بلد الامین: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
'''بلد الامین''' از نام‌های قرآنی [[مکه]] و بیانگر احترام فوق‌العاده و قداست و امنیت این سرزمین مقدس است. | '''بلد الامین''' از نام‌های قرآنی [[مکه]] و بیانگر احترام فوق‌العاده و قداست و امنیت این سرزمین مقدس است. | ||
این عبارت در [[قرآن کریم]] آمده و خداوند در [[سوره تین]] به آن قسم یاد کرده است. بعضی از مفسران قسم یادکردن [[قرآن]] به بلد الامین را اشاره به شرافت ویژه مکه و ظهور اسلام در آن دانسته‌اند. | |||
بنابر برخی روایات، [[امنیت مکه]] نتیجه دعای [[حضرت ابراهیم(ع)]] است. بر اساس این روایات مقصود دعای ابراهیم(ع) ایمنی از حوادث طبیعی، یا احیای امنیت مکه که مدتی مهجور مانده بود و یا تأکیدی بر امنیت تکوینی حرم است. و برخی از روایات نیز امنیت مکه را از ابتدای آفرینش و خلقت آسمان و زمین تعبیر کرده‌اند. | |||
مفسران در بیان ماهیت امنیت حرم اختلاف نظر دارند، عده‌ای آن را امنیت تکوینی به معنای دور ماندن از بلایای طبیعی و در امان ماندن از قتل و دشمنی، و دلیل آن را بزرگداشت [[مکه]] و اهل آن از سوی دیگران می‌دانند. به نظر این گروه، بلایا و اتفاقاتی که در طول تاریخ برای مکه گزارش شده، به سبب گناهان مردم اتفاق افتاده است. | |||
عده‌ای دیگر نیز [[امنیت حرم]] را تشریعی، به معنای قداست و [[حرمت مکه]] با وضع بعضی از احکام مخصوص [[حرم]] مثل ممنوعیت آزار حاجیان و حیوانات و بریدن درختان و غیره می‌دانند که در منجر به امنیت گیاهان و حیوانات و انسان‌ها می‌شود. | |||
برخی روایات [[شیعه]] نیز تعبیر بلد الامین را به [[پیامبر(ص)]] و [[اهل‌بیت(ع)]] تأویل کرده‌اند که [[ایمان]] به آنها موجب ایمنی از گمراهی می‌شود. | |||
روایات [[شیعه]] نیز تعبیر بلد الامین را به [[پیامبر(ص)]] و [[اهل‌بیت(ع)]] تأویل کرده‌اند که [[ایمان]] به آنها موجب ایمنی از گمراهی می‌شود. | |||
==واژه‌شناسی== | ==واژه‌شناسی== | ||
| خط ۲۶۵: | خط ۲۶۴: | ||
{{نام‌های مکه}} | {{نام‌های مکه}} | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | |||
[[رده:نام‌های مکه]] | |||
نسخهٔ ۴ اوت ۲۰۱۸، ساعت ۱۴:۳۵
بلد الامین از نام‌های قرآنی مکه و بیانگر احترام فوق‌العاده و قداست و امنیت این سرزمین مقدس است.
این عبارت در قرآن کریم آمده و خداوند در سوره تین به آن قسم یاد کرده است. بعضی از مفسران قسم یادکردن قرآن به بلد الامین را اشاره به شرافت ویژه مکه و ظهور اسلام در آن دانسته‌اند. بنابر برخی روایات، امنیت مکه نتیجه دعای حضرت ابراهیم(ع) است. بر اساس این روایات مقصود دعای ابراهیم(ع) ایمنی از حوادث طبیعی، یا احیای امنیت مکه که مدتی مهجور مانده بود و یا تأکیدی بر امنیت تکوینی حرم است. و برخی از روایات نیز امنیت مکه را از ابتدای آفرینش و خلقت آسمان و زمین تعبیر کرده‌اند.
مفسران در بیان ماهیت امنیت حرم اختلاف نظر دارند، عده‌ای آن را امنیت تکوینی به معنای دور ماندن از بلایای طبیعی و در امان ماندن از قتل و دشمنی، و دلیل آن را بزرگداشت مکه و اهل آن از سوی دیگران می‌دانند. به نظر این گروه، بلایا و اتفاقاتی که در طول تاریخ برای مکه گزارش شده، به سبب گناهان مردم اتفاق افتاده است.
