صفاریان

صفاریان

سرسلسله	یعقوب لیث صفار
مکان قبیله	ایران
محل حکومت	ایران، افغانستان، تاجیکستان و پاکستان
مدت حکومت	247 - 393ه. ق
اشخاص مهم	یعقوب لیث صفار، عمرو بن لیث، طاهر بن محمد بن عمرو، لیث بن علی بن لیث، محمد بن علی بن لیث، احمد بن محمد بن خلف، خلف بن احمد
مهم‎ترین اقدامات	بیرون راندن طولونیان از مکه
مناصب مهم	عمل الحرمین

صفاریان (247 - 393ه. ق) نخستین حکومت‌ مستقل ایرانی پس از اسلام هستند. یعقوب لیث صفار بنیان‌گذار سلسله صفاریان با تصرف نیشابور و برانداختن طاهریان حکومت خود را بنا نهاد. روابط یعقوب لیث صفار با خلیفه عباسی به‌دلایلی مناسب نبود به‌همین جهت نتوانست در حجاز نفوذ کند.

با روی‌کار آمدن برادر یعقوب، عمرو بن لیث، سیاست وی بر پایه اطاعت از خلیفه عباسی قرار گرفت. لذا خلیفه علاوه‌ بر تایید حکومت عمرو، کارگزاری حرمین شریفین را نیز به او تفویض کرد. منصب عمل الحرمین آنان از سال 265 تا 271ه. ق ادامه داشت تا اینکه در سال ٢٧١ه. ق و در پی حمله برخی سادات علوی از مکه به مدینه که موجب تعطیلی مراسم حج شد، معتمد خلیفه عباسی، در حضور حج‌گزاران خراسانی در بغداد اعلام کرد عمرو لیث را از منصب عمل الحرمینی عزل می‌کند و دستور داد عمرو را بر منابر لعن کنند. در سال‌های بعد نیز صفاریان برای نظارت بر امور حرمین تلاش کردند که چندان نتیجه‌بخش نبود.

تشکیل حکومت

مؤسس این سلسله، یعقوب لیث صفار (247-265ه. ق) بود که با تصرف نیشابور و برانداختن طاهریان، حکومتی پدیدآورد که آن را نخستین حکومت مستقل ایرانی پس از اسلام می‌توان دانست. یعقوب لیث، بنیان‌گذار سلسله صفاریان که دل‌مشغولی‌های فراوان داشت و روابطش نیز با خلیفه عباسی به‌دلایلی چون برخورد با نمایندگان خلافت عباسی در ایالاتی چون خراسان، کرمان، فارس و خوزستان تیره شده بود، نتوانست در حجاز نفوذ داشته باشد. یعقوب پس از آنکه خلیفه عباسی، معتمد، اقدامات او را غیرقانونی خواند، به بغداد لشکر کشید، اما در جایی به نام دیر العاقول در ساحل دجله شکست خورد (سال ٢6٢ه. ق) و عقب‌نشینی کرد. پس از آن نیز در شوشتر درگذشت.

کسب منصب عمل الحرمین

با مرگ یعقوب و روی‌کار آمدن برادرش، عمرو بن لیث، سیاست وی بر پایه اطاعت از خلیفه عباسی قرار گرفت. معتمد عباسی نیز در این زمان با بحران و شورش عظیم زنگیان در جنوب عراق روبه‌رو بود. از این‌رو، برای سرکوب آنان، درصدد بهبودی روابط با صفاریان برآمد. خلیفه عباسی افزون بر تایید حکومت عمرو بر قلمروی وسیع تحت اختیارش، کارگزاری حرمین شریفین را نیز به او تفویض کرد. به‌نظر می‌رسد هدف اصلی خلیفه از واگذاری منصب «عمل الحرمین» به عمرو، تضعیف جایگاه و کاستن از نفوذ احمد بن طولون، حاکم مصر در حرمین بود.

بدین ترتیب، صفاریان که تلاش داشتند نظارت بر امور حرمین را برعهده داشته باشند، موفق شدند منصب عمل الحرمین را از سوی دستگاه خلافت عباسی دریافت کنند و آنان از سال 265 تا ٢٧١ه. ق عهده‌دار این منصب بودند.

