سوغات

خرید سوغات در مکه

سوغات؛ هديه‌ای است که حاجيان از سفر حج برای نزدیکان خود به همراه می‌آورند. سوغات و هدیه حج در روایاتی از پیامبر و امام صادق مطرح و خرید آن توصیه شده است، به‌طوری‌که در روایتی از امام صادق خرید سوغات، نفقه حج بشمار آمده‌است.

سوغات حج در بین ایرانیان جایگاه خاصی داشته و در منابع دوره صفویه و قاجار می‌توان نمونه‌های آن را یافت.

توجه بیش از حد به خرید سوغات باعث شده تا بزرگان دین همواره توصیه کنند که خرید سوغات نباید توجه به معنویات حج را تحت شعاع قرار دهد.

از نظر اقتصادی برای خرید کالا، پیشنهاد بازار مشترک اسلامی مطرح شده تا ارز در کشورهای اسلامی در گردش باشد و نصیب کشورهای غیرمسلمان نشود. در داخل ایران نیز برخی بر این باورند که بهتر است سوغات از داخل کشور تهیه شود تا ارز از کشور خارج نشود.

سوغات در لغت

سوغات در معناي لغوي به معناي تحفه، ره آورد و هديه در بازگشت از سفر است که فرد براي خود، آشنايان،خويشان و دوستان می‌آورد. هديه اختصاص به هديه‌هاي مادي ندارد و هداياي معنوي بر ماديات برتري دارند.

سوغات در روایات

بر اساس روايات، هديه دادن عملي پسنديده است که باعث ايجاد محبت و الفت و از بين رفتن کينه‌ها مي‌شود. در روايتی از پيامبر به تهيه سوغاتي توسط مسافر توصيه شده است. همچنین در رواياتی از امام صادق(ع)، تهيه سوغات سفر حج، توصيه شده است: «الْهَدِيةُ مِنْ نَفَقَةِ الْحَجِ يا هَدِيةُ الْحَجِّ مِنَ الْحَجِّ ».

این روايت به سه صورت تفسیر شده است:

1. ثواب سوغات به اندازه نفقه و هزينه‌هاي حج است؛

2. هزينه سوغات مانند ديگر هزينه‌هاي حج (هزينه سفر، تامين آذوقه و...) بر مستطيع واجب است؛

3. حج گزار به همان مقدار که نفقه دارد، سوغاتي بخرد نه بيش از آن.

از اين روايت و ديگر روايات، به طور کلي، مي‌توان استحباب خريد سوغاتي را استنباط نمود ولي خريد سوغات جزء استطاعت شمرده نمي‌شود و ناتواني از خريد سوغات، مجوز ترك حج نيست.

سوغاتی‌های متداول حج

تسبيح، جانماز، انگشتر و لباس هاي سفيد، آب زمزم، خرماي حجاز، از رايج ترين سوغاتي هاست.

پیشینه سوغاتی دادن ایرانیان

رسم خريد سوغاتي در ميان ايرانيان از دير باز رواج داشته و شواهدي بر آن در منابع دوران صفويه و قاجاريه وجود دارد. در اين دوران، سوغاتي‌ها بيشتر از سفرهاي زيارتي و سفر به فرنگ وارد کشور مي‌شد. بنابر گزارشي، بادبزن‌هاي عربي، خرما و قهوه از سوغاتی‌هايی حج گزاران بوده است.

در گذشته مردم ايران، در روز خاصي بعد از سفر، سوغاتی‌ها را توزيع می‌کردند. امروزه زائران، سوغاتی را ميان نزديکان و کساني که به ديدن آنها می‌آيند، تقسيم می‌کنند.

امروزه حضور ايرانيان در بازارهاي مکه و مدينه پر رنگ است و سهم عمده‌اي در رونق بازار خريد سوغات دارند. برخي گزارش ها ميزان خريد ايرانيان را بيش از ساير کشورها دانسته‌اند.

