حج در ادبیات: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
سروده‌هایی که در زبان فارسي به موضوع حج و حرمين پرداخته‌اند گستره بسيار وسيعي دارند. برخی، به طور کلی، زمينه طرح مفاهيم مربوط به حج و حرمين را در شعر فارسي، به سه دسته تقسيم کرده‌اند؛ نخست، سروده‌هایی که در آن از واژگان حج و حرمین، تنها در کاربردهای شاعرانه بهره برده شده است؛ دوم سوگندنامه‌ها و سوم، سروده‌هایی که موضوعشان حج و حرمین است. | سروده‌هایی که در زبان فارسي به موضوع حج و حرمين پرداخته‌اند گستره بسيار وسيعي دارند. برخی، به طور کلی، زمينه طرح مفاهيم مربوط به حج و حرمين را در شعر فارسي، به سه دسته تقسيم کرده‌اند؛ نخست، سروده‌هایی که در آن از واژگان حج و حرمین، تنها در کاربردهای شاعرانه بهره برده شده است؛ دوم سوگندنامه‌ها و سوم، سروده‌هایی که موضوعشان حج و حرمین است. | ||
=== با واژگان حج و حرمین، ولی با موضوعات دیگر === | ===با واژگان حج و حرمین، ولی با موضوعات دیگر=== | ||
در برخی از سروده‌ها، از واژگان و مفاهيم مربوط به حج و حرمين، در کاربردهاي شاعرانه با موضوعات ديگر استفاده شده است. در اين موارد شاعران، با استفاده از مفاهيمي مانند کعبه، زمزم و حجرالاسود به کمک صور خيال به آفرينش تصاوير شاعرانه‌اي از معشوق خود پرداخته و زيبايي و تقدّس کعبه را به او نسبت داده‌اند و يا ممدوح خود را در بزرگي به کعبه مانند کرده‌اند.<ref>. نک:حج در آينه شعر فارسي، ص 21-38</ref> اين نمونه‌ها در قديم‌ترين دوره‌های شعر فارسي يافت مي‌شود چنان که در شعر رودکي از قديم‌ترين شاعران پارسي گوي، چشمان معشوق به کعبه مانند شده است<ref>. محيط زندگي و احوال رودکي، ص585</ref> و انوري در شعري در مدح رکن الدين فيروز شاه چنين سروده است:<ref>. ديوان انوري،ج1، ص 65</ref>{{شعر|فيروز شاه کعبه اقبال رکن دين|کز خاک پاي او اثر آب زمزم است}} | در برخی از سروده‌ها، از واژگان و مفاهيم مربوط به حج و حرمين، در کاربردهاي شاعرانه با موضوعات ديگر استفاده شده است. در اين موارد شاعران، با استفاده از مفاهيمي مانند کعبه، زمزم و حجرالاسود به کمک صور خيال به آفرينش تصاوير شاعرانه‌اي از معشوق خود پرداخته و زيبايي و تقدّس کعبه را به او نسبت داده‌اند و يا ممدوح خود را در بزرگي به کعبه مانند کرده‌اند.<ref>. نک:حج در آينه شعر فارسي، ص 21-38</ref> اين نمونه‌ها در قديم‌ترين دوره‌های شعر فارسي يافت مي‌شود چنان که در شعر رودکي از قديم‌ترين شاعران پارسي گوي، چشمان معشوق به کعبه مانند شده است<ref>. محيط زندگي و احوال رودکي، ص585</ref> و انوري در شعري در مدح رکن الدين فيروز شاه چنين سروده است:<ref>. ديوان انوري،ج1، ص 65</ref>{{شعر|فيروز شاه کعبه اقبال رکن دين|کز خاک پاي او اثر آب زمزم است}} | ||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
===درون‌مایه=== | ===درون‌مایه=== | ||
====طلب و آرزوی حج | ====طلب و آرزوی حج==== | ||
