کاربر:Abazar/کارها

ابوذر غفاری

از نخستین مسلمانان و جانشین پیامبر۹ در برخی غزوه‌ها

جندب / بُریر بن جُنادة بن کعیب بن صُعیر، معروف به ابوذر غفاری از صحابه بزرگ رسول خدا۹ از قبیله بنی‌غفار بود. بنی‌غفار از تیره بنی‌کنانه از عرب عدنانی و ساکنان اطراف مکه بودند که در فتح مکه با ۳۰۰ نفر و در حنین با ۱۰۰۰ نفر پیامبر را یاری دادند و ایشان با آنان پیمان دفاعی داشت و آنان را در کنار انصار و چند قبیله دیگر، دوستان و هواداران خود می‌دانست و برای سکونتشان بخشی از مدینه را اختصاص داد.

از زندگی پیش از اسلام ابوذر آگاهی چندان در دست نیست. بر پایه روایتی، در جاهلیت شبانی می‌کرد و دلیرانه یک‌تنه در برابر کاروانی می‌ایستاد. سه سال پیش از پذیرش اسلام، خدای یگانه را می‌پرستید و نماز می‌گزارد و از بت‌ها دوری می‌جست. بر پایه گزارش‌هایی، آیه ۱۷ زمر/۳۹ در مدح او و دو تن دیگر نازل شده است که در جاهلیت نیز از بت‌پرستی دوری می‌کردند. وی پنجمین فردی بود که اسلام آورد. برخی او را چهارمین مسلمان دانسته‌اند. بر همین اساس او را از سابقان در اسلام شمرده‌اند. داستان اسلام آوردن او را گوناگون و حتی پس از رخدادی اعجازآمیز یاد کرده‌اند. مشهور است که چون خبر بعثت پیامبر۹ را شنید، برادرش را برای خبریابی به مکه فرستاد و پس از شنیدن سخن او، خود به مکه آمد و پس از تحمل سختی و برخورد با دشمنان اسلام، پیامبر گرامی۹ را دیدار نمود و اسلام آورَد. او با پیامبر بیعت کرد که در راه خدا از ملامت هیچ سرزنش‌کننده‌ای نهراسد و حق بگوید، هر چند تلخ باشد.

پیامبر ابوذر را به تبلیغ دین در قبیله خویش تا هجرت به مدینه، مأمور کرد؛ امّا وی پیش از بازگشت در میان خفقان مشرکان، شعار توحید سر داد و با ضرب و شتم شدید آنان روبه‌رو شد. سپس به دیار خویش رفت. با تلاش او نیمی از بنی‌غفار تا پیش از هجرت به مدینه و نیم دیگر پس از هجرت مسلمان شدند. بر پایه برخی گزارش‌ها، در این مدت و احتمالاً هماهنگ با سیاست پیامبر در ایجاد ناامنی برای کاروان‌های تجاری قریش، ابوذر در محلی به نام «ثنیه غزال»، کاروان‌های تجاری قریش را تهدید می‌کرد و تنها پس از گفتن شهادتین، اموالشان را بازپس می‌داد. وی پس از جنگ اُحُد یا خندق به مدینه رفت و چون سکونت‌گاهی نداشت، در مکانی به نام صفّه در قسمت شمالی مسجد پیامبر اقامت گزید. ذیل آیات ۲۷-۲۸ کهف/۱۸ نقل شده که عده‌ای از همنشینی با صحابه تهیدست مانند ابوذر پرهیز می‌کردند و از پیامبر خواستند تا از فقیران دوری کند. اما این آیات، آن اصحاب تهیدست را کسانی دانست که هر صبح و شام خدا را خالصانه یاد می‌کنند و پیامبر را به همراهی با آنان فرمان داد و از پذیرش پیشنهاد اشراف بازداشت. ابوذر در سال اول که پیمان برادری برقرار شد، در مدینه حضور نداشت؛ اما کسانی مانند عبدالله بن‌ مسعود، هلال مولی مغیرة بن شعبه، سلمان و منذر بن عمرو را برادر او یاد کرده‌اند. می‌توان حدس زد که پیامبر به صورت غیابی برای او، مانند جعفر طیار، برادری برگزیده است. برخی محققان با تکیه بر شواهد و ادله بر این باورند که پیمان برادری او با سلمان بوده است. او تا پایان حیات پیامبر۹ با ایشان همراه بود. در شب زنده‌داری می‌کوشید. همگام با برخی مسلمانان، پس از نزول آیه ۱۷ ذاریات/۵۱: {کانُوا قَلِیلا مِنَ اللَّیلِ مَا یهْجَعُونَ} بر خود سخت می‌گرفت و از شدت خستگی با تکیه بر عصا نماز می‌گزارد و تنها اندکی از شب را به استراحت می‌پرداخت. با نزول آیه ۲۰ مزمّل/۷۳ از عنایت خاص خداوند به آنان یاد گشت و برای استراحت بیشتر به آنان رخصت داده شد. به نقل ابن عباس، مقصود از {طَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَک} (مزمل/۷۳، ۲۰) امام علی۹ و ابوذر هستند که مانند پیامبر۹ نزدیک به دو سوم یا یک نیمه و یا یک سوم شب را به بیداری و عبادت می‌گذراندند.

