حجازیه (کتاب)

حجازیه (کتاب)

برگ نخست حجازیه، که در دفتر اول «مجموعه نسخه‌های خطی فارسی» چاپ شده است.
پدید آورندگان
نویسنده	ابوالاشرف یزدی
تصحیح	ایرج افشار، محمد جعفر یاحقی
تاریخ نگارش	سده هشتم
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	فارسی
نشر
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۱۵
ناشر	انتشارات آستان قدس رضوی
وب‌سایت ناشر	https://behnashr.razavi.ir
محل نشر	تهران، مشهد
تاریخ نشر	۱۳۶۸ش.
رده‌بندی کنگره	ی ۱۳۶۸ ۳ م ۲ ب/PIR ۴۰۰۳

حجازیه، گزارش حج ابوالاشرف یزدی (م.۷۶۲ق) از سادات سرشناس یزد است که در سال ۷۵۷ق. به حج رفته و این رساله را در گزارش دشواری‌های راه حج و ارائه پیشنهادهایی برای رفع آن‌ها نگاشته است. این رساله، یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های حج به نثر فارسی شمرده شده است. در این رساله، مهمترین مشکلات راه حج کمبود منابع آب، ناامنی مسیر و آلودگی مکه و مدینه دانسته شده است.

نویسنده، که از نزدیکان پادشاهان آل جلایر (حک:۷۴۰–۷۵۷ق) است، در پایان رساله از سلطان اویس (حک:757-776ق) می‌خواهد برای اصلاح راه حج اقداماتی انجام دهد. وی در پایان، دست خط گروهی از عالمان را در تأیید سخنان خود گردآوری کرده است.

نویسنده

ابوالاشرف محمد بن حسین بن علی حسینی یزدی، از ثروتمندان، بزرگان و رؤسای شهر یزد و از نزدیکان پادشاهان آل جلایر بوده است. آل جلایر بین سال‌های ۷۴۰ تا ۸۳۵ق. در عراق و آذربایجان حکومت داشتند. دایی‌ او سید عضدالدین، سفیر دربار جلایریان در هندوستان بوده و مدتی وزارت شیخ حسن جلایری (حک:۷۴۰–۷۵۷ق) را برعهده داشته است. پسوند «حسینی» که در نام او قرار دارد و تعبیر یکی از نویسندگان یادداشت‌های پایان رساله، که ابوالاشرف را از فرزندان حضرت محمد(ص) دانسته، نشانگر تعلق او به یکی از خاندان‌های سادات یزد است.

زمانه تألیف

سفر نویسنده به حج و نگاشتن رساله حجازیه، با سال‌های پس از فروپاشی قدرت ایلخانان (حک: ۶۵۴–۷۵۴ق) مقارنت دارد. در این سال‌ها، ایران و دیگر سرزمین‌های شرق اسلامی ثبات سیاسی نداشته و در نقاط مختلف ایران، حکومت‌های محلی قدرت داشتند. در چنین شرایطی، قبیله‌های راهزن در راه‌ها قدرت می‌گرفتند و در راه حج، چاه‌ها و منزلگاه‌ها از آبادانی می‌افتادند. در سال سفر نویسنده درگذشت شیخ حسن بزرگ، نخستین حاکم جلایریان نیز به ناامنی‌ها دامن می‌زد و شایعات فراوانی از خرابی و ناامنی راه حج بر زبان‌ها بود. وجود چنین شایعاتی، باعث شد نویسنده برای تصمیم به سفر حج، نماز استخاره به جا آورد و به قرآن تفأل زند. با آمدن آیه ۲۶ و ۲۷ سوره حج، که خداوند در آن به حضرت ابراهیم(ع) دستور ساختن کعبه و اعلام فرمان حج را داده، ابوالاشرف به انجام سفر حج مصمم شد.

محتوا

رساله حجازیه، گزارش سفر نویسنده در سال ۷۵۷ق. از ایران به عراق و از آنجا به حجاز، برای انجام مناسک حج است. این رساله، با هدف ارائه گزارشی درباره وضع راه‌های حج برای سلطان اویس (حک:757-776ق) نگاشته شده و تنها در مواردی اندک، به گزارش رویدادها و شرح سفر پرداخته است.