بخشي از مضمون‌هاي مکرر شعر فارسي را طلب و آرزوي حج و شرح اشتياق شاعر به عبادت حج تشکيل مي‌دهد. از نمونه‌هاي بازر، شعر ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي(473-545ق) است با این مطلع<ref>. ديوان سنايي، ص 222</ref> | بخشي از مضمون‌هاي مکرر شعر فارسي را طلب و آرزوي حج و شرح اشتياق شاعر به عبادت حج تشکيل مي‌دهد. از نمونه‌هاي بازر، شعر ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي(473-545ق) است با این مطلع<ref>. ديوان سنايي، ص 222</ref> | ||
{{شعر|گاه آن آمد که با مردان سوي ميدان شويم|یک ره از ایوان برون آییم و بر کیوان شویم}} | {{شعر|گاه آن آمد که با مردان سوي ميدان شويم|یک ره از ایوان برون آییم و بر کیوان شویم}} | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
اشتياق فراوان خود به زيارت کعبه و مرقد حضرت محمد(ص) را بيان کرده است.<ref>. ديوان اوحدي مراغه اي، ص78-79</ref> | اشتياق فراوان خود به زيارت کعبه و مرقد حضرت محمد(ص) را بيان کرده است.<ref>. ديوان اوحدي مراغه اي، ص78-79</ref> | ||
====دشواری راه حج | ==== دشواری راه حج ==== | ||
دشواري راه حج از مواردي است که بازتاب گسترده‌ای در شعر فارسي يافته است. سنايي، درباره دشواري راه باديه و خطرات آن چنين سروده است: | دشواري راه حج از مواردي است که بازتاب گسترده‌ای در شعر فارسي يافته است. سنايي، درباره دشواري راه باديه و خطرات آن چنين سروده است: | ||
{{شعر|پاي چون در باديه خونين نهاديم از بلا|همچو ريگ نرم پيش باد سرگردان شويم}} | {{شعر|پاي چون در باديه خونين نهاديم از بلا|همچو ريگ نرم پيش باد سرگردان شويم}} | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
عبدالرحمن جامي(817-898ق) نيز در اين باره چنين سروده است:<ref>. کليات ديوان جامي، ص9</ref> | عبدالرحمن جامي(817-898ق) نيز در اين باره چنين سروده است:<ref>. کليات ديوان جامي، ص9</ref> | ||
{{شعر|به جان شو ساکن کعبه بيابان چند پيمايي |چو نبود قرب روحاني چه سود از قطع منزل‌ها}}و يا محتشم کاشاني (م.996ق) چنين مي‌سرايد:<ref>. ديوان محتشم کاشاني، ص90</ref> | {{شعر|به جان شو ساکن کعبه بيابان چند پيمايي |چو نبود قرب روحاني چه سود از قطع منزل‌ها}} | ||
و يا محتشم کاشاني (م.996ق) چنين مي‌سرايد:<ref>. ديوان محتشم کاشاني، ص90</ref> | |||
{{شعر|خانه پرست از ريا رفت و به کعبه کرد جا|کعبه ماست هر کجاست باده پرست مي‌رود}}در نگاه عرفاني و تعليمي آنچه بيش از ظاهر برگزاري مناسک حج اهميت دارد، آمادگي حج‌گزار با پاک کردن دل از گناه و توجه به خدا است:<ref>. کليات اشعار شيخ بهايي، ص263</ref>{{شعر|آهنگ حجاز مي‌نمودم من زار |کامد سحري به گوش دل اين گفتار|يارب به چه روي جانب کعبه رود|گبري که کليسا از او دارد عار}}در سروده‌های عرفاني، سفارش به حجِّ روحاني شده و حج روحاني که سفر درونيِ سالک به سوي خداوند است، برتر از سفر جسماني حج شمرده شده است. عارفان، تنها راه رسيدن به کعبه دل را توکل مي‌دانستند. آنها پیش از سفر به خانه خدا، مقدماتی را در نظر می‌گرفتد و هدف آنها رسيدن به کعبه به هر قيمت و روشي نبوده است. اين دسته از سروده‌ها در بیشتر موارد حج حقیقی را گذشتن از هوای نفس دانسته و از حج، سفري دروني در شناخت معبود را اراده مي‌کنند:<ref>. غزليات شمس، ج6، ص 298</ref>{{شعر|طواف کعبه دل کن اگر دلي داري|دلست کعبه معني تو گل چه پنداري|طواف کعبه صورت حقت از آن فرمود| که به واسطه آن دلي بدست آري ...}} | {{شعر|خانه پرست از ريا رفت و به کعبه کرد جا|کعبه ماست هر کجاست باده پرست مي‌رود}} | ||
