کتیبه

کتیبه دور گنبد حرم امام رضا(ع).

کتیبه، نوشته‌هایی است، شامل آیه، حدیث و شعر، که با خط زیبا، دور تا دور دیوار مکان‌های مقدس، گنبد، گلدسته‌ها و بر سردر و روی دیوارها نقش می‌شود. به تابلوهای نفیس خطی نیز، کتیبه گفته شده است.

واژه‌شناسی

کتیبه، واژه‌ای عربی بوده و در برخی از واژه‌نامه‌های عربی به ارتش و گروهی از ارتش که گردآمده باشند (گردان) معنا شده است. اصل این واژه، «ک، ت، ب» به معنای گردآمدنِ چیزی با چیزی بوده و «کتاب» و «کتابت» نیز از همین اصل گرفته شده است.

کتیبه در برخی از واژه‌نامه‌های فارسی به آنچه با خط نسخ، نستعلیق، طغرا یا کوفی دور تا دور دیوار مسجد، مقبره و مکان‌های مقدس، یا سردر دروازه امیران و بزرگان نوشته یا نقش شده باشد، معنا شده است. برخی آنچه روی تخت، کرسی، در، حاشیه سفره، بیرق، جامه و زین‌پوش نوشته می‌شود را به معانی آن افزوده‌اند. برخی نیز آن را سنگ‌نبشته دانسته‌اند.

در مکان‌های مقدس

کتیبه، در مکان‌های مقدس، به نوشته‌هایی گفته می‌شود که با خط زیبا، شامل آیات، احادیث و اشعار، در صحن‌ها، رواق‌ها، دور گنبد و گلدسته‌ها، بر سردر و روی دیوارها نقش می‌شود. تابلوهای نفیس خطی نیز، در ابعاد مختلف، کتیبه نام دارد. کتیبه‌های خطّی «علیرضا عباسی» مشهور است.

برخی، احاطه شدن ورودی‌ها و طاق‌های مکان‌های مقدس با کتیبه را، نشانه‌ای از آمیختگی زندگی مسلمانان با قرآن و لزوم تمسّک به آن در همه حرکات دانسته‌اند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله فرهنگنامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره هفدهم، زمستان ۱۳۹۲، ص۷۰ است.

• الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احد بعد الغفور، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۳۷۶ق.
• حرم در واژه‌ها، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
• المصباح المنیر، الفیومی، دار الهجره، قم، ۱۴۰۵ق.
• معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۴ق.