نویسنده، سفر خود را در سال ۷۵۷ق. از یزد آغاز کرده، از مسیر کهگیولیه و شوشتر به بغداد رفته و از آنجا به حجاز رسیده و پس از مناسک حج در مکه، برای زیارت به مدینه رفته است.

منابع آب راه حج

منابع آب در طول راه، مهم‌ترین مشکلی است که نویسنده به آن پرداخته است. به گفته او، در بسیاری از منازل سفر حج، چاه‌ها و کاریزها به دلیل عدم رسیدگی خشک شده بودند و کاروانیان برای رسیدن به آب به مشکل افتاده و دوباره به حفر چاه پرداخته‌اند. به باور نویسنده، برخلاف آنچه به نظر می‌رسد، حجاز و راه حج منابع آب زیر زمینی خوبی داشته است و در بیشتر منازل با حفر چند گز می‌شد به آب شیرین فراوان رسید. ابوالاشرف، راه بهره بردن از منابع آب منطقه را حفر کاریزها و انتقال آب دانسته است. او وجود برخی از آبادی‌های راه حجاز، مانند نخله محمود و وادی صفرا را که سرسبز بوده، دلیلی بر استعداد طبیعی منطقه حجاز دانسته است.

راهزنی در راه حج

راهزنی قبیله‌های عرب بدوی و چپاول کاروان‌های حاجیان، دومین مشکلی است که نویسنده به آن پرداخته است. او در این باره، با رئیسان قبایل عرب و اشراف مکه مذاکره کرده است. اعراب گفته‌اند در صورتی که شاهان در آبادانی راه حج اقدام کنند و چاه‌ها حفر کنند و آب جاری کنند، ما نیز به کشاورزی و اقامت در آن خواهیم پرداخت و به آبادانی راه‌ها کمک خواهیم کرد.

آلودگی مکه و مدینه

به گفته نویسنده، نظافت توسط حاجیان و عرب‌ها در مکان‌های مقدس مکه و مدینه رعایت نمی‌شده است. برخی از نگرانی‌های او در این باره عبارت است از:‌ خوابیدن حاجیان در مسجدالحرام؛ آوردن احشام به اطراف حرم و تبدیل آن به جایی شبیه اصطبل‌ها؛ آمدن همه افراد بر سر قبر حضرت محمد(ص) بدون رعایت ادب برای بوسیدن قبر و اکتفا نکردن به عتبه‌بوسی.

نویسنده در مذاکرات خود با رؤسای حجاز، پاکیزه کردن حرمین و رفع نجاسات از اطراف مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص) و منابع آب شهر را لازم دانسته است.

سفارش‌ها به سلطان اویس

نویسنده، در بند پایانی رساله از سلطان اویس خواسته است جهت آبادانی راه حج اقدام کند. او به شاه پیشنهاد کرده تا خود شاه بازسازی چند منزل از منازل را نذر کرده و با این کار نام خود را نیز نیک گرداند. او همچنین پیشنهاد کرده برای این کار، سفیرانی نزد پادشاهان مصر[یادداشت ۴][یادداشت 4][یادداشت 4][یادداشت 4][یادداشت 4][یادداشت 4][یادداشت 4][یادداشت 4] فرستاده شود و لزوم آبادانی راه حج به آنان تذکر داده شود و به آنها گفته شود یا خود آنها که حاکمان حجاز هستند به این کار اقدام کنند یا اجازه آن را به پادشاهان جلایری بدهند.

یادداشت‌های دیگران

در پایان رساله، یادداشت‌های کوتاهی از برخی عالمان و سرشناسان که به گمان، همسفر نویسنده بوده‌اند آمده است. درونمایه این یادداشت‌ها، تأیید مطالب رساله و لزوم رسیدگی به مشکلات راه حج است. برخی از یادداشت‌نویسان در پایان رساله عبارتند از: اسحاق بن عبداللطیف بن اسماعیل قصری؛ میمون شاه بن ابراهیم بن رشید و فضل الله بن عبدالمؤمن بن ابراهیم بن رشید که نوادگان خواجه رشید الدین فضل الله بودند؛ محمد بن یوسف معروف به شمس الائمه کرمانی؛ خواجه مرجان آغا که مدتی حاکم بغداد و از بزرگان دولت جلایری بود و محمد بن جنید سکندرانی. یکی از این دست‌خط‌ها، از خود شاه اویس جلایری است که در آن وعده رفع کاستی‌ها را داده است.