در نگاه عرفاني و تعليمي آنچه بيش از ظاهر برگزاري مناسک حج اهميت دارد، آمادگي حج‌گزار با پاک کردن دل از گناه و توجه به خدا است:<ref>. کليات اشعار شيخ بهايي، ص263</ref>{{شعر|آهنگ حجاز مي‌نمودم من زار |کامد سحري به گوش دل اين گفتار|يارب به چه روي جانب کعبه رود|گبري که کليسا از او دارد عار}} | |||
در سروده‌های عرفاني، سفارش به حجِّ روحاني شده و حج روحاني که سفر درونيِ سالک به سوي خداوند است، برتر از سفر جسماني حج شمرده شده است. عارفان، تنها راه رسيدن به کعبه دل را توکل مي‌دانستند. آنها پیش از سفر به خانه خدا، مقدماتی را در نظر می‌گرفتد و هدف آنها رسيدن به کعبه به هر قيمت و روشي نبوده است. اين دسته از سروده‌ها در بیشتر موارد حج حقیقی را گذشتن از هوای نفس دانسته و از حج، سفري دروني در شناخت معبود را اراده مي‌کنند:<ref>. غزليات شمس، ج6، ص 298</ref>{{شعر|طواف کعبه دل کن اگر دلي داري|دلست کعبه معني تو گل چه پنداري|طواف کعبه صورت حقت از آن فرمود| که به واسطه آن دلي بدست آري ...}} | |||
نسخهٔ ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۱۶
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Abbasahmadi1363 در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۹۸ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
بسياري از شاعران و نويسندگان پارسي گوي با استفاده از مفاهيم حج، کعبه و مناسک مربوط به آن، به بيان مسائل اجتماعي، اعتقادي و عرفاني پرداخته‌اند. متون مکتوبي که در زبان فارسي به موضوع حج و حرمين پرداخته‌اند گستره بسيار وسيعي دارند؛ برخی از گونه‌هایی از ادبیات حج در زبان فارسی که جنبه‌های هنری و ادیبانه بیشتری دارد و در زمره گونه‌های ادبی طبقه‌بندی می‌شوند به شرح زیر است:
در شعر فارسي
سروده‌هایی که در زبان فارسي به موضوع حج و حرمين پرداخته‌اند گستره بسيار وسيعي دارند. برخی، به طور کلی، زمينه طرح مفاهيم مربوط به حج و حرمين را در شعر فارسي، به سه دسته تقسيم کرده‌اند؛ نخست، سروده‌هایی که در آن از واژگان حج و حرمین، تنها در کاربردهای شاعرانه بهره برده شده است؛ دوم سوگندنامه‌ها و سوم، سروده‌هایی که موضوعشان حج و حرمین است.
با واژگان حج و حرمین، ولی با موضوعات دیگر
در برخی از سروده‌ها، از واژگان و مفاهيم مربوط به حج و حرمين، در کاربردهاي شاعرانه با موضوعات ديگر استفاده شده است. در اين موارد شاعران، با استفاده از مفاهيمي مانند کعبه، زمزم و حجرالاسود به کمک صور خيال به آفرينش تصاوير شاعرانه‌اي از معشوق خود پرداخته و زيبايي و تقدّس کعبه را به او نسبت داده‌اند و يا ممدوح خود را در بزرگي به کعبه مانند کرده‌اند.[۱] اين نمونه‌ها در قديم‌ترين دوره‌های شعر فارسي يافت مي‌شود چنان که در شعر رودکي از قديم‌ترين شاعران پارسي گوي، چشمان معشوق به کعبه مانند شده است[۲] و انوري در شعري در مدح رکن الدين فيروز شاه چنين سروده است:[۳]