اصرار بر خرید سوغات و غافل شدن از معنویات

با اينکه کارکردهاي اقتصادي سفر حج مورد قبول مسلمانان بوده است، غلبه رويکرد اقتصادي بر جنبه معنوي زيارت، و اصالت دادن به آن از آسيب هاي سفر حج به شمار آمده است.

نهي کردن حاجيان از خريد کالاهاي تجملي و گذراندن زمان در بازارها از جمله توصيه هايي است که در راهنماهاي حج از سوي کارشناسان مذهبي مطرح شده است.

رهبران مذهبي مانند امام خميني و آيت الله خامنه‌ای نيز زائران را از افراط در توجه به سوغاتي باز می‌دارند. همچنين کارشناسان بر سوغات معنوي سفر حج که تقويت جنبه های عبادي و اخلاق اسلامي زائر است، تاکيد کرده اند.

خارج شدن ارز با خرید سوغات از عربستان

خارج شدن ارز از کشورهاي مبدأ از ديگر آسيب هاي خريد سوغات در مکه و مدينه است. گفته شده بخش عمده کالاهاي موجود در بازارهاي حرمين ساخت کشورهای غير اسلامی است؛ از اين رو، برخي از لزوم تشکيل بازارهای مشترک اسلامي سخن گفته‌اند تا بتوان با اين راهکار، هزينه خريد سوغاتی صرف کالاهایی توليد شده مسلمانان و صرف رشد اقتصادي کشورهاي مسلمان شود. برخي از نويسندگان ايرانی گفته‌اند حاجيان سوغات ها را از داخل ايران خريداري کنند تا به اقتصاد داخلی کمک کنند.

منابع

• ابعاد اخلاقی حج در پیامها و سخنان رهبری، داوود حسینی، تهران، مشعر، 1393ش.

• اخلاق‌ معا‌شرت‌، جواد محدثي‌، قم‌، بوستا‌ن‌ کتا‌ب‌، ۱۳۸۸ش.

• اخلاق و آداب در حج و زیارت، محمد تقی رهبر، تهران، مشعر، 1383ش.

• آداب سفر حج، علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1382ش.

• استفتائات حج (هزار مساله)، لطف الله صافي گلپايگاني، قم، حضرت معصومه، 1422ق.

• اشعار عاميانه ايران در عصر قاجاري، والنتين آلكسي يويچ ژوكوفسكي، تهران، اساطير، 1388ش.

• آئين ها و باورداشت هاي گيل و ديلم، محمود پاينده، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1377ش.

• بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسي (م.1111ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق.

• تا‌ريخ‌ الحج‌ من‌ خلال‌ الحجا‌ج‌ المعمرين‌(دراسه‌ تا‌ريخيه‌ - صيدانيه‌)، سليما‌ن‌ عبدالغني‌ ما‌لکي‌، سعدالدين‌ اونا‌ک‌، مکه‌، وزاره‌ التعليم‌ العا‌لي‌ جا‌معه‌ ام‌ القري.

• تاريخ عالم آراي عباسي، اسكندر بيگ منشي، تصحيح محمد اسماعيل رضواني، تهران، دنياي کتاب، 1390ش.

• تاريخ فرهنگ و هنر ترکمان، اسد الله معطوفي، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1383ش.

• ترانه هاي روستايي خراسان، ابراهيم شكورزاده، مشهد، نشر نيما، 1369ش.

• حج 25: گزارشي از حج گزاري سال 1425ق. برابر با سال 1383ش، رضا مختاري، تهران، مشعر، 1384ش.

• حج ۲۶: (گزارش حج سال ۱۳۸۴ شمسي)، محمد حسين رجبي، تهران، مشعر، 1386ش.

• حج ۲۷: گزارش حج‌گزاري ايرانيان در موسم حج سال ۱۴۲۷ق.، آذر و دي ۱۳۸۵ش.، حسن مهدويان، تهران، مشعر، 1386ش.

