مقبره شیخ کلینی و شیخ کراجکی

مقبره شیخ کلینی و شیخ کراجکی‌

اطلاعات اوليه
کاربری	مسجد و زیارتگاه
مکان	بغداد
نام‌های دیگر	مسجد آصفیه
وقایع مرتبط	تخریب آن توسط یکی از حکام بغداد و بازسازی با مشاهده کرامتی از شیخ کلینی.
مشخصات
مساحت	600 مترمربع
امکانات	مسجد
معماری
بازسازی	(1232-1241 ه.ق)

مقبره شیخ کلینی و شیخ کراجکی‌، در کشور عراق در شهر بغداد در محله شورجه در خیابان جمهوری ، نزدیک مدرسه مستنصریه و مشرف‌به رود فرات، داخل مسجد بزرگی به نام آصفیه، قرار دارد. این دو قبر، منسوب به دو تن از عالمان و محدثان بزرگ شیعه در قرون اولیه اسلامی، یعنی شیخ کلینی و شیخ کراجکی است.

بااین‌حال، درباره انتساب این قبرها به این دوعالم، تردیدهایی وجود دارد و اقوال دیگری نیز در این‌باره بیان‌ شده است.

معرفی اجمالی شیخ کلینی

محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی(متوفای 328 یا 329 ه. ق)، از محدثان بزرگ شیعه، از آغاز تاکنون، به شمار می‌آید. او اصالتاً ایرانی و از روستای کلین، در جنوب شهر ری است و به همین علت، به لقب رازی نیز شناخته می‌شود. او از دیرباز تاکنون، مورد اعتماد همه علمای شیعه، بوده است و ازاین‌رو در محافل علمی و حوزوی شیعه، به لقب ثقة الاسلام، شناخته می‌شود.

درک دوران امامت

شیخ کلینی در زمان امام حسن عسگری(ع) متولد شد و معاصر دوره غیبت صغرا و چهار نایب خاص امام زمان (ع) بود. او بسیاری از روایاتی را که در طی سفرهای خود در زمان حیاتش، از راویان مختلف شنیده بود، در کتاب معروف خود «کافی»، گردآوری کرد. به گفته نجاشی، کلینی در مدت بیست سال، آن کتاب را گردآوری کرده است. شیخ کلینی، آثار دیگری نیز داشته است.

وفات

به گفته علمای رجال شیعه، کلینی در سال 328 ه.ق، در بغداد از دنیا رفت و پیکر وی در قبرستان باب کوفه (بخش غربی این شهر)، به خاک سپرده شد. نجاشی از احمد بن عبدون نقل کرده که او گفته است: «من محل قبر او را می‌دانستم؛ اما اکنون، از بین رفته است».

معرفی اجمای شیخ کراجکی

ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان، معروف به کَراجکی، فقیه، متکلم، محدث، ادیب و منجم مشهور شیعه، در نیمه اول قرن پنجم هجری است. او در بغداد، از مجلس درس علمایی، چون شیخ مفید و حسین بن عبیدالله واسطی، بهره‌مند گردید.

کراجکی بیشتر عمر خود را به مسافرت گذراند و از آثار وی برمی‌آید که او در شهرهایی، همچون قاهره، حلب، دمشق، رمله و طرابلس حضور یافته و در آنجا به سماع و نقل حدیث، پرداخته است. کراجکی در بسیاری از شاخه‌های علوم روزگار خود تألیفاتی داشته و فهرستی از این تألیفات در رساله‌ای خطی، گردآوری‌شده است.

او تعدادی از تألیفات خود را برای چند تن از امرا و دولتمردان شیعه در شام و مصر، از جمله امیر ناصر الدوله حسن بن حسین بن حمدان (امارت دمشق: 433- 440 ه. ق)، از نسل حمدانیان حلب و موصل، نوشته است. البته امروزه بیشتر آثار وی از بین رفته و تنها برخی از این آثار، ازجمله کنز الفوائد، باقی‌ مانده است. (برای آگاهی بیشتر درباره شیخ کراجکی،).