|
وی در سروده‌ای دیگر، قاضي حميد الدين بلخي را اينگونه ستوده است:[۴]
|
سوگندنامه
از جمله مواردي که ارادت شاعران فارسي گوي به حج و حرمين را نشان مي‌دهد سوگند نامه‌هايي است که شاعران درآن به حج و حرمين سوگند خورده‌اند.[۵]
با موضوع حج و حرمين
در بسياري از سروده‌های فارسي، خودِ حج و حرمين، موضوع سرایندگی شاعر است. این دسته را به دو گروه اصلی تقسیم کرده‌اند که عبارت‌اند از:
- بزرگداشت حج و حرمین:
این شعرها، در مدح و بزرگداشت حج يا مکه، مدينه و کعبه سروده شده است. در این میان، شعرهايي که به بزرگداشت حرمين پرداخته‌اند، نمونه‌هاي فراواني در شعر فارسي دارند. یکی از مهمترين نمونه‌هاي آن، برخی از قصیده‌های ديوان افضل‌الدين بديل خاقاني است.[۶] خاقاني، دو بار به حج رفته است؛ گفته شده در يکي از سفرهایش يکي از قصايدش را در مدح کعبه[یادداشت ۱] با طلا نوشتند و بر ديوار کعبه آویزان کردند.[۷]
- شرح سفر شاعر به حج:
این سروده‌ها، حج‌نامه‌هاي منظومي است که هسته اصلي آنها در بیشتر موارد شرح سفر شاعر به حج است. برخی از نمونه‌های آن عبارتند از:
- منظومه تحفه العراقين خاقاني، که یکی از موارد شاخص بوده و شاعر شرحی شاعرانه از سفر خود سروده است.
- فتوح الحرمين، نوشته محی‌الدین لاری، که در آن افزون بر بزرگداشت حج به شرح مناسک حج نیز پرداخته شده است.
- سفرنامه‌ای منظوم، از يکي از زنان بلند مرتبه صفوي، که به شرح سفر و رویدادهای آن پرداخته است.
درون‌مایه
طلب و آرزوی حج
بخشي از مضمون‌هاي مکرر شعر فارسي را طلب و آرزوي حج و شرح اشتياق شاعر به عبادت حج تشکيل مي‌دهد. از نمونه‌هاي بازر، شعر ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي(473-545ق) است با این مطلع[۸]
|
اوحدي مراغه‌اي (م.738ق) نيز در ترکيب بندي، با مطلع
|
اشتياق فراوان خود به زيارت کعبه و مرقد حضرت محمد(ص) را بيان کرده است.[۹]
دشواری راه حج
دشواري راه حج از مواردي است که بازتاب گسترده‌ای در شعر فارسي يافته است. سنايي، درباره دشواري راه باديه و خطرات آن چنين سروده است:
|
سنايي، پس از اينکه از تنهايي و غربت راه مي‌گويد و دشواري دوري از خانواده را ترسيم مي‌کند بيم خود را از خطر مرگ و حسرت ناکامي در حج‌گزاري چنين مي‌سرايد:
|
با اين همه، دشواري راه حج در باور شاعران، نوعي رياضت عارفانه است که شاعر با اشتياق به استقبال آن مي‌رود. در اين شعرها بیشتر، دشواري راه مانند آزموني براي پاک شدن در راه رسيدن به معشوق دانسته شده است. چنان که سنايي در ادامه شعر پيش گفته چنين مي‌سرايد:
|
و يا سعدي چنين مي‌سرايد:[۱۰][۱۱]
|
|
گاه نيز بيابان‌هاي خشک جزيرة العرب که راه حاجيان از آن مي‌گذشته و راهي دشوار و خطرناک بوده، در باور شاعر که شوق ديدار کعبه را دارد، مانند راهي سرسبز جلوه مي‌کند، چنان که خاقاني در منظومه تحفة العراقين چنين مي‌سرايد:[۱۲]
|
