اخبار المدینه (علوی)

اخبار المدینه علوی از منابع گمشده در تاریخ محلی مدینه، اثر یحیی بن حسن حسینی عقیقی علوی (۲۱۴ـ۲۷۷ق.)

نویسنده

نوشتار اصلی: یحیی بن حسن علوی

ابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله حسنی علوی، معروف به یحیی نسابه عقیقی که نسب او به امام سجاد(ع) می‌رسد، از نسب‌شناسان و تاریخ‌نگاران مدینه است. در سال ۲۱۴ق. در مدینه زاده شد و به سال ۲۷۷ق. در مکه درگذشت. دانشوران رجالی او را توثیق و تصدیق کرده‌اند. در برخی کتاب‌ها به اشتباه نام او یحیی بن جعفر عبیدی ثبت شده است. گفته‌اند او از نیاکان امیران و شریفان مدینه است که بر مدینه حکومت می‌کرده‌اند.

درباره یحیی علوی، در کتاب‌های رجالی شیعه تعارض‌هایی به چشم می‌خورد. در ‌گزارش شیخ طوسی، در بررسی اطلاعات ارائه شده، این نظر تقویت شده که این اطلاعات باید به سه فرد متفاوت پیوند یابد. اما سید ابوالقاسم خویی به این برداشت شیخ طوسی ایراد گرفته، معتقد است که از تحلیل سخنان نجاشی برمی‌آید که همه این بحث‌ها و نظرها درباره یک فرد یعنی تاریخ‌نگار و نسب‌شناس برجسته سده سوم، یحیی بن حسن علوی است. نیز وی به گفتار نجاشی در روایت کردن یحیی علوی از امام رضا(ع) ایراد گرفته و پس از تحقیق به این نتیجه رسیده که در کتاب‌های چهارگانه شیعه، حدیثی از طریق یحیی علوی گزارش نشده و در کتاب‌های شیخ صدوق نیز آن چه از وی گزارش شده، از دیگر امامان معصوم(ع) است نه امام رضا(ع).

افزون بر این، در منابع شیعی از ‌گزارش‌های یحیی علوی استفاده شده است؛ از جمله شیخ طوسی از طرق گوناگون از او روایت کرده است. ابن بِطریق نیز رویداد ولادت امام علی(ع) در کعبه را از وی روایت کرده است.

یحیی علوی در دانش نسب‌شناسی دانشوری خبره است و نسب‌شناسان شیعی به او استناد و ارجاع می‌دهند. انساب الطالبیین وی بر منابع این شاخه علم، تأثیر اساسی گذاشته است. برای نمونه می‌توان به ابن ابی‌الحدید اشاره کرد که به این کتاب دسترسی داشته و در رویداد دفن امام حسن(ع) کنار قبر پیامبر اکرم(ص) و اختلاف بنی‌هاشم و بنی‌امیه، به این کتاب استناد کرده است.

اختلاف در عنوان

سمهودی نام این کتاب را اخبار المدینه ثبت کرده است. از کتاب‌شناسان متأخر نیز افرادی چون حاجی خلیفه، نام آن را اخبار المدینه آورده‌اند. آقا بزرگ نیز همین عنوان را برگزیده است. منابع معاصر نیز این عنوان را برای کتاب مذکور ثبت کرده‌اند. با این وجود ابن ابی‌الحدید پس از استفاده از این کتاب، نام آن را النسب نگاشته است.

روش

روش تاریخ‌نگاری علوی با روش ابن زباله بسیار همانند است. این شباهت را در این موارد می‌توان دید: نوع ‌گزارش، روش دریافت روایت‌های تاریخی و تدوین آن‌ها، توجه به جای‌های مدینه، مناسبات جغرافیایی خانه‌ها، و توجه به انساب و تاریخ مکان‌ها و مساجد و سیره و رفتار نبوی. با بررسی و تطبیق ‌گزارش‌های ابن زباله و یحیی علوی، افزون بر یافتن نقاط مشترک میان آن دو، به این نتیجه می‌توان رسید که کتاب علوی کامل‌کننده اثر ابن زباله است.