عده‌ای دیگر نیز امنیت حرم را تشریعی، به معنای قداست و حرمت مکه با وضع بعضی از احکام مخصوص حرم مثل ممنوعیت آزار حاجیان و حیوانات و بریدن درختان و غیره می‌دانند که در منجر به امنیت گیاهان و حیوانات و انسان‌ها می‌شود.
برخی روایات شیعه نیز تعبیر بلد الامین را به پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) تأویل کرده‌اند که ایمان به آنها موجب ایمنی از گمراهی می‌شود.
واژه‌شناسی
بلد الامین ترکیبی وصفی و مرکب از دو واژه «بلد» و «امین» است. «بلد» که جمع آن «بُلدان» است،[۱] بر شهر و سرزمین به اعتبار محدود بودنش از چند طرف و نیز آباد و مسکونی بودنش اطلاق می‌شود.[۲]
«امین» از ریشه «امن» ضد «خوف» و به معنای آرامش[۳] و یا آمِن[۴] یعنی دارای امنیت[۵] و «بلد الامین» به معنای شهر دارای امنیت و آرامش و فاقد ترس و وحشت است.[۶]
نیز می‌تواند به معنای مفعولی یعنی مامون[۷] باشد. در این حال، «بلد الامین» تعبیری مجازی و مقصود از آن، ساکنان دارای امنیت است.[۸]
نام شهر مکه
تعبیر یاد شده از نام‌ها و ویژگی‌های شهر مکه است.[۹] برخی «البلد» را به سبب «ال» عهد، به تنهایی نام شهر مکه دانسته‌اند.[۱۰]
کاربرد بلد الامین
از کاربرد ترکیب «بلد الامین» پیش از اسلام آگاهی چندان در دست نیست. تنها از برخی اشعار منسوب به سال‌های آغازین بعثت پیامبر(ص): «اخرَجتَنی مِن بَطنِ مَکَّةَ آمِناً»[۱۱] می‌توان فهمید دست‌کم در دوره‌ای نزدیک به ظهور اسلام، مردم مکه آن را شهری امن می‌دانستند.
نخستین آگاهی ما از کاربرد تعبیر «بلد الامین» به آیه 3 سوره تین برمی‌گردد که در سال‌های آغازین بعثت نازل شده[۱۲] و خداوند به آن قسم خورده است: ﴿وَهذَا البَلَدِ الامینِ﴾.
در آیاتی دیگر که پس از این نازل شده‌اند،[۱۳] عباراتی به همین مفاد اشاره دارند: ﴿وَاِذْ قالَ اِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِر﴾ (سوره بقره، آیه126)؛ ﴿وَاِذْ قالَ اِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً﴾ (سوره ابراهیم، آیه35)؛ ﴿اَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی اِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا﴾ (سوره قصص، آیه 57)؛ ﴿اَوَلَمْ یَرَوْا اَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِم﴾ (سوره عنکبوت، آیه67).
مکی بودن بیشتر آیات یاد شده، جز آیه 126 سوره بقره که در سال‌های آغازین هجرت نازل شد،[۱۴] گویای آن است که در دوره پیش از هجرت، بلد الامین تعبیری رایج درباره مکه بوده است.
شرافت ویژه مکه
برخی قسم یادکردن قرآن به بلد الامین در آیه 3 سوره تین ﴿وَهذَا الْبَلَدِ الْاَمِین﴾ را اشاره به شرافت ویژه مکه و ظهور اسلام در آن دانسته‌اند.[۱۵]
امنیت مکه در دعای ابراهیم
به گزارش قرآن، ابراهیم(ع) در زمره دعاهای خویش، از خداوند خواست مکه را شهری امن قرار دهد که در دو آیه با‌اندکی تفاوت در تعبیر به آن اشاره شده است. در یک مورد، «بلد» به صورت نکره ﴿... اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً﴾ (سوره بقره، آیه126) و در جای دیگر، به شکل معرفه ﴿... اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً﴾ (سوره ابراهیم، آیه35) به کار رفته است.