افزون بر اين، دشواري راه حج از مواردي است که عارفان همچون آزموني از ميزان توکل سالک از آن ياد کرده‌اند و در بیشتر موارد، تنها توشه راه حج را توکل دانسته‌اند.[۱۳]
اخلاق، اسرار و معارف حج
بخشي از شعرهاي فارسي، تعاليمي در مسائل مربوط به اخلاق، اسرار و معارف حج طرح کرده‌اند. در اين دسته از شعرها، لزوم خودسازي و توجه عارفانه به حج رايج است؛ ريا به شدت مورد انتقاد قرار گرفته و فراتر رفتن از ظاهر مناسک حج و توجه به هدف آن که نزديکي به خدا و دوري از گناهان است، طرح شده؛ چنان که ناصرخسرو در یکی از سروده‌هایش [یادداشت ۲] بدين موضوع پرداخته است.[۱۴]
عبدالرحمن جامي(817-898ق) نيز در اين باره چنين سروده است:[۱۵]
|
و يا محتشم کاشاني (م.996ق) چنين مي‌سرايد:[۱۶]
|
در نگاه عرفاني و تعليمي آنچه بيش از ظاهر برگزاري مناسک حج اهميت دارد، آمادگي حج‌گزار با پاک کردن دل از گناه و توجه به خدا است:[۱۷]
|
در سروده‌های عرفاني، سفارش به حجِّ روحاني شده و حج روحاني که سفر درونيِ سالک به سوي خداوند است، برتر از سفر جسماني حج شمرده شده است. عارفان، تنها راه رسيدن به کعبه دل را توکل مي‌دانستند. آنها پیش از سفر به خانه خدا، مقدماتی را در نظر می‌گرفتد و هدف آنها رسيدن به کعبه به هر قيمت و روشي نبوده است. اين دسته از سروده‌ها در بیشتر موارد حج حقیقی را گذشتن از هوای نفس دانسته و از حج، سفري دروني در شناخت معبود را اراده مي‌کنند:[۱۸]
|
و در شعري ديگر چنين مي سرايد:
|
در نثر فارسی
در پهنه نثر فارسي نيز منابعي که به نحوي مربوط به حج باشد کم نيستند. افزون بر منابعي از نثر فارسي که به آداب و اخلاق اسلامي پرداخته و بخشي از اثر خويش را به موضوع حج اختصاص داده‌اند، ادبيات منثور عرفاني نيز، گاه بخشي را به حج و آداب آن پرداخته اند. شرح سفر عارفان و صوفيان که همراه است با شرح وقايعي که بر آنان گذشته و يا تعداد زياد سفرهاي آنان به حج نيز بخش ديگري از ادبيات عرفاني مربوط به حج را شامل مي‌شود. [۱۹]
مهمترين زمينه نمود موضوع حج در نثر فارسي، سفرنامه ها هستند.(← سفرنامه نويسي) سفرنامه‌نويسي در زبان فارسي تاريخي کهن دارد و از مهمترين و قديم‌ترين سفرنامه هاي منثور فارسي سفرنامه ناصرخسرو* است. سفرنامه‌ها و راهنماهاي حج کهن ديگري نيز در زبان فارسي وجود دارد که برخي مانند لطائف الاذکار* و رساله حجازيه * و نيز کتاب بيان واقع * امروزه باقي هستند.
سفرنامه نويسي فارسي در دوران قاجار رواج زيادي يافت و در اين دوران ده‌ها سفرنامه به قلم نويسندگاني که اغلب از طبقه اشراف قاجاري بودند، نگاشته شد. سفرنامه‌هاي اين دوره انبوهي از اطلاعات تاريخي درباره حج و حرمين و نيز تاريخ اجتماعي ايران و ساير سرزمين‌هاي اسلامي در اختيار ما مي‌گذارند. (سفرنامه نويسي)
در دوره معاصر