محتوا

بر پایه مجموع بخش‌های باقیمانده، موضوع این کتاب، تاریخ مسجدالنبی و دیگر مکان‌ها و مساجد مدینه و ‌گزارش‌هایی درباره توسعه‌ها و تحولات مسجدالنبی در روزگار خلفا و حاکمان اموی است.

گزارش‌های یحیی بن حسن علوی درباره مدینه منوره و مکان‌ها و مناطق آن، بیشتر بر بخش داخلی مدینه تمرکز یافته و درباره مسجدالنبی و دیگر مساجد و مکان‌های مقدس مدینه است. او هر نشانه‌ای از حضور پیامبر اکرم(ص) و سنت و سیره آن بزرگوار را که در مدینه دیده، مهم دانسته و در جمع و تدوین آگاهی‌های مربوط به آن کوشیده است.

اگر به ظاهر منطقی و منسجم ‌گزارش‌های سمهودی از روایت‌های یحیی علوی اعتماد کرده، این انسجام را به اصل کتاب علوی نسبت دهیم، به این نتیجه می‌رسیم که این روایت‌ها از رویداد بیعت عقبه و هجرت و ورود پیامبر اکرم(ص) به قریه قبا و سکونت در خانه ابوایوب انصاری و استقبال مردم مشتاق از آن حضرت آغاز می‌شده و با ‌گزارش‌هایی درباره پیوند برادری مهاجران و انصار و گزارشی کوتاه از حجة الوداع و کفن و دفن پیامبر اکرم(ص) ادامه یافته است. علوی همچنین حدیث‌هایی درباره شفابخشی تربت مدینه و ویژگی‌های حرم مدنی آورده است. او بیشتر آگاهی‌ها را به مسجدالنبی اختصاص داده و به تفصیل از تاریخ شکل‌گیری این مسجد و زمین اصلی آن، مشارکت پیامبر و صحابه در ساختن این بنا و اوصاف و ویژگی‌های آن گفت‌وگو کرده است. سمهودی در جلد دوم اثرش ‌گزارش‌هایی فراوان از یحیی علوی درباره مسجدالنبی و تحولات آن آورده است. ‌گزارش‌های دیگر علوی درباره تحویل قبله و منبر و محراب نبوی، شُرُفات (کنگره‌ها)، مناره‌ها، مَقصوره، تَحصیب مسجدالنبی، تحولات و دگرگونی‌های آن، خانه‌ها و حجره‌های پیرامون، اندازه و حدود مسجد، قندیل‌ها، درها و ستون‌های مسجد، محل اعتکاف پیامبر(ص)، سراهای همسران آن حضرت، مصلای نبوی، طریق رفتن حضرت به مسجد، و افزوده‌های خلفا به مسجدالنبی به ویژه توسعه و افزایش‌های عمر بن خطاب و عثمان است. سپس از دیگر مصلاها و مساجد مدینه و نام و ویژگی‌های آن‌ها و نیز آطام (برج‌های) مدینه، منازل، و قبایل انصار یاد کرده است. بخشی دیگر از این ‌گزارش‌ها درباره فضیلت کوه اُحد و آرامگاه‌ شهدای اُحد است.

استفاده کتاب‌های مختلف از این کتاب

المناسک منسوب به ابواسحاق حربی (م.۲۸۵ق.) کهن‌ترین مرجعی است که در آن می‌توان اثر اخبار المدینه علوی را پی گرفت. حربی با عبارت «حدثنی» و بی‌واسطه، دانش مدینه‌شناسی خود را از یحیی علوی گرفته است. نحوه ‌گزارش حربی نشان می‌دهد که یا کتاب یحیی را در دست داشته و بی‌واسطه از آن گزارش کرده یا آن را به شکل شفاهی از یحیی دریافت کرده است. نقل شده‌های حربی از علوی ‌گزارش‌هایی درباره مساحت مسجدالنبی، کیفیت تعیین قبله مسجد، اوصاف و ستون‌های مسجد، افزوده‌های خلفا به مسجدالنبی، و اندازه مرقد نبوی هستند. سمهودی (م.۹۱۱ق.) در بررسی تاریخ توسعه‌ها و تغییرات مسجدالنبی به مقایسه میان ‌گزارش‌های تاریخ‌نگاران کهن می‌پردازد و از میان همه نظرها، معمولاً ‌گزارش‌های یحیی علوی را همراه دیدگاه‌های ابن زباله (م.حدود ۲۰۰ق.) آورده و یادآور شده که پذیرش ‌گزارش‌های ابن زباله مشروط به سازگاری با ‌گزارش‌های علوی است.