بیرون راندن طولونیان از مکه

در این مدت، میان فرستادگان عمرو بن لیث و ابن طولون در مکه رقابت و درگیری وجود داشت. در سال 268ه. ق، نماینده ابن طولون در مکه از عامل راه منصوب از جانب عمرو شکست خورد و پرچَم عمرو لیث بر سمت راست منبر مسجد ابراهیم خلیل نصب شد. ابن طولون در سال بعد، سپاهی را به مکه اعزام کرد، اما‌ هارون بن محمد، عامل مکه، با کمک سپاهیان عمرو بن لیث، بر سپاه ابن طولون چیره شد و آنها را از مکه بیرون راند و ابن طولون در مسجد الحرام لعن شد.

عزل از منصب عمل الحرمینی

روابط صفاریان با حجاز چندان دیر نپایید. در سال ٢٧١ه. ق و در پی حمله برخی سادات علوی از مکه به مدینه و کشتار و غارت در آن شهر که موجب تعطیلی مراسم حج و نیز تعطیلی نماز جمعه و جماعت شد، معتمد خلیفه عباسی، در حضور حج‌گزاران خراسانی در بغداد اعلام کرد عمرو لیث را از منصب عمل الحرمینی عزل می‌کند و دستور داد عمرو را بر منابر لعن کنند.

والی مکه، یوسف بن ابی‌الساج، در حمایت از عمرو لیث، با امیر جدیدی که عهده‌دار کار حج‌گزاران شده بود، به‌مخالفت برخاست و او را اسیر کرد. با این‌حال، سپاهیان و حج‌گزاران دخالت کردند و والی را دستگیر کردند و به بغداد فرستادند. با وجود این، در سال‌های بعد نیز صفاریان برای نظارت بر امور حرمین تلاش کردند که چندان نتیجه‌بخش نبود.

نام و مدت زمام‌داری امیران صفاری

ابویوسف یعقوب بن لیث (٢4٧ - ٢65ه. ق)؛

عمرو بن لیث (٢65 - ٢٨٧ه. ق)؛

ابوالحسن طاهر بن محمد بن عمرو (٢٨٧ - ٢٩6ه. ق)؛

لیث بن علی بن لیث (٢٩6 - ٢٩٨ه. ق)؛

ابوعلی محمد بن علی بن لیث (٢٩٨ه. ق)؛

ابوجعفر احمد بن محمد بن خلف (٣١١ - ٣5٢ه. ق)؛

ابواحمد خلف بن احمد (٣5٢ - ٣٩٣ه. ق).

پیوند به بیرون

• خدعه عباسیان در سقوط صفاریان، سیدابوالقاسم فروزانی، مجله رشد آموزش تاریخ، پاییز 1378 - شماره 1 (8 صفحه - از 10 تا 17).

• یعقوب بن لیث صفاری، میرمحمد صدیق، مجله آریانا، ثور 1326، سال پنجم - شماره 4 (6 صفحه - از 14 تا 19).

• ارتباط خلافت عباسی با حکومت های ایرانی، احمدرضا بهنیافر، مجله معرفت، خرداد 1386 - شماره 114 (10 صفحه - از 95 تا 104).

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب مناسبات ایرانیان با حجاز در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام، محمود سامانی. بخش «صفاريان»، ص79-82، است.

• البلدان، يعقوبى (درگذشت ٢٩٢ه .ق)، به كوشش: الصناوى، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٢٢ه.ق.
• العقد الثمين فى تاريخ البلد الامين، محمد الفأسى (درگذشت ٨٣٢ه .ق)، به كوشش: محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٩ه .ق.
• النجوم الزاهره، يوسف بن تغرى بردى (درگذشت ٨٧۴ه .ق)، به كوشش: شلتوت و ديگران، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومى، ١٣٩٢ه .ق.
• تاريخ الموصل، يزيد بن محمد ازدى (درگذشت ٣٣۴ه .ق)، به كوشش: احمد عبدالله، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٢٧ه .ق.
• اتحاف الورى، عمر بن محمد بن فهد (درگذشت ٨٨۵ه .ق)، به كوشش: عبدالكريم، مكه، جامعة ام‌القرى، ١۴٠٨ه .ق.
• سلسله‌هاى اسلامى جديد راهنماى گاه شمارى و تبارشناسى، ادمون ليفورد باسورث، ترجمه: فريدون بدره‌اى، تهران، مركز باستان‌شناسى اسلام و ايران، ١٣٨١ه.ش.