در ادبيات معاصر توجه به حج همچنان ادامه دارد و شکل‌هاي تازه‌اي نيز يافته است. بخشي از ادبيات معاصر که به شيوه هاي کهن نزديک‌تر اند، شامل سفرنامه‌ها و کتاب‌هاي راهنماي حج هستند. راهنماهاي حج از جمله مواردي است که مسائل گوناگون از آداب و مناسک را طرح کرده‌اند و گاه به فضيلت حرمين نيز پرداخته‌اند. سفرنامه نويسي همچنان بزرگ‌ترين و مهمترين بخش ادبيات معاصر حج را شامل مي‌شود. سفرنامه‌هاي معاصر به قلم نويسندگان متعدد با گرايش‌ها و تخصص‌هاي گوناگوني نگاشته شده‌اند و رويکردهاي و سبک‌هاي متعددي دارند. امروزه نگارش سفرنامه‌هايي که با قلمي عاطفي به شرح احساسات مذهبي نويسنده مي‌پردازند رواج زيادي دارد.[۲۰] (←سفرنامه نويسي) در شعر فارسي معاصر نيز توجه ويژه‌اي به حج صورت گرفته و دفترهاي شعر با موضوع حج به چاپ رسيده است.[۲۱]
مفاهيم و موضوعات حج به قالب‌هاي تازه‌تر ادبي نيز راه يافته‌اند. از جمله اين موارد مي‌توان به نمايشنامه يا داستان اشاره کرد. ادبيات کودک و نوجوان نيز از جمله عرصه‌هاي تازه در ادبيات حج است. در اين آثار معمولا معارف حج به شکل داستان‌هاي مناسب سنين نوجوانان طرح شده است. [۲۲]
پانویس
- ↑ . نک:حج در آينه شعر فارسي، ص 21-38
- ↑ . محيط زندگي و احوال رودکي، ص585
- ↑ . ديوان انوري،ج1، ص 65
- ↑ . ديوان انوري، ج1، ص 52
- ↑ . حج در آيينه شعر فارسي، ص36-38
- ↑ . ديوان خاقاني، ص88، 95-215، 368
- ↑ . تاريخ ادبيات ايران از دوران باستان، ص287؛ ديوان خاقاني، ص17، «مقدمه»
- ↑ . ديوان سنايي، ص 222
- ↑ . ديوان اوحدي مراغه اي، ص78-79
- ↑ . کليات سعدي، 468
- ↑ . کليات سعدي، 510
- ↑ . تحفه العراقين، ص119-120
- ↑ . حج در آينه شعر فارسي، ص 237
- ↑ . ديوان ناصر خسرو، ص 301
- ↑ . کليات ديوان جامي، ص9
- ↑ . ديوان محتشم کاشاني، ص90
- ↑ . کليات اشعار شيخ بهايي، ص263
- ↑ . غزليات شمس، ج6، ص 298
- ↑ . نک: حج در ادب فارسي، ص 431-379
- ↑ . نک: کتابشناسي حج و زيارت، ص134-268
- ↑ . نک: کتابشناسي حج و زيارت، ص 417-436
- ↑ . نک:کتابشناسي حج و زيارت، ص443-451
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ حج در ادبیات].
- تاريخ ادبيات ايران از دوران باستان: يان ريپکا و ديگران، ترجمه عيسي شهابي، تهران، انتشارات علمي فرهنگي، 1381ش.
- تحفه العراقين: بديل بن علي خاقاني، تصحيح علي صفري آق قلعه، ميراث مکتوب، 1388
- حج در ادب فارسي: خليل الله يزداني، تهران، مشعر، 1379ش.
- حج در آيينه شعر فارسي، محمد شجاعي، مشعر، بي‌تا
- ديوان اوحدي مراغه¬اي: مقدمه ناصر هيري و تصحيح امير احمد اشرفي، تهران، پيشرو، 1362.
- ديوان خاقاني: تصحيح علي عبدالرسولي، تهران، انتشارات کتابخانه خيام1357ش.
- ديوان سنايي غزنوي: به اهتمام پرويز بابايي و مقدمه بديع الزمان فروزانفر، تهران، نگاه، 1390ش.
- ديوان محتشم کاشاني: تصحيح و مقدمه اکبر بهداروند، تهران، انتشارات نگاه، 1387ش.
- ديوان ناصر خسرو: ناسر خسرو(م481ق)، تحقيق ابن الحسين عسگر اردوبادي، تبريز، 1280ق
- غزليات شمس:جلال الدين محمد بلخي، تحقيق بديع الزمان فروزانفر، تهران، دانشگاه، 1345ش.
- کتابشناسي حج و زيارت: اباذر نصر اصفهاني، تهران، مشعر،1390¬ش.
- کليات اشعار شيخ بهايي: مقدمه سعيد نفيسي، تهران،چکامه، 1372ش.
- کليات ديوان جامي: مقدمه فرشيد اقبال. تهران، اقبال، 1388ش.
- کليات سعدي: تصحيح محمد علي فروغي، تهران، 1320ش.
- محيط زندگي و احوال رودکي نفيسي: سعيد، تهران، اهورا، 1382ش.