استظلال

استظلال، بهره‌گيری احرام‌گزار از سايه است، که یکی از محرمات احرام شمرده شده است.

واژه

واژه «استظلال»، از ريشه «ظ، ل، ل»، به معناي پناه بردن به سايه، به سايه در آمدن، و سايه خواستن به کار مي‌رود. در مبحث حج منابع فقهي، استظلال يا تظليل به عنوان يکي از محرمات احرام٭، به‌گونه مستقل در مبحث پوشاندن سر٭ که از ديگر محرمات احرام است، بررسي مي‌شود. کاربرد اين واژه در منابع فقهي بيشتر به همان معناي لغوي است؛ اما با توجه به قيود و شرايط استظلال به منزله يکي از محرمات احرام، اين اصطلاح در فقه اسلامي معنايي خاص‌تر از مفهوم لغوي يافته و بيشتر مقصود از آن، بهره‌گيري مرد محرم از سايه آفتاب در حال حرکت وسيله حمل و نقل، مانند کجاوه و خودرو و قطار، و حتي در حال پياده‌روي است.

البته شماري از فقيهان مقصود از تظليل و استظلال را مفهومي گسترده‌تر از پناه بردن به سايه آفتاب و شامل بهره‌گيري از هر‌گونه مانع در برابر سرما و گرما و باد و باران و مانند اين‌ها دانسته و از استظلال در شب نيز سخن به ميان آورده‌اند. به باور آنان، معناي اصلي ريشه «ظـلـل» پوشاندن است، چنان‌که در برخي حديث‌هاي مربوط به استظلال نيز نگاه داشتن خود از سرما و گرما و باران در ميان است. (ادامه مقاله← برخي احکام جزئي استظلال)

حکم استظلال

فقيهان شيعه و اهل سنت به پشتوانه ادله فقهي، به ويژه حديث‌هاي حکايت‌گر سيره پيامبر گرامي9 و امامان: و صحابه و تابعين، حکم استظلال را ياد کرده‌اند.

ديدگاه فقيهان امامي

به باور بيشتر نزديک به همه فقيهان امامي، استظلالِ مُحرم با تحقق شرايطي (ادامه مقاله ← قيود و شرايط حرمت استظلال) جايز نيست. بر اين اساس، احرام‌گزار نمي‌تواند بر وسيله سواري سقف‌دار مانند کجاوه و هودج ـ و حتي به باور فقيهان معاصر، وسايلي چون کشتي، هواپيما و خودرو ـ سوار شود. اندکي از فقيهان امامي از جمله ابن جنيد اسکافي، به سايه نرفتن را مستحب شمرده‌اند. پشتوانه ديدگاه مشهور، حديث‌هاي پرشمار و معتبر است که برخي از آن‌ها صحيح قلمداد شده‌اند؛ مانند روايت‌هاي راوياني چون اسماعيل بن عبدالخالق و هشام بن سالم از امام صادق7، عبدالله بن مغيره از امام کاظم7 و سعد بن سعد اشعري از امام رضا7. شماري از آن حديث‌ها نيز حسنه يا موثقه به شمار رفته‌اند؛ مانند روايت‌هايي که محمد بن منصور از امام صادق7 و اسحاق بن عمار و عثمان بن عيسي از امام کاظم7 گزارش کرده‌اند. در اين حديث‌ها، احرام‌گزاران به‌گونه صريح يا ضمني از جاي گرفتن در وسايلي مانند کجاوه و زير سايبان رفتن به هنگام حرکت نهي شده و به سير زير آفتاب فرمان يافته‌اند (أَضحِ لِمَن أحْرَمْتَ له). نيز در برخي روايت‌ها، اصرار عملي پيشوايان دين از جمله پيامبر گرامي9 و امام جواد7 بر پرهيز از استظلال در حال احرام‌گزارش شده است. ديگر ادله رواياتي هستند که از گفت‌وگوهايي ميان امامان شيعه: و سران مذهب حنفي‌گزارش داده‌اند، مانند گفت‌وگوي ابوحنيفه (م.150ق.) با امام صادق7 و مناظرات جداگانه ابويوسف (م.182ق.) و محمد بن حسن شيباني (م.189ق.) با امام کاظم7. به باور شماري از فقيهان، حکمتِ حرمت پوشش بخش‌هايي از بدن در حال احرام، يعني پرهيز از آسايش‌طلبي و تن‌آسايي، در حکم حرمت استظلال نيز وجود دارد.