در غزوه ذات الرقاع به سال چهارم ق.، بنیمصطلق به سال ششم ق. و عمرة القضاء به سال هفتم ق. و بر پایه گزارشی، در فتح مکه و حنین به سال هشتم ق. امامت جماعتِ مدینه و جانشینی پیامبر۹ را بر عهده داشت. اما برخی او را پرچمدار بنی‌غفار در این دو جنگ دانسته‌اند. ابوذر در جنگ تبوک به سال نهم ق. حضور داشت؛ ولی به سبب ضعف مرکب، با تأخیر و پیاده به حضور پیامبر۹ رسید. در این حال، پیامبر۹ از زندگی و مرگ او در تنهایی یاد کرد و او را کسی دانست که تنها وارد بهشت خواهد شد.

ابوذر در روزگار خلفا: با رحلت پیامبر گرامی۹ وی بر امامت علی۷ ثابت قدم ماند و به تعبیر امام صادق۷ از اندک کسانی بود که بر فرمان رسول خدا استواری ورزیدند. او تا پایان عمر دیگران را به همین ثبات قدم سفارش ‌کرد. از این رو، به ابوبکر به سبب غصب خلافت اعتراض نمود و همراه برخی دیگر از بزرگان صحابه، از علی۷ ‌خواست تا برای گرفتن حقّ خود برپا خیزد. وی در خطبه‌ای که در حضور ابوبکر، عمر، مهاجران و انصار خواند، بر حقّانیت علی۷ تأکید کرد. همین رابطه با خاندان پیامبر۹ و علی۷، او را در جمع کم‌شمار تشییع‌کنندگان حضرت فاطمه۳ قرار داد.

از زندگی ابوذر در زمان خلافت ابوبکر، چندان آگاهی در دست نیست. در دوره عمر یکی از چهار نفری بود که به‌ رغم عدم حضور در بدر، به سبب ارجمندی‌اش، در تقسیم دیوان در کنار بدریان قرار گرفت. پس از مرگ ابوبکر به شام رفت و آن‌جا سکنا گزید. به سال ۱۹ق. در فتح مصر به فرماندهی عمرو بن عاص شرکت کرد و گویا قصد اقامت در آن‌جا را داشت؛ اما به شام بازگشت و در یکی از جنگ‌های تابستانی معاویه، نبرد عَموریه، در سال ۲۳ ق. حضور یافت. در زمان خلافت عثمان، همچنان در شام ماند و در فتح قبرس به دست معاویه به سال۲۷ یا ۲۸ ق. حضور داشت. او که در زمان عثمان، نفوذ اشرافی‌گری و ثروت‌اندوزی را در جامعه اسلامی و حتی یاران پیامبر شاهد بود و دست‌اندازی بنی‌امیه را به عنوان خویشان خلیفه بر بیت المال می‌دید، به این پلیدی‌ها اعتراض می‌کرد. اختلاف او با معاویه و خلیفه سوم نیز به چگونگی استفاده آنان از بیت‌ المال ارتباط داشت. وی معتقد بود که نیمه دوم آیه ۳۴ توبه/ ۹: {یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کثِیرًا مِنَ الأحبَارِ وَالرُّهبَانِ لَیأْکلُونَ أَموَالَ النَّاسِ بِالبَاطِلِ وَیصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللهِ وَالَّذِینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالفِضَّةَ وَلا ینفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللهِ فَبَشِّرهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ} به اهل‌کتاب اختصاص ندارد؛ بلکه همه کسانی‌که طلا و نقره می‌اندوزند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند، به عذاب الهی تهدید شده‌اند. او حاکمان را به اصلاح شئون زندگی مردم و بهره‌مندی همه طبقات از بیت‌ المال توصیه می‌کرد. از این رو، به کاخ‌سازی معاویه در شام اعتراض نمود و آیه کنز را برای او خواند. این اعتراض به هتک حرمت او از طرف معاویه و بازداری مردم از همنشینی با وی و سرانجام به بهانه فسادانگیزی در جامعه، به اخراج خشونت‌بار او به سوی مدینه انجامید.