دیدگاه‌ها درباره مرقد

درباره اشخاص مدفون در مرقد، در میان علمای اهل‌سنت و شیعه اختلاف نظر وجود دارد.

دیدگاه علمای اهل‌سنت

اهل ‌سنت بغداد، قبری را که امروزه شیعیان به شیخ کلینی، نسبت می‌دهند، از دیرباز، قبر حارث محاسبی، از صوفیان بزرگ قرن چهارم هجری می‌دانند.

شیخ مصطفی صدیقی دمشقی، در سفرنامه خود (از سال 1139 ه. ق)، گفته است که او در تکیه مولویه، قبر حارث محاسبی را زیارت کرده است. صاحب جامع ‌الانوار نیز از وجود قبر حارث محاسبی در زاویه مولویه در جانب شرقی بغداد، سخن گفته‌ و «یاسین عمری» نیز مرقد حارث محاسبی را در تکیه مولویه بغداد، تعیین کرده است.

دیدگاه علمای شیعه

از میان نویسندگان شیعه، ابوعلی محمد بن اسماعیل کربلایی (متولد سال 1159 ه. ق)، در کتاب رجال خود نوشته است: قبر شیخ کلینی در بغداد شرقی، مشهور است و عام و خاص آن را در تکیه مولویه، زیارت می‌کنند و بیرون قبر، سمت چپ کسی که از پل عبور می‌کند، پنجره‌ای وجود دارد.

صاحب کتاب «روضه العارفین» از شخص مورد اعتمادی، نقل کرد که یکی از حاکمان بغداد، تصمیم گرفت بر قبر وی، ساختمانی بسازد. به او گفتند اینجا قبر یکی از شیعیان است. پس او دستور تخریب قبر را داد. پس قبر را حفر کردند و دیدند که مدفون با کفن خود، تغییر نکرده است و کنار وی، شخص کوچک‌تری نیز با کفن خود دفن شده است. ازاین‌رو دستور داد بر قبر وی، گنبدی بنا کردند.

صاحب مراقد المعارف نیز به نقل از سید‌هاشم بحرانی در روضه الواعظین، شبیه این داستان را چنین نقل کرده است که درگذشته، یکی از حاکمان، اقدام به تخریب قبر کلینی و نبش قبر وی کرد؛ اما به علت کرامت‌هایی که از وی صادر شد، آن را دوباره بازسازی کرد.

محمود شکری آلوسی، احتمال داده است که این مقبره، درواقع مدفن یکی از خلفای عباسی است. او چنین استدلال کرده است که بنای اصلی و تاریخی این مقبره، بنایی‌ محکم می‌باشد و بعید است چنین آرامگاهی را بر قبر شخصیت‌هایی، چون حارث محاسبی یا شیخ کلینی، ساخته باشند و با توجه به اینکه محل مسجد آصفیه، در اصل، یکی از بناهای جانبی و وابسته به مدرسه مستنصریه بغداد بوده، می‌تواند این مقبره، مدفن مستنصر بالله عباسی باشد.

اما این نظریه نیز نمی‌تواند درست باشد؛ زیرابه گفته مورخان، مستنصر عباسی در سال (640 ه. ق)، درگذشت و دریکی از کاخ‌های خلفای عباسی در دارالخلافه بغداد، به خاک سپرده شد. سپس جنازه‌اش را به مقبره‌ای که برای خود در قبرستان خلفای عباسی در منطقه رصافه ساخته بود، منتقل کردند و همان‌گونه که محمد سعید راوی و عماد عبدالسلام رؤوف اشاره‌ کرده‌اند، محله رصافه، متصل به محله اعظمیِ، در نقطه دیگری از بغداد، قرار داشته است. پس این قبر، ارتباطی با مستنصر عباسی ندارد.

مصطفی جواد و عماد عبدالسلام رؤوف نیز احتمال داده‌اند که این مقبره، در اصل مدفن یکی از شخصیت‌های نیمه دوم قرن هفتم هجری، به نام عزالدین ابو محمدحسن بن قاسم بن هبة الله نیلی (متوفای 71 ه. ق) است‌ که از علمای بزرگ مدرسه مستنصریه بود و نزد غازان خان مغول، از منزلت و جایگاه خاصی برخوردار بود و پس از درگذشت، در دارالقرآن مستنصریه، به خاک سپرده شد.