براي استحبابِ پرهيز از استظلال در فقه امامي، سه حديث را پشتوانه شمرده‌اند: صحيحه حلبي، صحيحه علي بن جعفر و صحيحه جميل بن دراج. فقيهان با توجه به دلالت حديث‌هاي بسيار بر حرمت استظلال، اين ديدگاه را نپذيرفته و گفته‌اند: تعبير «ما يُعْجِبُني» که در حديث حلبي ياد شده، درباره حرمت نيز به کار مي‌رود و دست کم در جواز صراحت ندارد. نيز تعبير «و قد رخّص» در روايت جميل، بر جواز استظلال در برخي موارد به سبب اضطرار دلالت دارد و با حکم اوّلي وجوب ناسازگار نيست. افزون بر اين، موضوع روايت علي بن جعفرکه گويا استظلال را جايز شمرده، نيز قضيه‌اي شخصي و چه بسا مربوط به اضطرار است، چنان‌که وجوب کفاره شاهد همين مدعا است. شماري از اين حديث‌ها را نيز از باب تقيه٭ دانسته‌اند.

ديدگاه فقيهان مذاهب ديگر

از ميان پيشوايان مذاهب اهل سنت، مالک بن انس (م.179ق.) و احمد بن حنبل (م.241ق.) به حرمت استظلال با کجاوه و وسايل همانند آن باور دارند، همچنان‌که از صحابه و فقيهان نخستين، کساني چون عبدالله بن عمر، عبدالرحمن بن مهدي و فقيهان مدينه اين ديدگاه را داشته‌اند. مهم‌ترين پشتوانه باورمندان به حرمت استظلال، سيره پيامبر گرامي9 و جانشينان ايشان و صحابه و تابعين است؛ زيرا آنان بدون محمِل و سايبان و زير آفتاب حج مي‌‌گزاردند. نيز بر پايه روايت جابر از پيامبر گرامي9، گناهانِ مُحرمي که در پرتو آفتاب احرام بگزارد، با غروب خورشيد از ميان مي‌رود. بر پايه گزارش‌هايي، عبدالله بن عمر مُحرماني را که سايباني براي خود برگرفته بودند، از استظلال پرهيز مي‌داد و آنان را به آشکار ساختن خود در برابر آفتاب (إضحاء) سفارش مي‌کرد. لزوم دوري از آسايش‌طلبي، از ادله حرمت استظلال به شمار رفته است.

ناقدانِ اين ادله، فعل پيامبر9 و صحابه را دلالت‌گر بر وجوب ندانسته، با ضعيف شمردن سند روايت مرفوعه جابر، آن را داراي معناي استحباب دانسته‌اند. استناد به حديث‌هاي ابن عمر را نيز شماري از فقيهان نپذيرفته‌اند. در فقه حنبلي، افزون بر حرمت استظلال با محمل، چند ديدگاه ديگر نيز مطرح شده است: أ.کراهت استظلال. برخي از شارحان فقه حنبلي، مقصود احمد بن حنبل را از کراهت، همين معنا يعني کراهت تنزيهي، دانسته‌اند. ب. جواز استظلال بدون کراهت. ج. حرمت استظلال، اگر اندک نباشد.

در برابر، فقيهان حنفي، شافعي و زيدي استظلال در کجاوه را در شمار محرمات احرام ندانسته و بهره بردن از آن را در حال احرام تجويز کرده‌اند. از صحابه و فقيهان نخست، کساني چون عثمان، ربيعه، ثوري، ابوحنيفه (م.150ق.) و شافعي (م.204ق.) اين ديدگاه را پذيرفته‌اند. باورمندان به اين ديدگاه نيز به سنّت نبوي و سيره صحابه استناد کرده‌اند؛ مانند روايت ام ‌الحصين که بر پايه آن، در حجة الوداع، اسامه يا بلال با لباس سايباني براي پيامبر9 ساختند تا جمره را رمي کند. نيز گزارش شده که عثمان بن عفان در حال احرام در خيمه‌اي جاي مي‌گرفت. روايت‌هايي نيز درباره بهره‌گيري کساني چون عمر بن خطاب و عمار ياسر از سايبان در حال احرام گزارش شده است. همچنين گزارش شده که ابن عباس استظلال را در حال احرام جايز مي‌دانست. دليل ديگر جواز استظلال آن است که بهره ‌بردن از سايه در حال احرام هنگامي ممنوع است که چيزي پوشاننده بدن باشد و سقف کجاوه يا خيمه با بدن تماس ندارد. مخالفان اين ديدگاه، حديث‌هاي ياد شده از جمله حديث ام ‌الحصين را مربوط به حالت اضطرار و وجود عذر موجّه دانسته‌اند. نيز احتمال داده‌اند که استظلال پيامبر9 پس از پياده شدن از مرکب بوده است نه در حال سواره. برخي شافعيان پرهيز از استظلال را هنگام وقوف در عرفه، مستحب دانسته‌اند. در شماري از منابع فقهي حنفيان، باور به حرمت رفتن زير خيمه و مانند آن، به مالک نسبت يافته است. در منابع فقه مالکي، اين ديدگاه به چشم نمي‌خورد.