ابوذر در مدینه هم ساکت ننشست. وی در مواجهه با عثمان بن‌ عفان، با انتقاد از وضع اجتماعی جامعه اسلامی، نیکی به همسایه و پیوند با خویشان را در کنار پرداخت زکات لازم شمرد. این که برخی آرای ابوذر را حاصل اجتهاد او دانسته و ضرورت انفاق تمام ثروت‌های زاید بر انفاق واجب را به او نسبت داده‌اند، سخنی درست نیست. او اقرار داشت که این سخنان را از پیامبر شنیده است. برخی محققان با بررسی دقیق این موضوع و با ادله تاریخی ثابت کرده‌اند که رأی و نظر ابوذر با دیگر صحابه هیچگونه تضادی نداشت و اتهاماتی که به وی وارد شده، برای تبرئه هیئت حاکمه وقت از فساد و تباه‌کردن بیت‌ المال بوده است.

ابوذر از آنان که مقام سیاسی را برای ثروت‌اندوزی می‌پذیرفتند، دوری می‌گزید. از این رو، آن‌گاه که ابوموسی‌اشعری، از کارگزاران عثمان در عراق، او را «برادر» خطاب کرد، وی را از تکرار این سخن بازداشت و برادری خود با ابوموسی را تا پیش از زمان خدمت در خلافت عثمان دانست. و آن‌گاه که ابوهُرَیره که او نیز سِمَتی را پذیرفته بود، ادعا کرد که در زمان مسئولیتش ثروتی نیندوخته، او را برادر خود دانست.

اعتراض او به عثمان و پافشاری بر حقیقتِ دینداری و پارسایی، موجب تبعیدش به ربذه شد؛ جایی که آن را هیچ خوش نداشت. هنگام تبعید وی به ربذه، عثمان همگان را از همراهی و بدرقه او نهی کرد. اما امام علی، امام حسن، امام حسین: و عقیل و عمار او را بدرقه کردند و در تأیید رویکرد او و برای همدردی با وی سخن گفتند. امام علی۷ خشم ابوذر بر حاکمان را خشمی مقدس و برای دین و سبب تبعید او را احساس خطر از روشنگری‌هایش دانست. این اجتماع باعث درگیری اندک با مروان شد که مأمور اخراج ابوذر بود و به این همراهان اعتراض کرد. عثمان امام علی۷ را به سبب فرمان نبردن از او و درگیری با مروان توبیخ نمود. درگیری ابوذر با عثمان و تبعیدش را ریشه ناخشنودی قبیله بنی‌غفار و هم‌پیمانانش از عثمان دانسته‌اند. حاکم بودن جوّ عثمانیگری در دوران بنی‌امیه تا سده دوم باعث شد تا بسیاری از راویانِ وابسته به اکثریت حاکم، در تلاشی هماهنگ سخن تند ابوذر را موجب اخراج وی از مدینه و به مصلحت خود او و اصحاب و نیز دین بدانند و با همین رویکرد، اقامت ابوذر در ربذه را به خواست خود وی و اعتراضش به عثمان را نادرست جلوه دهند؛ با این توجیه که او تنهایی را دوست می‌داشت و فقط برای گریز از اعرابی شدن که پیامبر۹ آن را بد شمرده بود، به مدینه رفت و آمد داشت. اما بیشتر مورخان، به استناد داده‌های تاریخی، اقامت ابوذر در آن‌جا را ناچاری و طبق تصمیم عثمان دانسته، معتقدند برخلاف خواست ابوذر که می‌خواست به مکه، بصره یا شام برود، وی را به ربذه تبعید کردند. بدین روی، رفتار خشم‌آلود عثمان با صحابی بزرگ پیامبر۹ را به نقد می‌کشند.

ویژگی‌های شخصیتی ابوذر: امام علی۷ به نقل از پیامبر۹ ابوذر را راستگوترین انسان‌ها خوانده است. شاید این سخن پیامبر موجب شد تا صداقت ابوذر میان عرب ضرب‌ المثل شود. پیامبر بدو علاقه داشت و او را از حواریان خود دانست و فرمود که بهشت در اشتیاق دیدار اوست. نیز وی را یکی از چهار کسی شمرد که خداوند او را فرمان داده تا آنان را دوست بدارد. هرگاه نزد پیامبر همراه گروهی حضور می‌یافت، ایشان وی را نزدیک‌تر از دیگر صحابه کنار خود جای می‌داد و در سخن گفتن به او رو می‌کرد. اگر او در جمع حاضر نبود، پیامبر از او خبر می‌گرفت. حتی گاه او را بر مرکب خود، پشت سر سوار می‌کرد.