بسیاری از مفسران در تبیین اختلاف یاد شده، دعای نخست ابراهیم(ع) را دعا برای شهر شدن آن سرزمین و دومی را دعا برای برقراری امنیت در آن دانسته‌اند.[۱۶]
برخی روایت‌ها هماهنگ با آیات قرآن، امنیت مکه را نتیجه دعای ابراهیم(ع) دانسته‌اند[۱۷] و برخی دیگر، امنیت آن را از آغاز آفرینش آسمان‌ها و زمین شمرده‌اند.[۱۸]
دیدگاه‌ها درباره دعای ابراهیم
در جمع‌بندی این دو دسته روایت، دیدگاه‌های گوناگون بیان شده است:
ا. امنیت مکه پیش از دعای ابراهیم(ع) تکوینی و به معنای ایمنی از بلایای طبیعی بود و امنیت حاصل از دعای وی تشریعی است که از طریق پیامبران اعلام شده است.[۱۹]
ب. مقصود از دعای ابراهیم(ع) در امان بودن مکه از حوادثی مانند خشکسالی، قحطی و زلزله بود و پیش از آن، تنها مقدس و محترم شمرده می‌شد.[۲۰]
ج. با دعای ابراهیم(ع) امنیت مکه پس از مدتی مهجور بودن، احیا شد.[۲۱]
د. دعای ابراهیم(ع) تنها تاکیدی بر امنیت پیشین مکه بود.[۲۲]
تأثیر دعای ابراهیم در جذب نعمات
در دعای ابراهیم(ع)، درخواست امنیت با طلب روزی و جلب انواع محصولات به سوی مکه همراه شده است. (سوره بقره، آیه126؛ سوره قصص، آیه 57) این می‌تواند به سبب تاثیر امنیت در جذب مردم مناطق گوناگون و انواع نعمت‌های دنیوی به سوی مکه باشد؛ گرچه این سرزمین غیر قابل کشت بوده است.[۲۳]
هماهنگ با عبارت ﴿قریةً آمِنَةً مُطمَئِنَّةً یَاتیهَا رِزقُهَا رَغَداً﴾ (سوره نحل، آیه 112) ابن عاشور در تحلیلی از دعای ابراهیم(ع) برای امنیت ساکنان مکه، آن را سخنی جامع شمرده و گفته است: امنیت شهرها از یک سو در گرو همه ویژگی‌های زندگی سعادتمند و همراه با عدالت، عزت و رفاه است و از سوی دیگر، به آبادانی و روی آوردن به امور سودبخش و ثروت می‌انجامد.[۲۴]
پاسخ به یک شبهه
در پاسخ به کسانی که درخواست امنیت و رفاه مادی را با مقام معنوی ابراهیم(ع) ناسازگار می‌دانند، گاه بر این نکته تاکید شده است که هدف خداوند برای قرار دادن مکه به‌عنوان محل اجتماع مردم (سوره بقره، آیه125) جز با امنیت و فراوانی نعمت تامین نمی‌شود. برخی نیز برآنند که وجود امنیت، زمینه‌ساز عبادت مردم است و در نتیجه، درخواست آن امری ستوده شمرده شده است.[۲۵]
زمان درخواست امنیت ابراهیم
قرآن کریم درباره زمان این درخواست سخنی نمی‌گوید. احتمال دارد که این دعا پیش از ساختن کعبه یا پس از آن انجام شده باشد.[۲۶] خداوند خواسته ابراهیم(ع) را اجابت کرد[۲۷] و از این‌رو، خطاب به مشرکان زمان پیامبر(ص) یادآور می‌شود: ما مکه را حرمی امن قرار دادیم؛ولی دیگر شهرها در معرض ناآرامی قرار دارند. (سوره عنکبوت، آیه67)
ماهیت امنیت حرم
مفسران در بیان ماهیت این امنیت اختلاف‌نظر دارند. دسته‌ای آن را تکوینی و گروهی تشریعی می‌دانند:
امنیت تکوینی
درباره معنای امنیت تکوینی سه وجه بیان شده است: دور ماندن از زمین‌لرزه و ویرانی؛ دوری از قحطی؛ و در امان بودن از قتل و دشمنی[۲۸] همچون در امان ماندن از حمله اصحاب فیل.[۲۹]
قرآن کریم امنیت قریش از هر‌گونه ترس به‌ویژه در سفرهای تابستانی و زمستانی را موهبتی خدادادی برای آنها برشمرده است: ﴿... وَءامَنَهُم مِن خَوفٍ﴾. (سوره قریش، آیه 4) شمار اندک ساکنان مکه، شهرنشین بودن و جنگجو نبودن آنان می‌توانست سبب گردد تا قریش در معرض یورش قبیله‌های پیرامون قرار گیرد؛ ولی خداوند امنیت را برای آنها برقرار ساخت.[۳۰]
دلیل و باور مردم مکه
از نگاه تاریخی، بزرگداشت مکه و ساکنانش از سوی قبیله‌های عرب، دلیل این امنیت دانسته شده است.[۳۱]
افزون بر این، نقش ساکنان مناطق مرتفع در پاسداری از مردم مکه و نیز راهبرد قصی بن کلاب درباره رفتار مکیان با بیگانگان و مهمانان، دوری از نبرد و حل مشکلات به بهترین شکل را از عوامل ایجاد امنیت در مکه از زمان وی و در نتیجه فراوانی انواع روزی‌ها و نیاز نداشتنش به دیوار و دژ شمرده‌اند.[۳۲]
نامیده شدن مکه به «صِلاح» (محل امن)،[۳۳] «بکّه» (جایی که گردن ستمگران را می‌شکند) و «بسّاسه» (جایی که فاسقان و کافران را از خود می‌راند و نابود می‌کند)[۳۴] را نیز می‌توان در مسیر باور مردم مکه به امنیت تکوینی آن به‌شمار آورد.
