صفا و مروه

مکان‌های آیین حج

میقات

مکه

عرفات

مأزمین

مشعرالحرام

وادی محسر

منا

جمرات

مسجدالحرام

مسعی (صفا و مروه)

صفا و مروه، نام دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام بوده و سعی میان این دو کوه، از مناسک حج و عمره است. صفا در پایین کوه ابوقبیس و در سمت جنوب شرقی کعبه و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار کوه قعیقعان است که در سمت شمال شرقی کعبه و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه مسعی گفته می‌شود.

هاجر، مادر حضرت اسماعیل(ع)، نخستین کسی است که میان صفا و مروه سعی کرد. وی به دلیل تشنگی و گریه فرزندش، در پی یافتن آب میان این دو کوه را هفت مرتبه دوید و در نهایت به اعجاز الهی، چشمه‌ای در آنجا جوشید که به زمزم معروف گردید. البته پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه به قبل از هبوط حضرت آدم(ع) به زمین می‌رسد.

در قرآن به نام کوه صفا و مروه و سعی بین آن دو کوه تصریح شده و این دو کوه از شعائر الهی دانسته شده است. در روایات اسلامی نیز بر اهمیت و فضیلت این دو کوه و سعی میان آن دو تاکید شده تا جایی که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که: "هیچ قطعه زمینی نزد خداوند از محل سعی دوست داشتنی‌تر نیست ...".

از نظر فقهی، نیز سعی بین صفا و مروه رکنی از ارکان حج است و اگر حاجی عمداً آن را ترک کنند حج او باطل می‌باشد.

واژه

«صفا» در لغت به معنای سنگ سخت و صافی است که با خاک و شن مخلوط نباشد.

در تفسیر کشف‌الاسرار آمده است: صفا سنگ سپید سخت باشد؛ یعنی صافی که در آن هیچ خلطی از خاک و گل و غیر آن نباشد. مروه سنگی باشد سیاه و سست و نرم که زود شکسته شود.

در لغت‌نامه دهخدا به نقل از نزهةالقلوب نیز آمده است: «گویند که صفا و مروه نام مردی و زنی بوده است که در زمان جاهلیت در خانه کعبه زنا کردند، حق تعالی ایشان را سنگ گردانید.» لیکن این نقل را هیچ یک از منابع روایی و تاریخی تایید نمی‌کند و قبل از این حادثه، و در زمان حضرت ابراهیم(ع) این دو کوه، به نام‌های صفا و مروه شناخته شده، و نام آنها در کتب تاریخ آمده است.

هم‌اکنون مروه، عَلَم برای کوهی است که در ضلع شرقی مسجدالحرام در محلی به نام مسعی و با فاصله‌ای حدود ٣٩5 متر رو در روی یکدیگر قرار گرفته است.

پیشینه

پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه در روایات به زمان هبوط حضرت آدم(ع) بازگردانده شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که «صفا را صفا نامیدند، بدان جهت که آدمِ برگزیده بر آن فرود آمد، پس برای این کوه نامی از اسم آدم را انتخاب کردند خداوند (عزوجل) می‌فرماید: «ان اللّٰه اصطفی آدم و نوحاً...» و حوا بر مروه فرود آمد و مروه را مروه نامیدند؛ زیرا زن بر آن فرود آمد پس نامی از مراه برای این کوه برگزیدند.

روایات دیگر شهرت این دو کوه را به عصر حضرت ابراهیم(ع) پیوند می‌زنند. بنابر روایت از ابن عباس نخستین کسی که میان صفا و مروه دوید مادر اسماعیل بود. و به دنبال هفت مرتبه آمد و شد‌ هاجر بین صفا و مروه، سعی، سنّت شد و اولین بار ابراهیم همراه با فرزندش اسماعیل این سنّت الهی را انجام دادند. پیامبران دیگر در زیارت کعبه این عمل را نجام می‌دادند.