زهد و پارسایی ابوذر موجب شد که پیامبر وی را به عیسی۷ تشبیه کند. او در زندگی به حداقل ممکن قناعت می‌کرد و حتی از کسی هدیه نمی‌پذیرفت. وی در حق‌گویی سرآمد بود؛ چنان که حضرت علی۷ او را همچون خود از کسانی می‌دانست که در راه خدا از سرزنش مردم نمی‌هراسند و این بر پایه پیمانش با پیامبر بود. از این رو، هرگز از بیان حق بازنایستاد و هنگامی‌که دستور خلیفه برای منع فتوا را به او ابلاغ کردند، سوگند یاد کرد که آنچه را از پیامبر۹ شنیده، بیان خواهد کرد، گر چه خنجری بر حلق او نهند.

ابوذر سرانجام در ربذه، از منزلگاه‌های کاروان‌های حج در طول تاریخ، در تنهایی و سختی همان‌گونه که پیامبر۹ خبر داده بود، در کنار همسر یا تنها دخترش به سال ۳۲ق. درگذشت و به دست کاروانی که از عراق می‌آمد و ابن مسعود و تنی چند از اصحاب آن ‌را همراهی می‌کردند، تجهیز شد. مالک اشتر بر او نماز گزارد و وی را همان جا به خاک سپردند. اکنون اثری از مدفن وی نیست. پیشتر مسجدی به نام ابوذر بوده که گویا قبرش همان جا قرار داشته است. زیارت وی در ربذه از مستحبات شمرده شده است. از او نسلی نمانده است.

در برخی منابع کتابی با عنوان خطبه به ابوذر نسبت داده شده که حاوی شرح رخدادهای پس از پیامبر۹ است. ده‌ها حدیث از پیامبر گرامی۹ به روایت او به ثبت رسیده است. احمد بن حنبل و سیوطی بسیاری از این احادیث را نقل کرده‌اند؛ از جمله روایتی که در آن آمده است: حفص بن معتمر، ابوذر را در کنار کعبه ملاقات ‌کرد، در حالی که درِ کعبه را گرفته بود و ضمن معرفی خود، روایت معروف سفینه را از پیامبر نقل کرد که اهل‌ بیت خود را مانند کشتی نوح دانست و مردم را به پیروی از آنان سفارش کرد و نیز این روایت که پیامبر گرامی۹ مسجدالحرام را نخستین مسجد روی زمین خواند که مسجدالاقصی ۴۰ سال پس از آن بنا شده است. نیز حدیث مشهور به «حدیث ابوذر» را روایت نموده که پیامبر۹ ثواب نماز گزاردن در مسجدالنبی و مسجدالحرام را برابر ۰۰۰/۱۰۰ نماز در دیگر مساجد ‌خواند.

در شمال شهر مدینه، در خیابان ابوذر در ۵۰۰ متری شمال مسجدالنبی مسجدی به نام ابوذر دیده می‌شود که به نام بحیر و سجده نیز معروف است.

منابع

الآحاد و المثانی: ابن ابی‌عاصم (م.۲۸۷ق.)، به کوشش فیصل، ریاض، دار الدرایه، ۱۴۱۱ق؛ ابوذر مسلمان یا سوسیالیست: جعفر مرتضی عاملی، به کوشش مرتضی عاملی، ۱۳۶۱ش؛ الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، ۱۳۸۶ق؛ الاخبار الطوال: ابن داود الدینوری (م.۲۸۲ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق؛ الاختصاص: المفید (م.۴۱۳ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ الاستیعاب: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ اعلام الوری: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۷ق؛ اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م.۱۳۷۱ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛ الامالی: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق؛ الامالی: المفید (م.۴۱۳ق.)، به کوشش غفاری و استاد ولی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ الانساب: عبدالکریم السمعانی (م.۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّة النمیری (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق؛ تفسیر القمی: القمی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جمهرة انساب العرب: ابن‌ حزم (م.۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الخرائج و الجرائح: الراوندی (م.۵۷۳ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی[؛ الخصال: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ الدر الثمین فی معالم‌دار الرسول الامین۹: محمد الامین الشنقیطی، جده، دار القبله، ۱۴۱۳ق؛ الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال): الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش میرداماد و رجائی، قم، آل البیت:، ۱۴۰۴ق؛ روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ روضة الواعظین: الفتال النیشابوری (م.۵۰۸ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی؛ زاد المسیر: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق؛ سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ السیرة الحلبیه: الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸ -۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ الشافی فی الامامه: السید المرتضی (م.۴۳۶ق.)، به کوشش حسینی، تهران، موسسة الصادق۷، ۱۴۱۰ق؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛ شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م.۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ الصحیح من سیرة النبی۹: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۴ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ العقد الفرید: احمد ابن عبد ربه (م.۳۲۸ق.)، به کوشش الابیاری، بیروت، دار الکتاب العربی؛ الفهرست: الطوسی (م.۴۶۰ق)، به کوشش القیومی، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق؛ الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ کنز العمال: المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ مجمع البحرین: الطریحی (م.۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛ مروج الذهب: المسعودی (م.۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛ المعارف: ابن قتیبه (م.۳۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش؛ المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ معالم العلماء: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، قم؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ معجم قبائل العرب: عمر کحّاله، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق؛ المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ مکاتیب الرسول: احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق؛ المناسک و اماکن طرق الحج: ابراهیم بن اسحاق الحربی (م.۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، ۱۴۰۱ق؛ مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ المنتظم: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛ المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نمونه: مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ نور الثقلین: العروسی الحویزی (م.۱۱۱۲ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

