سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
در يک بررسي، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»</ref> و بنابر گزارشي 500 سفرنامه<ref>. به سوي ام القري، ص14.</ref> از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390) به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين | '''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در يک بررسي، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»</ref> و بنابر گزارشي 500 سفرنامه<ref>. به سوي ام القري، ص14.</ref> از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390) به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه‌ها متعلق به سده‌هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205</ref> | ||
مضامين عمده اين سفرنامه ها را | مضامين عمده اين سفرنامه ها را موضوعاتي شامل توصيف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهاي سفر، وصف بناها، زيارت‌گاه‌ها، بيان احوال حجگزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته‌اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطق فارسی زبان مانند هند و آسياي ميانه بوده‌اند. | ||
== از سده چهارم تا سده دوازدهم == | == از سده چهارم تا سده دوازدهم == | ||
نخستين سفرنامه حج فارسي، سفرنامه ناصر خسرو | نخستين سفرنامه حج فارسي، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها در 437 قمری آغاز شد.<ref>. تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص336-339.</ref> او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه‌اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسي، ص122؛ مجله دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردي و سفرنامه نويسي در اسلام و ايران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ايران بازگشت. | ||
* تحفه العراقين (ختم الغرائب) نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».</ref> | * '''[[تحفةالعراقین|تحفه العراقين (ختم الغرائب)]]''' نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».</ref> | ||
* رساله | * [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازيه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول،ص 30-45</ref>(حجازيه) | ||
* سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».</ref> | * سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».</ref> | ||
* خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)<ref>. صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.</ref> | * خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)<ref>. صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۴ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۲۵
سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در يک بررسي، حدود 400[۱] و بنابر گزارشي 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390) به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه‌ها متعلق به سده‌هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است.[۳]
مضامين عمده اين سفرنامه ها را موضوعاتي شامل توصيف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهاي سفر، وصف بناها، زيارت‌گاه‌ها، بيان احوال حجگزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته‌اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطق فارسی زبان مانند هند و آسياي ميانه بوده‌اند.
از سده چهارم تا سده دوازدهم
نخستين سفرنامه حج فارسي، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکيم اسماعيلي مذهب است. اين سفرنامه گزارش سفرهاي ناصر خسرو طي هفت سال است که نخستين آنها در 437 قمری آغاز شد.[۴] او را پيشگام سياحان ايراني و سفرنامه‌اش را بهترين اثر در نوع خود در زبان فارسي دانسته‌اند.[۵] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفريقا شهر به شهر را ديد و جزييات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ايران بازگشت.
- تحفه العراقين (ختم الغرائب) نخستين سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقاني شرواني است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم ميان سال‌هاي 569 و570ق.[۶]
- رساله حجازيه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسين يزدي(762ق.) از ثروتمندان يزد و از نزديکان آل جلاير (حکومت بين 740 تا 835ق. در عراق و آذربايجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشي است از دشوارهاي راه حج و بدي وضع آب در مکه و مدينه است.[۷](حجازيه)
- سفرنامه مکه شيخ علي جبل عاملي از عالمان شيعه اواخر عهد صفويه که در سال 1033ق نوشته شده.[۸]
- خاطرات حج مجلسي اول( 1041ق.)[۹]
- سفرنامه منظوم حج بانويي اصفهاني(اواخر قرن دوازدهم) شامل بيش از هزار بيت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شيعيان نسبت به زيارت¬گاه¬هاي حرمين است.[۱۰]
- بخشي از منظومه چهارتخت سروده حسين ابيوردي که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمين و چند شهر ديگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۱]
- منظومه فتوح الحرمين سروده محيي الدين لاري (م. 933 ق.) نيز با اينکه بيشتر شرحي از اماکن حرمين و مناسک حج است، گاهي در زمره سفرنامه¬هاي منظوم حج دسته بندي شده است.[۱۲]
- بيان واقع نوشته عبدالکريم کشميري که بيشتر مطالب آن در گزارش جنگ¬ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نويسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
- سفرنامه منظوم تحفه الحرمين، سروده محمد رحيم الدين قادري از دانشوران هندوستان [۱۳]
سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم
سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت.[۱۴] بيشتر اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق. بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.[۱۵]بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است.[۱۶] برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند.[۱۷] از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.[۱۸]
- تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.[۱۹]
- بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.[۲۰]
- سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته[۲۱]
- سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است.[۲۲] سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. [۲۳]
- سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.[۲۴]
- سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل،
- سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.)
- سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق.
- سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.[۲۵]
- سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
- منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297
- سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.
- سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق
- سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال
- سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق.
- روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.
- حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.[۲۶]
- سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.[۲۷]
- سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.[۲۸]
- از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است.
- سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته [۲۹]
- سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.[۳۰]
- سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317
- سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317 [۳۱]
- سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان [۳۲]
- شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند.
- سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق. [۳۳]
- سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.[۳۴]
- سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،[۳۵]
- سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند [۳۶]
- سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.[۳۷]
دوره معاصر
در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.[۳۸]
از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي[۳۹] تاکید شده است.
برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از سياست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۰]
در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.[۴۱]در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش.[۴۲] و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛[۴۳] حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.)[۴۴] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۵] لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.
کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،[۴۶] تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.
پانویس
- ↑ . تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»
- ↑ . به سوي ام القري، ص14.
- ↑ . فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205
- ↑ . تاريخ ادبيات ايران از فردوسي تا سعدي، ج1، ص336-339.
- ↑ . حج در ادب فارسي، ص122؛ مجله دانشکده ي ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردي و سفرنامه نويسي در اسلام و ايران».
- ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستايي در شعر فارسي».
- ↑ . نک: مجموعه رسائل خطي فارسي، دفتر اول،ص 30-45
- ↑ . کتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتي از سفرهاي حج دوره صفوي».
- ↑ . صفويه در عرصه دين و فرهنگ و سياست، ج3، ص1047-1052.
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
- ↑ . کتابنامه حج، ص195
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري ج1، ص173-212
- ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسي، ص122.
- ↑ . ميقات حج، ش70، ص80«کاروان هاي حج عثماني به روايت سفرنامه هاي ايراني دوره قاجار».
- ↑ . تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...».
- ↑ . تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...»؛ سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-10.
- ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج1، ص 9- 131؛ حديث قافله¬ها، ص 203، 214.
- ↑ . تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق، مقدمه، ص14-16.
- ↑ . به سوي ام القري، ص231-235.
- ↑ . ميقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطريق..».
- ↑ . پيام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوي هندي...».
- ↑ . سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسي، ص131.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج2، ص 199.
- ↑ .آينه آثار، ص118.
- ↑ . سفرنامه حج تکابي، ص115-122.
- ↑ . سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف، پيشگفتار، ص15-17.
- ↑ . ميقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ي مکه حاج محمدتقي جورابچي».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج6، ص 208.
- ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
- ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
- ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص370-375.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
- ↑ . به سوي ام القري، ص153-155.
- ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
- ↑ . حج در ادب فارسي، ص178-179.
- ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
- ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
- ↑ . سفرنامه حج و راهنماي حجاج، ص1-2، 13.
- ↑ . با من به خانه خدا بياييد، ص79-88،134-138
- ↑ . اي قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
- ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
- ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
- ↑ . نک. کتابشناسي حج و زيارت، ص155-245.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش. ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش. آينه آثار- فهرست آثار و معرفى كتابهاى منتشر شده حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت: مركز تحقيقات حج، تهران، مشعر، 1387ش. آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش. آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش. با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش. با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش. بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش. به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش. پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005 پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش. پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش. پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش. تاريخ اجتماعى ايران: مرتضى راوندى، تهران، نگاه، 1382ش. تاريخ ادبيات ايران از فردوسى تا سعدى: ادوارد براون(م.1926م.)، ترجمه فتح الله مجتبائى و غلام حسين صدرى افشار، تهران، مرواريد، 1367ش. تاريخ ادبيات در ايران: ذبيح الله صفا، تهران، فردوس، 1378ش. تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. تاريخ مشروطه ايران: احمد كسروى، تهران، امير كبير، 1383ش. تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتى يوليانوويچ كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، شركت انتشارات علمي فرهنگي،1379ش. تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتي يوليانوويچ کراچکوفکسي (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي فرهنگي، 1379ش. تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحا‌فظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرنا‌تکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الها‌شمی، بیروت، دار المحجه البیضا‌ء، ۱۴۳۵ق. تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعا‌ن، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م. جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق. حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش. الحجاز في أدب الرحلة العربي: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م. حديث قافله ها: على قاضى عسكر، مشعر، تهران، 1382 ش. خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جا‌مه‌دران،۱۳۸۶ش. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش. دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش. دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش. راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش. رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م. سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش. سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس. سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش. سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. سفرنامه حج نامه تکابي: سلیم خان تکا‌بی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش. سفرنامه حج و راهنماي حجاج: حسين ذوالقدر شجاعي، تهران، نشر خرم، 1334ش. سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م. سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش. سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه منظوم حج: بانوى اصفهانى، رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش. سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين بن مهدى فراهاني، تحقيق مسعود گلزارى، تهران، فردوسي،1362ش. سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش. فهرست واره کتابهاي فارسي: احمد منزوي، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامي، 1382ش. قرائه فی ادب الرحله: كاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش. کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش. کتابشناسي حج و زيارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390 کتابنامه حج: محمدحسن بکا‌ئی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش. کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش. ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا. مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش. مدينه شناسى: محمد باقر نجفى، تهران، شركت قلم، 1364ش. معجم ما كتب في الحج و الزيارة و المعالم المشرفة في الحجاز: عبد الجبار رفاعى، تهران، مشعر، 1427ق. میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش. ميقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمايندگي ولي فقيه در حج امور حج و زيارت. ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر. ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.