روایاتی که از محافظت شدن آدم(ع) به دست فرشتگان پیرامون حرم یاد می‌کنند،[۳۵] همین باور را دامن می‌زنند.
توجیه وقوع بیماری‌ها و بلایای طبیعی
هواداران نظریه امنیت تکوینی در توجیه وقوع بیماری‌ها و بلایای طبیعی فراوان همچون سیل و زلزله و حمله به کعبه و آسیب دیدن آن در طول تاریخ، گناهان مردم را سبب ناامنی‌های یاد شده دانسته[۳۶] و از این ماجرا یاد کرده‌اند که ربودن یکی از متعلقات کعبه، سبب بروز بیماری گشته است.[۳۷]
آنها همچنین حمله حَجّاج به مکه در روزگار خلافت ابن زبیر را ناشی از نیت و هدف او برای سرکوبی ابن زبیر و نه آسیب رساندن به کعبه توجیه کرده[۳۸] و بازسازی آن به دست خود حجاج را شاهدی بر این توجیه گرفته‌اند.[۳۹]
اینان به این نکته توجه نکرده‌اند که امنیت مکه امری واقعی است و فارغ از نیت افراد سنجیده می‌شود.
به سبب همین اشکال است که برخی محققان امنیت تکوینی مکه را امری مطلق و نقض‌ناپذیر ندانسته و نمونه‌هایی مانند گرفتاری مسلمانان محروم در مکه پس از هجرت پیامبر به مدینه و درخواست آنها از خداوند برای رهایی از ستمگران (سوره نساء، آیه 75) و جواز رویارویی با کسانی که حرمت مکه را پاس نداشته و به فتنه‌گری و نبرد با مسلمانان پرداختند (سوره بقره، آیه191- 194) را شاهد نسبی بودن آن دانسته‌اند.[۴۰]
امنیت تشریعی
قداست و حرمت مکه به وضع احکام و مقرراتی انجامیده و برخی کارها مانند بریدن درختان، تعرّض به حیوانات[۴۱] جز جانوران موذی،[۴۲] آزار حاجی و معتمر و قربانی (سوره مائده، آیه 2) و اجرای حد یا قصاص برای مجرمان پناهنده به آن تا هنگام بیرون آمدن از حرم، ممنوع شده است.[۴۳] نتیجه طبیعی این احکام، امنیت گیاهان و حیوانات و انسان‌ها در منطقه حرم است.
بیشتر منابع تفسیری میان حرمت و امنیت مکه تفاوتی ننهاده و آن دو را با یکدیگر درآمیخته‌اند[۴۴] که خود می‌تواند نشانگر تلقی یکسان آنها از دو مفهوم یاد شده در زمینه امنیت تشریعی باشد.
باور به امنیت تشریعی در فرهنگ اسلامی
باور به امنیت تشریعی مکه در فرهنگ اسلامی گاه به‌اندازه‌ای پیش رفته که به نکوهش کسی انجامیده که مسلمانی را در حرم خدا از زیر سایه‌اش بیرون کند.[۴۵] در برخی از نقل‌ها، به پیامد وضعی تعرض به حیوانات حرم اشاره شده است.[۴۶]
تلاش برای حفظ امنیت تشریعی
اهتمام به نشانه‌گذاری حدود حرم از زمان ابراهیم(ع) و استمرار آن در دوره اسلامی[۴۷] و پیمان حلف الفضول و تعهد بزرگان قریش برای دفاع از حق مظلومان در مکه[۴۸] نمونه‌هایی تاریخی از کوشش برای حفظ امنیت تشریعی مکه به شمار می‌روند.