سید علی رضا واسعی

ابورِغال

راهنمای اصحاب فیل هنگام حمله به مکه

از نام و زندگی ابورِغال چندان آگاهی در دست نیست. بر پایه گزارشی، آن‌گاه که ابرهه ۴۰ سال پیش از بعثت یا ۵۵ روز پیش از ولادت پیامبر گرامی۹ برای ویران‌کردن کعبه به مکه لشکرکشید، در راه به طائف رسید و از اهالی این شهر خواست تا راهنمایی در اختیار او بگذارند و آنان ابورِغال، از غلامان طائف، را در اختیار او نهادند. گویند: او در همین سفر در مُغَمَّس، دو میلی غُمیر، جایی میان ذات عِرقْ یعنی میقات عراقیان، و بستان درگذشت. قبری که مردم در مُغَمَّس بدان سنگ می‌زنند، قبر اوست. سنگ زدن به قبر او به صورت سنت درآمده و در اشعار و امثال عرب شهرت یافته است. ابن‌ اسحاق بی‌آن‌که از ابورِغال یاد کند، نام راهنمای ابرهه را نفیل دانسته است.

در برخی منابع از فردی با کنیه ابورغال یاد شده که فاصله زمانی بسیاری با راهنمای اصحاب فیل داشته است. او را از بزرگان قوم ثمود دانسته‌اند که هنگام نزول عذاب بر ثمود، در حرم الهی بود و بدین روی از عذاب آسمانی در امان ماند. اما آن‌گاه که حرم الهی را ترک کرد، عذاب بر او نازل گشت و او را کشت. برخی این ابورغال را کُنیه زید بن مِخلف، قُسِی بن مُنَبّه بن نبیت، جد اعلای ثقیف یا قسی برده ابورِغال دانسته‌اند. گویند: آن‌گاه که پیامبر گرامی۹ پس از فتح مکه به سال هشتم ق. به طائف رفت، به مردم خبر داد که در قبر ابورغال زید بن مِخْلَف شمشی طلا هست. مردم قبر او را شکافتند و آن شمش را بیرون آوردند. فقیهان اهل‌ سنت این رخداد را دلیلی بر جواز نبش قبر کافران برای به‌ دست آوردن مال دانسته‌اند.

ناسازگاری گزارش‌ها درباره ابورغال موجب شده است تا برخی محققان در وجود او تردید کنند و وی را شخصیتی افسانه‌ای بدانند. بر پایه نقل ابن کثیر، تشابه اسمی میان ابورِغال راهنمای اصحاب فیل با ابورغال پیش از او موجب شده تا مردم قبر هر دو را سنگباران کنند.

منابع

الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م.۳۵۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، مؤسسة اعلمی، ۱۳۹۱ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن): منصور السمعانی (م.۴۸۹ق.)، به کوشش یاسر ابراهیم و دیگران، ریاض، دار الوطن، ۱۴۱۸ق؛ جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش خلیل المیس و دیگران، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ دائرة المعارف الاسلامیه: مترجم: احمد شنتاوی و دیگران، تهران، جهان، ۱۹۳۳م؛ سبل الهدی و الرشاد: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش احمد عادل و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ سیره ابن اسحاق (السیرو المغازی): ابن اسحاق (م.۱۵۱ق.)، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات و الابحاث؛ السیرة الحلبیه: الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ السیرة النبویه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق؛ صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان: علی بن بلبان الفارسی (م.۷۳۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق؛ فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م.۱۰۵۲ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م.۴۵۶ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق؛ المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق؛ المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م.

سید مجتبی موسوی