معرفی اجمالی مسجد آصفیه

مسجدی که امروزه، قبر شیخ کلینی و کراجکی در آن، قرار دارد، در اصل یک دارالقرآن وابسته به مدرسه مستنصریه بغداد بود که گفته می‌شود در سال (1017 ه. ق)، محمد چلبی، آن را به یک تکیه یا خانقاه طریقت مولویه (منسوب به مولوی، شاعر بزرگ ایران)، تبدیل کرد و در آن زمان، به نام «مولاخانه» (درواقع: «مولوی خانه») نامیده شد. سپس در دوره ژداوود پاشا والی عثمانی (ولایت: 1232- 1241 ه.ق)، بازسازی و به مسجد تبدیل شد و ازآن‌پس با انتساب به داوود پاشا که ملقب به آصف ‌الزمان بود، به مسجد آصفیه نامیده شد.

مساحت مسجد، حدود شش‌صد متر است و دارای سه ورودی است که دو ورودی، متصل به شبستان مسجد و ورودی سوم، متصل به مقبره است. اتاق مقبره، مربع شکل و طول هر ضلع آن، هفت متر است. قبر منسوب به شیخ کلینی، میان اتاق قرار دارد و روی آن، یک صندوق چوبی مشبک، نصب‌شده است. قبر منسوب به شیخ کراجکی نیز در همین اتاق قرار دارد. همچنین مسجد دارای یک گلدسته و دو گنبد آبی- سبزرنگ است که یکی از این دو گنبد، بر اتاق مقبره قرار دارد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «مقبره شیخ کلینی و شیخ کراجکی‌»، ج1، ص362، است.

*رجال النجاشي، احمد بن علي، تحقيق: السيد موسي الشبيري الزنجاني، ط ۶، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ١۴١٨ه.ق.

• الفهرست، محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تصحيح: محمد صادق بحرالعلوم، النجف، المكتبة المرتضوية.

• دايرةالمعارف تشيع، زير نظر: احمد صدر حاج سيد جوادى، بهاءالدين خرمشاهى و كامران فانى. تهران، نشر شهيد محبى.

• دليل خارطة بغداد المفصّل في خطط بغداد قديماً وحديثاً، مصطفي جواد و احمد سوسة، بيروت، مكتبة الحضارات، ١۴٣٢ه.ق - ٢٠١١م.

• مراقد بغداد، يونس الشيخ ابراهيم السامرائي، بغداد، مكتبة الشرق الجديد، (لا ت).

• جامع الانوار في مناقب الاخيار ، صفاءالدين عيسي البندنيجي القادري، تحقيق: اسامة ناصر النقشبندي و مهدي عبدالحسين النجم، ط ١، بيروت، الدار العربية للموسوعات، ١۴٢٢ه.ق - ٢٠٠٢م.

• تاريخ محاسن بغداد، السيد ميعاد شرف‌الدين الكيلاني البغدادي، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٣۴ه.ق - ٢٠١٣م.

• مراقد المعارف، محمد حرزالدين، تحقيق: محمدحسين حرزالدين، قم، سعيد بن جبير، ٢٠٠٧م.

• تاريخ مساجد بغداد و آثارها ، محمود شكري الالوسي، بغداد، مطبعة دار السلام، ١٣۴۶ه.ق.

• خير الزاد في تاريخ مساجد وجوامع بغداد، السيد محمد سعيد الراوي، تحقيق وتعليق: عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد، مركز البحوث والدراسات الاسلامية، ١۴٢٧ه.ق - ٢٠٠۶م.

• تلخيص مجمع الآداب في معجم الالقاب، عبدالرزاق بن احمد الشيباني (ابن الفوطي)، تحقيق: مصطفي جواد، دمشق، وزارة الثقافة والارشاد القومي - مطبوعات مديرية إحياء التراث القديم، (لا ت).

• معجم المراقد والمزارات في العراق، ثامر عبدالحسن العامري، (لا م)، (لا ن)، (لا ت).