسبانده شده است.

بنابرين مسجدالبيعه از مساجد مورد توجه حجاج طى قرون متمادى بوده و زيارت مى‌شده است. ابن‌تيميه كه سنت زشت دورى از اماكن متبرّک را پايه‌گذارى كرده، به صراحت از اين مسجد و اين كه محلى متبرّک باشد، بدگويى كرده است. اين نشان مى‌دهد كه در عصر وى مسلمانان به شدّت به اين مسجد علاقه‌مند بوده و در آن رفت و آمد داشته‌اند.

قطب‌الدين نهروالى نوشته است كه دو سنگ نوشته در اين مسجد است كه يكى بناى منصور عباسى و ديگرى مستنصر عباسى را در سال ۶٢٩ نشان مى‌دهد. سنگ‌هاى مزبور به ديوار مسجد چسبانده شده است كه ممكن است از بين رفته و آثار اين مسجد از بين برود. مرحوم ابراهيم دفتردار مصر امين، چشمه عين عرفات را تجديد بنا كرده و برخى از ديوارها و طاق‌هاى آن را ساخت، اما پيش از اتمام درگذشت.

محمدباقر شريف اصفهانى در قرن يازدهم نوشته است: مسجد البيعه: و آن مسجد در طرف چپ راه است، هرگاه از مكه به منى روند و ميان آن و حد منى اندک فاصله است و الحال منهدم است. در اين‌جا پيغمبر(ص) با هفتاد نفر از انصار بيعت نموده‌اند.

در منبع ديگرى آمده است كه اين مسجد در سال يک هزار و دويست و پنجاه واندى در سلطنت عبدالحميدخان تعمير شد، در حالى كه يک رواق در قبله با محرابى داشت. مقابل آن، صحن بزرگى است با ديوارهاى بلند كه در حال حاضر آباد است. طول مسجد از محراب تا آخر صحن آن ٣٨ ذراع و يک ششم است.

مساحت

مساحت مسجد در آخرين بازسازى ٣٧۵ متر مربع و بدون سقف بوده است.

تغییرات در مسجد

در سال ١۴٣٠ منطقه منى بسيار توسعه يافته و بخش‌هايى از دو كوه در دو طرف جمرات برداشته شده و پل‌هاى چند طبقه تازه‌اى در اطراف آن ساخته شده است. مسجد كه زمانى درون شعبى بر فراز تپه‌اى كه اطرافش كوه بود، قرار داشت، اكنون با صاف كردن آن كوه‌ها، حتى تا ده‌ها متر آن سوتر، اطراف مسجد خالى از كوه و تپه و در عرض خيابان‌كشى و پل‌سازى شده است. همين كه اين بنا با اين توسعه شگفت برجاى مانده بايد شكر كرد، که هيچ تغييرى در مسجد داده نشده و كارگران اطراف در آن نماز مى‌خوانند.

سزاوار است حجاج، چند روزى را كه در منا هستند، به اين مسجد آمده و با اقامه نماز در آن‌جا، اين مسجد متبرک را از مظلوميت بيرون آورند، زيرا همان‌طور كه گفته شد، از محل اين مسجد است كه اسلام از حصار تنگ مكه بيرون آمد و به محيط مدينه نفوذ كرد و راه پيروزى را به سرعت پيمود. فاكهى در كتاب اخبار مكه به‌طور مفصل داستان بيعت عقبه را ذيل عنوان مسجد البيعه نوشته و اسامى كسانى از انصار را كه در آن شبِ ترسناک در عقبه با رسول خدا(ص) بيعت كردند، آورده است. در همين شب بود كه امام على(ع) در كنار محل ورودى شعب مراقب بود تا دشمنان به اينجا نفوذ نكنند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان. بخش «مسجد البیعه»، ج1، ص168-175، است.

• اخبار مكة: ابوعبدالله محمد بن اسحاق الفاكهى، تصحيح عبدالملك بن دهيش، ١٩٩۴.

• الكافى: ثقةالاسلام كلينى، تصحيح: على اكبر غفارى، تهران، دارالكتب الاسلاميه.

• افادة الانام باخبار بلدالله الحرام.

• اتحاف الورى بأخبار ام القرى: عمر بن فهد، مكه، دانشگاه‌ام القرى، ١٩٨٣.

• التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم: محمد طاهر كردى، ج ۵ مكه، مكتبة النهضة الحديثة، ١۴١٢ ق.

• الاثار الاسلامية فى مكة المكرمه: الحارثى، ١۴٣٠.