گویا سخاوی این اثر را دیده و آن را کتابی کوچک وصف کرده؛ اما در ‌گزارش خود دچار خطاهایی شده است. او این کتاب را به محمد بن یحیی علوی که در واقع راوی کتاب است، نسبت داده و کتاب دیگری در موضوع مدینه را به علوی منسوب ساخته است. همان جا کتابی را در فضائل المدینه به علوی نسبت می‌دهد.

از اخبار المدینه علوی چهار روایت به دست سمهودی رسیده بود. در یک روایت، راوی نامشخص است و سمهودی از او نام نبرده است. نسخه دوم را طاهر بن یحیی از ابوالحسن مدائنی روایت کرده است. روایت سوم را طاهر به طور مستقیم از پدرش برگرفته است. نسخه چهارم کتاب، روایتِ حسین بن محمد بن یحیی، نوه مؤلف، است که به گفته سمهودی نسخه‌اش با نسخه طاهر تفاوت‌هایی داشته است. مثلاً یکی از آن دو خبری آورده که دیگری نیاورده است.

سمهودی حدود ۲۱۰ قطعه و ‌گزارش از این کتاب را حفظ کرده و چنان‌که برخی از محققان گفته‌اند، با گردآوری و تنظیم و تدوین دیگر بار این قطعات، می‌توان کلیت کتاب و موضوعات اصلی آن را بازسازی کرد.

‌درباره تأثیر اخبار المدینه علوی بر کتاب‌های تاریخ مدینه، آگاهی‌هایی در دست نیست. اما استفاده گسترده سمهودی (م.۹۱۱ق.) و ثبت بسیاری از ‌گزارش‌های تاریخی اثر او در کتابش نشان دهنده جایگاه برجسته علوی در حفظ و روایت ‌گزارش‌های مدینه‌شناسی است. همچنین ابن نجار (م.۶۴۳ق.) برخی از ‌گزارش‌های اخبار المدینه علوی را به‌گونه مستند از طاهر بن یحیی روایت کرده است. پیش از سمهودی، دیگر تاریخ‌نگار مدینه در سده هشتم و نهم ق. زین الدین ابوبکر مراغی (م.۸۱۶ق.) از کتاب علوی سود جسته و بدون یادکرد نام کتاب، قطعاتی از آن را درباره تاریخ و بنای مسجدالحرام، مصلا، منبر و درهای مسجدالنبی، داستان ستون حنانه، اعتکاف پیامبر اکرم در مسجدالنبی، آداب و احکام فقهی مسجدالنبی، و آداب زیارت پیامبر(ص) آورده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].

• اخبار المدینه: ابن زباله (م.۱۹۹ق.)، به کوشش ابن سلامه، المدینه، ۱۴۲۴ق
• الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م
• الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه
• تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: ابوبکر بن الحسین المراغی (م.۸۱۶ق.)، به کوشش الصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق
• الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف: عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۹۹۷م
• حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش
• دراسات حول المدینة المنوره: به کوشش نادی المدینة المنورة الادبی، مدینه، ۱۴۱۵ق
• الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد بن محمود النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۷ق
• الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م.۱۳۸۹ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق
• سر السلسلة العلویه: ابونصر البخاری (م. قرن۴ق.)، به کوشش بحر العلوم، الرضی، ۱۴۱۳ق
• شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
• عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م.۶۰۰ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق
• الفهرست: الطوسی (م.۴۶۰ ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق
• قاموس الرجال: محمد تقی شوشتری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
• کشف الظنون: حاجی خلیفه (م.۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق
• معجم رجال الحدیث: الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق
• معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق
• معجم ما کتب عن الحج: عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، ۱۴۲۷ق
• المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ق
• وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.