عصر جاهلی

بنابر برخی گزارش‌های تاریخی در عصر جاهلی، بر کوه صفا بت نهیک و بر کوه مروه بت مطعم الطیر قرار داده شده بود. از این رو آن دسته از مشرکان که بت منات را می‌پرستیدند سعی صفا و مروه را انجام نمی‌دادند. این بت‌ها همچنان بر روی کوه صفا و مروه قرار داشت تا آن گاه که در سال هفتم از هجرت پیامبر اسلام(ص) برای انجام «عمرة القضا» به مکّه آمدند و بنابر روایتی از امام صادق(ع) به درخواست رسول خدا(ص) بت‌ها را از صفا و مروه برداشتند و آن حضرت میان صفا و مروه سعی نمود و پس از آن بار دیگر آنها را بر روی صفا و مروه نصب کردند.

صفا و مروه در قرآن

صفا و مروه یک بار در آیه 158 سوره بقره آمده است:

﴿

ان الصفا و المروة من شعائر اللّٰه فمن حج البیت او اعتمر فلاجناح علیه ان یطّوف بهما و من تطّوع خیراً فانّ اللّٰه شاکرٌ علیم

همانا صفا و مروه از شعائر و نشانه‌های خداوند است پس هرکس حج خانه خدا و یا عمره را انجام دهد، گناهی بر او نیست که بر آن دو طواف کند (و سعی صفا و مروه انجام دهد) و هرکس به میل خود نیکی کند بداند خداوند در برابر آن نیکی سپاسگزاری داناست.

﴾

مفسران شیعه و سنّی در شان نزول این آیه اتفاق نظر دارند: این آیه در عمرة القضا و پیش از فتح مکه نازل شده است. برخی از یاران پیامبر(ص) گمان می‌کردند با وجود بت‌ها بر روی کوه صفا و مروه، باید سعی را ترک کنند اما قرآن در این آیه مسلمانان را به انجام عمل سعی در آن شرایط موظف کرد.

صفا و مروه در روایات

ابابصیر گفته است از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: "هیچ قطعه زمینی نزد خداوند از محل سعی دوست داشتنی‌تر نیست؛ زیرا خداوند هر سلطه‌گر ستیزه‌جوئی را در آن، خوار و ذلیل می‌نماید".

معاویة بن عمار نیز گفته است: امام صادق(ع) فرمود: "هیچ پرستش‌گاهی نزد خداوند تبارک و تعالی محبوبتر از مکان سعی نیست، زیرا که خداوند در این مکان هر ستمکار گردنکشی را حقیر و زبون می‌کند".

آنان که مخلصانه در مسعی قدم می‌گذارند، بهره‌های معنوی فراوانی نصیبشان خواهد شد. پیامبر(ص) به مردی از انصار فرمود: آنگاه که میان صفا و مروه سعی کنی، نزد خداوند پاداش آن که پیاده از شهرش به مکه آمده، و نیز پاداش آن کس که هفتاد بنده مؤمن را آزاد کرده، خواهی یافت.

امام سجّاد(ع) نیز فرمود: "ملائکه سعی‌کنندگان میان صفا و مروه را شفاعت کنند، شفاعتی که مورد قبول قرار می‌گیرد".

موقعیت جغرافیایی

صفا نام کوهی کوچک در پایین کوه ابوقبیس است. این کوه در سمت جنوب‌شرقی کعبه و به فاصله ١٣٠متری آن بوده و سعی نیز از همین نقطه شروع می‌شود.

مروه نیز نام کوه کوچکی با سنگ‌های سفید است. این کوه در سمت شمال‌شرقی کعبه و به فاصله 300متری آن قرار دارد. این کوه هم‌جوار کوه «قعیقعان» است و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید.

به فاصله میان دو کوه صفا و مروه "مسعی" گفته می‌شود. فاصله صفا تا مروه هفتصد و شصت و شش و نیم (766/5) ذراع است که مساحت هفت بار آمد و شد میان آن دو، پنج هزار و سیصد و شصت و پنج و نیم (5،365/5) ذراع است.

به گفته ازرقی: فاصله میان حجرالاسود تا صفا دویست و شصت و دو ذراع و هیجده انگشت است، و فاصله میان مقام ابراهیم(ع) تا آن در مسجد که از آن، برای رفتن به صفا بیرون می‌روند یکصد و شصت و چهار و نیم ذراع است و فاصله میان آن در تا وسط صفا، یکصد و دوازده و نیم ذراع است.