نمونه قرآنی امنیت تشریعی
به نمونه‌ای از امنیت تشریعی مکه در آیه 27 سوره فتح در اشاره به رویداد صلح حدیبیه پرداخته شده است. خداوند این صلح را زمینه‌ساز تعبیر رؤیای صادق پیامبر(ص) درباره ورود مسلمانان به مکه با امنیت و بدون ترس از شر مشرکان برشمرده است: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام اِنْ شاءَ اللهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَمُقَصّـِرِینَ لا تَخافُون﴾. [۴۹]
تأویل امنیت مکه به ایمنی از عذاب
برخی امنیت مکه برای کسانی که بدان وارد می‌شوند: ﴿وَمَن دَخَلَهُ کانَ آمِناً﴾ (سوره آل‌عمران، آیه 97) را به ایمنی یافتن آنها از آتش دوزخ و ورود به بهشت تاویل کرده‌اند.[۵۰]
در آداب ورود به کعبه نیز آمده است که فرد از خداوند بخواهد همان‌‌گونه که ورود به آن را سبب امنیت قرار داده است، او را نیز از کیفر دوزخ ایمنی بخشد.[۵۱]
برخی روایت‌ها کسانی را که در مکه بمیرند، ایمن از عذاب آخرت دانسته‌اند.[۵۲]
تأویل بلد الامین به پیامبر و اهل‌بیت
روایت‌های شیعی «بلد الامین» را به پیامبر اسلام(ص)[۵۳] و اهل بیت(ع)[۵۴] تاویل کرده‌اند که ایمان به آنها سبب ایمنی از گمراهی دنیا و کیفر آخرت می‌شود.[۵۵]
در برخی روایت‌ها نیز ورود به مکه همراه با معرفت به اهل بیت(ع) سبب امنیت در دنیا و آخرت دانسته شده است.[۵۶]
بلد الامین در بیان عارفان
بلد الامین در بیان عارفان به حرم قلب انسان تاویل گشته که از چیرگی صفات نفسانی و نابودی پنهانی به‌دست دشمن ملعون و ربوده شدن ساکنان آن از سوی نیروهای بدنی، در امان است.[۵۷]
مهم‌ترین کتاب به‌نام بلدالامین
مهم‌ترین کتاب درباره تاریخ مکه که «بلد الامین» بخشی از نام آن است، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین نام دارد که تقی‌الدین فاسی (درگذشت 832ق.) آن را نگاشته است.
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ المصباح، ج2، ص60؛ مجمع البحرین، ج1، ص112، «بلد.
- ↑ التحقیق، ج1، ص328، «بلد».
- ↑ العین، ج8، ص388؛ مفردات، ج1، ص90؛ التحقیق، ج1، ص150، «امن.
- ↑ التبیان، ج10، ص376.
- ↑ تحصیل المرام، ص562؛ التحریر و التنویر، ج1، ص695.
- ↑ التحقیق، ج1، ص150-151.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج5، ص323؛ التحریر و التنویر، ج30، ص372.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج4، ص49؛ المصباح، ج2، ص24؛ روح البیان، ج4، ص424.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص281؛ مجمع البیان، ج1، ص387؛ العقد الثمین، ج1، ص35.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص68؛ العقد الثمین، ج1، ص35.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص221.
- ↑ نک: مجمع البیان، ج10، ص612-613؛ درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص303-307.
- ↑ نک: مجمع البیان، ج10، ص612-613؛ درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص303-307.
- ↑ مجمع البیان، ج10، ص612-613.
- ↑ البحر المحیط، ج10، ص503؛ التحریر و التنویر، ج30، ص373.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج4، ص49؛ التحریر و التنویر، ج1، ص696؛ تسنیم، ج6، ص584-585.
- ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص229؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص297-299؛ الدر المنثور، ج1، ص121.
- ↑ صحیح البخاری، ج5، ص98؛ الکافی، ج4، ص225-226؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.
- ↑ مجمع البیان، ج1، ص387؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.
- ↑ جامع البیان، ج1، ص542؛ التبیان، ج1، ص456؛ مجمع البیان، ج1، ص387.
- ↑ جامع البیان، ج1، ص542؛ شفاء الغرام، ج1، ص139.
- ↑ مجمع البیان، ج1، ص387؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج4، ص48؛ پرتوی از قرآن، ج1، ص302؛ التفسیر الکاشف، ج1، ص201-202.
- ↑ التحریر و التنویر، ج1، ص696.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج4، ص48.
- ↑ التحریر و التنویر، ج1، ص695.
- ↑ التفسیر الکاشف، ج1، ص201؛ تسنیم، ج6، ص544.
- ↑ مجمع البیان، ج1، ص388؛ زاد المسیر، ج1، ص111؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج32، ص212.