• حج 28 (گزارشي از حج‌گزاري سال 1428ق.)، رضا بابايي و علي اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش.

• حج 29: گزارش حج سال ۱۴۲9ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، مشعر، 1388ش.

• حج‌، محسن‌ قرائتي‌، قم‌، انتشا‌رات‌ الاسلامي، 1365ش.

• الخصال المحمودة و المذمومه، محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (م.381ق.)، تحقيق علي‌اکبر غفاري، قم، انتشارات الاسلامي، 1410ق.

• در حريم كعبه، محمد باقر حجتي، تهران، مشعر، 1380ش.

• دو سال با بوميان جزيره كيش، رجبعلي مختارپور، تهران، ورجاوند، 1387ش.

راهبرد اجتماعي فرهنگي(فصلنامه)، علي اکبر ولايتي، تهران، مرکز تحقيقات استراتژيک، 1393ش.

• سفرنامه اوژن فلاندن به ايران در سالهاي 1840 – 1841، اوژن فلاندن، مترجم حسين نورصادقي، تهران، چاپخانه روزنامه نقش جهان، 1324ش.

• سفرنامه پولاك "ايران و ايرانيان "، ياكوب ادوارد پولاك، مترجم كيكاووس جهانداري، تهران، خوارزمي، 1361ش.

• صحيفه امام، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1379ش.

• عيون اخبار الرضا، محمد بن علي بن بابويه(شيخ صدوق) (م.381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، الاعلمي، 1404ق.

• فرهنگ باستاني خوانسار "آداب و رسوم و بازيها و...، هوشنگ اميري خوانساري، تهران،دل آگاه، 1381ش.

• فرهنگ بزرگ ضرب المثل هاي فارسي، حسن ذوالفقاري، تهران، معين، 1388ش.
• فرهنگ عامه اردكان، محمود طباطبايي اردکاني، تهران، شوراي فرهنگ عمومي استان يزد، 1381ش.
• فرهنگ عاميانه سيرجان، مهري مويد محسني، کرمان، مرکز کرمان شناسي، 1386ش.

• فرهنگ‌ مردم‌ سروستا‌ن‌، صا‌دق هما‌يوني‌، تهران‌، به‌نشر، ۱۳۷۱ش.

• فرهنگ مردم کرمان، د،ل،لريمر،تحقيق فريدون وهمن، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1353ش.

• فرهنگ‌ مصرف‌ در سفر حج، داود رجبي‌نيا‌، ‌تهران‌، مشعر، ۱۳۹۰ش.

• فرهنگ معين، محمد معين، تهران، سپهر، 1357.

• الکافي، محمد بن يعقوب الکليني (م.329ق.)، تحقيق علي‌اکبر غفاري، تهران، دار الکتب اسلاميه، 1363ش.

• لغت نامه، دهخدا (م.1334ش.) زير نظر محمد معين و سيد جعفر شهيدي، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، 1373ش.

• مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زيارت، قم.

• مجموعه مقالات اولين همايش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زيارت، قم.

• مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسي (م.1111ق.)، سيد محسن الحسيني الاميني، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1406ق.

• مکارم الاخلاق، الفضل بن الحسن الطبرسي (م. قرن6ق.)، قم، شريف الرضي، 1392ق.

• نهج‌ الفصا‌حه‌، مجموعه‌ کلما‌ت‌ قصا‌ر حضرت‌ رسول‌ اکرم‌، مترجم‌ و فراهم‌آورنده‌ ابوالقا‌سم‌ پا‌ينده‌، تهران‌، جا‌ويدان‌، 1369ش.

• هديه و سوغات در سفرهاي زيارتي، محمد احساني، تهران، مشعر، 1390ش.

• يك سال در ميان ايرانيان، ادواردگرانويل براون ، مترجم ماني صالحي علامه، تهران، اختران،1387ش.