در پایان نسخه چاپی، مطلب ناتمامی با عنوان «ذکر منازل مبارک از مشهد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)» آمده است. در این بخش که تنها چند خط از آن باقی مانده، به منازل حج و منابع آب آنها پرداخته است.

نویسنده در میانه رساله، وقتی تعداد منزل‌های راه از ابتدای مشهد امام علی(ع) تا مکه را ذکر می‌کند، می‌گوید: «مفصل و مشروح [آن]، بر ظهر نوشته». به گمانِ برخی، بر پایه این عبارت، مطلب ناتمام در پایان رساله، همین تفصیل منازل حج بوده است که تنها چند خط آن باقی مانده است.

ویژگی‌ها

• رساله حجازیه، که در سده هشتم قمری نگاشته شده، یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های حج به نثر فارسی شمرده شده است.
• نثر رساله، متکلّف و در جاهایی مسجع است. از دیگر ویژگی‌های آن، اشاره‌های پُرشمار به آیات و روایات، بیان اشعار و کاربرد فراوان واژگان عربی است. نمونه‌ای از نثر رساله:

« ارکان و مناسک حج و عمره که موجب نجاتِ روز قیامت است -کَما یَنْبَغی- اقامت یافت و و قوفِ عرفه که رافع درجات عرصه عرصات تواند بود، دو نوبت [یوم] الجمعه و یوم السَّبت به حصول موصول گشت -وذلِکَ فَضلُ اللهِ علینا و علی الناس- و [همچن‍]ین تقبیل تربت حضرت رسالت -علیه الصّلوة و السّلام- و زیارتِ «ما بین بَیْتی و مِنْبَری رَوضَةٌ [مِن رِ]یاضِ الجنَّة...» در شأن آن است به فیروزی روزی شد. چنانچه فحوای این ابیات اثبات معنی آن می‌کند.

چو دیدیم ما مکه و کعبه را چه گویم که چون شاد و خرّم شدیم خدایا چه گوییم ما شکر این که احرام بستیم و محرم شدیم

»

نسخه خطی و چاپی

دفتر اول از مجموعه رسائل خطی فارسی، که رساله حجازیه در برگه ۳۰ آن چاپ شده است.

از رساله حجازیه تنها یک نسخه باقی مانده که همراه با نسخه خطی کتاب «نهایة المسؤول فی درایة الرسول» صحافی شده و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بخشی از این رساله، در انتهای «نهایة المسؤول» و بخش دیگر آن در میانه این کتاب صحافی شده است.

بخش نخست رساله، که شامل سه برگ آغازین رساله است، ابتدا با تصحیح ایرج افشار، در مجموعه مقالات یادنامه «محیط ادب»، از صفحه۴۴۲ تا ۴۵۱، در تهران، توسط مجله یغما، در سال ۱۳۵۷ش. به چاپ رسید. محمد جعفر یاحقی، که چند سال بعد به تصحیح نهایة المسئول پرداخت، باقی این رساله را در صفحات میانی آن کتاب یافت. این رساله، پس از تصحیح وی، در دفتر اول «مجموعه رسائل خطی فارسی»، در صفحات ۳۰ تا ۴۵، در مشهد، توسط انتشارات آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۶۸ش. چاپ شد. این کتاب، در همان سال، در تهران نیز به چاپ رسید.

پیوند به بیرون

• کتابشناسی نسخه خطی «نهایة المسؤول فی روایة الرسول»، که تنها نسخه خطی «حجازیه»، میان برگه‌های آن صحافی شده است؛ اصلی، آرشیو.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حجازیه.

• تاریخ حبیب السیر، غیاث‌الدین خواند میر (م.۹۴۲ق)، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
• ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
• مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
• محیط ادب، محمد محیط طباطبایی، به کوشش یغمایی و دیگران، تهران، مجله یغما، ۱۳۵۷ش.