- ↑ التحریر و التنویر، ج30، ص492-493.
- ↑ مجمع البیان، ج10، ص830-831.
- ↑ المفصل، ج7، ص7، 19؛ نک: مجمع البحرین، ج1، ص112، «بلد».
- ↑ المفصل، ج7، ص11؛ نک: لسان العرب، ج2، ص517، «صلح.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص257؛ الکافی، ج4، ص211؛ وسائل الشیعه، ج13، ص244.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ص74-75.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص268؛ اتحاف الوری، ج2، ص569-570؛ نک: صهبای حج، ص155.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص460؛ شفاء الغرام، ج1، ص352؛ افادة الانام، ج2، ص455.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص249؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص48؛ قس: البحر المحیط، ج1، ص613.
- ↑ لباب التاویل، ج1، ص79.
- ↑ تسنیم، ج6، ص597-598.
- ↑ الکافی، ج4، ص226؛ المجموع، ج7، ص441؛ جواهر الکلام، ج18، ص414-415.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ص720-724.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص360؛ المحلی، ج7، ص262؛ التفسیر الکبیر، ج32، ص212.
- ↑ نک: جامع البیان، ج1، ص425؛ مجمع البیان، ج1، ص387؛ فتح الباری، ج3، ص349.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ص697.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ص715-716.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ الکافی، ج4، ص211.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص17-18؛ المفصل، ج4، ص118.
- ↑ المیزان، ج18، ص290-291.
- ↑ فضائل مکه، ص23-24؛ نک: الدر المنثور، ج2، ص55.
- ↑ الکافی، ج4، ص528-530؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص205.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص68-69؛ الدر المنثور، ج1، ص133.
- ↑ البرهان، ج5، ص693؛ کنز الدقائق، ج14، ص341؛ بیان السعاده، ج4، ص264.
- ↑ تفسیر قمی، ج2، ص430؛ بحار الانوار، ج24، ص105-108.
- ↑ بحار الانوار، ج24، ص107.
- ↑ الکافی، ج4، ص545.
- ↑ تفسیر ابن عربی، ج1، ص53؛ نک: بیان السعاده، ج1، ص144-145.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بلد الامین.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکتبة الاسدی، 1424ق.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
- بحار الانوار: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (درگذشت 754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق.
- البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (درگذشت 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق.
- بیان السعاده: الجنابذی (درگذشت 1327ق.)، ترجمه: رضاخانی و ریاضی، تهران، پیام نور، 1372ش.
- پرتوی از قرآن: طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1350ش.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- التبیان: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- التحریر و التنویر: ابنعاشور (درگذشت 1393ق.)، مؤسسة التاریخ.
- تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (درگذشت 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.
- التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.
- تسنیم: جوادی آملی، قم، اسراء، 1378ش.
- تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی‌حاتم (درگذشت 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق.
- تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم): محیی الدین بن عربی (درگذشت 638ق.)، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
- تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (درگذشت 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
- تفسیر القمی: القمی (درگذشت 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
- التفسیر الکاشف: المغنیه، بیروت، دار العلم للملایین، 1981م.
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (درگذشت 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- الدر المنثور: السیوطی (درگذشت 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.
- درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن: جعفر نکونام، تهران، هستی‌نما، 1380ش.
- روح البیان: بروسوی (درگذشت 1137ق.)، بیروت، دار الفکر.
- زاد المسیر: ابن جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.
- السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، 1383ق.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- صحیح البخاری: البخاری (درگذشت 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- صهبای حج: جوادی آملی، قم، اسراء، 1377ش.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
- العین: خلیل (درگذشت 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- فضائل المکه: الحسن البصری (درگذشت 110ق.)، به کوشش العانی، کویت، مکتبة الفلاح، 1400ق.
- الکافی: الکلینی (درگذشت 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کنز الدقائق: المشهدی (درگذشت 1125ق.)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.
- لباب التاویل فی معانی التنزیل (تفسیر خازن): علی بن محمد البغدادی (درگذشت 741ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- لسان العرب: ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- مجمع البحرین: الطریحی (درگذشت 1085ق.)، به کوشش حسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق.
- مجمع البیان: الطبرسی (درگذشت 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت 676ق.)، دار الفکر.
- المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (درگذشت 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.
- مفردات: الراغب (درگذشت 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق.
- المفصل: جواد علی، دار الساقی، 1422ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- المیزان: الطباطبائی (درگذشت 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.