هم‌اکنون مسعی بصورت سالن سرپوشیده‌ای به طول ٣٩4/5 متر و عرض ٢٠ متر به شکل زیبایی در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع طبقه اوّل «١٢ متر» و ارتفاع طبقه دوم «٩ متر» می‌باشد، روی پشت بام آن نیز دیواره‌ای گذاشته‌اند و برخی از اهل سنت آنجا سعی می‌کنند. در میانه مسعی نیز دو راه باریک ساخته‌اند که هر یک با دیواره کوتاهی از یکدیگر جدا شده، که افراد معذور روی چرخ نشسته و در داخل آن که یکی به طرف صفا و دیگری بطرف مروه است آنها را حرکت داده، سعی کنند.

مسعی حدود ١6 درب دارد که تمامی آنها در سمت شرقی مسجدالحرام قرار گرفته است. علاوه بر پله‌های عادی، پله‌های برقی نیز گذاشته‌اند که به وسیله آن، حجاج به طبقه فوقانی منتقل می‌شوند. در طبقه دوّم نیز حجاج می‌توانند از دو دربی که به بیرون حرم راه دارد، خارج شوند. برای پیشگیری از خطرات احتمالی سیل، در زیر مسعی، کانالی به عرض «5 متر» و ارتفاع «4/6 متر» احداث گردیده که آب را به سمت بیرون هدایت نموده، مانع ایجاد خرابی در مسعی می‌شود.

حکم فقهی سعی

سعی، بین صفا و مروه رکنی از ارکان حج است، اگر حاجیان عمداً آن را ترک کنند حج آنان باطل می‌باشد.

ابن حمزه می‌نویسد: «من ترک السعی متعمداً بطل حجّه»؛ آن کس که سعی را عمداً انجام ندهد حج وی باطل است، و اگر سهواً آن را ترک کند در صورتی که در مکه به یاد آورد، باید سعی کند، و اگر پس از خروج از مکه متوجه شود، در صورتی که می‌تواند برگردد، باید مراجعت نموده سعی کند، و اگر توان بازگشت ندارد به دیگری نیابت دهد تا از طرف او سعی را انجام دهد.

ابن ادریس حلی می‌گوید: سعی بین صفا و مروه رکنی از ارکان حج است، پس کسی که آن را عمداً ترک کند، حجّی برای او نیست.

ابی‌الصّلاح حلبی در الکافی، علاءالدین حلبی در «اشارة السبق الی معرفة الحق»، محقق حلی در «شرایع» و «مختصر النافع»، علامه حلی در «قواعد الاحکام»، شهید اول در «اللمعة الدمشقیه» و تعداد بسیاری از فقهای بزرگ شیعه، سعی را رکن حج دانسته‌اند. شیخ طوسی نیز در نهایه سعی صفا و مروه را امری واجب دانسته که ترک عمدی آن موجب بطلان حج است.

بیشتر فقهای اهل سنت نیز، سعی را رکن حج می‌دانند؛ سعی نزد شافعی‌ها رکنی از ارکان حج است، و مشهور در مذهب مالکی نیز این چنین است و بسیاری از حنابله نیز بر همین عقیده‌اند. لیکن حنفی‌ها سعی را، رکن ندانسته، بلکه آن را واجب می‌دانند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر. بخش «صفا و مروه»، ص195-222. است.

• قرآن کریم.
• مجمع‌البحرین، طریحی، تهران - ١۴٠٨ ه‌. ق.
• قصص الانبیاء، ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر.
• بحارالانوار، محمدباقر المجلسی، ط ٢، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ه. ق - ١٩٨٣م.
• تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالتراث، ١٩6٧م.
• اخبار مکه، ازرقی، محمد بن عبدالله.
• لغت‌نامه دهخدا، چاپ دانشگاه تهران، ج٢، ص١٧٠٠.
• کشف‌ الاسرار، میبدی، ابوالفضل.
• مجمع البیان، طبرسی، فضل بن حسن.
• هدایة السالک، مبارک بن علی بن حمد التميمی.
• احکام القرآن، ابوبكر محمد بن عبدالله ابن عربی.
• سلسلة ینابیع الفقهیة، مروارید، علی‌اصغر.