قيود و شرايط حرمت استظلال

فقيهاني که به حرمت استظلال باور دارند، قيود و شرايطي براي اين حکم ياد کرده‌اند که مهم‌ترين موارد آن‌ها عبارتند از:

مرد بودن احرام‌گزار

به باور همه فقيهان امامي، به پشتوانه روايات از جمله صحيحه حريز، صحيحه محمد بن مسلم و صحيحه حلبي، استظلال براي احرام‌گزار زن حرام نيست. توانايي جسمي کمتر و دشواري پرهيز زنان از استظلال، از حکمت‌هاي اين حکم است. شيخ طوسي خودداري زنان از استظلال را مستحب شمرده است. همچنين فقيهان امامي کودکان را از شمول حکم حرمت استظلال بيرون مي‌دانند. دليل آن‌ها افزون بر حديث‌هاي نقل شده مانند صحيحه حريز، آن است که کودکان مشمول احکام الزامي نيستند و رعايت احکام الزامي حج از جمله محرمات احرام، براي آنان مستحب است، نه واجب. بيشتر باورمندان به حرمت استظلال در فقه اهل سنت، به صراحت زنان را از شمول اين حکم استثنا نکرده‌اند. البته آن‌ها معمولاً حرمت استظلال را در موضوع حرمت پوشش سر براي مردان مطرح کرده‌اند. از همين روي و نيز با توجه به تصريح پاره‌اي از منابع ايشان به ممنوع نبودن استظلال براي زنان، مي‌توان اهل سنت را نيز معتقد به اين شرط دانست.

نبود اضطرار

هرگاه احرام‌گزار به سبب بيماري يا ناتواني نيازمند استظلال باشد، به باور همه فقيهان شيعه و اهل سنت اين کار وي جايز است. فقيهان امامي به حديث‌هايي استناد کرده‌اند؛ اما درباره گستره و ميزان اضطراري که موجب جواز استظلال مي‌شود، اتفاق نظر ندارند. برخي دشواري اندک مانند گرماي آفتاب يا بارش باران و بعضي زيان بزرگ را مصداق اين اضطرار دانسته‌اند. شماري ديگر به پشتوانه برخي حديث‌ها، مصاديقي خاص براي آن برشمرده‌اند، مانند کهنسالي، گرما و سرما. بيشتر فقيهان نه دشواري سخت را تا اندازه‌اي که مشمول ادله نفي حرج شود، لازم مي‌شمرند و نه آزار ديدن از ترک استظلال را کافي مي‌شمارند، بلکه بر آنند که حدي متوسط از دشواري و اضطرار لازم است.

در حال حرکت بودن احرام‌گزار

به باور مشهور فقيهان شيعه و اهل سنت، حرمت استظلال به حالتي اختصاص دارد که احرام‌گزار بر مرکبي مانند حيوان ، خودرو، قطار و هواپيما سوار باشد يا پياده حرکت کند. بر اين اساس، در منزلگاه‌ها مانند کاروانسرا و خيمه‌گاه و زير درخت، استظلال ممنوع نيست. به باور فقيهان اهل سنت حديث‌هايي مانند روايت جابر درباره حج پيامبر گرامي9 و به باور فقيهان امامي، افزون بر اصل برائت، حديث‌هايي چون روايت جعفر بن مثنّي از امام کاظم7 که برخي از ويژگي‌هاي حج پيامبر9 را در بر دارد، بر اين حکم دلالت مي‌کنند. البته فقيهان درباره پاره‌اي از مصداق‌هاي منزلگاه اختلاف نظر دارند. مثلاً شماري از فقيهان شهر مکه را منزلگاه و استظلال را در آن جايز دانسته‌اند و شماري ديگر در مسير مسجدالحرام تا نزديک آن، استظلال را روا نشمرده‌اند.

شماري از فقيهان امامي حرکت با پاي پياده را از شمول حرمت استظلال بيرون دانسته و استظلال را در اين فرض مجاز به شمار آورده‌اند. از جمله پشتوانه‌هاي آنان، صحيحه محمد بن اسماعيل بن بزيع از امام رضا7 است که بر جواز راه رفتن در سايه محمل دلالت دارد و نيز روايت احتجاج. بيشتر فقيهان با اين ديدگاه مخالفت کرده‌اند؛ زيرا تعابير حديث‌ها عام هستند و واژگاني چون «مُحْرِم» و «سائر» را در بر دارند که شامل پيادگان نيز مي‌شوند. حديث‌هايي که در آن‌ها وازژه «راکب» آمده، تنها از باب ذکر مورد است و بر اختصاص دلالت ندارد. برخي حديث‌ها مانند روايت احتجاج نيز از لحاظ سند، ضعيف قلمداد شده‌اند. در منابع مهم اهل سنت نيز تمايزي ميان حکم استظلال در دو حالت سواره و پياده هنگام حرکت به چشم نمي‌خورد؛ هر چند در پاره‌اي منابع تمايز ميان حکم اين دو حالت به صراحت آمده است.

متحرک بودن سايه

شرط ديگر حرمت استظلال آن است که سايه و سايبان با شخص احرام‌گزار در حال حرکت، همراه باشد. بر اين اساس، عبور وي از زير سايه اشياي ثابت، مانند کوه‌ها، بناها، ديوارها و درختان جايز است. اين شرط به صراحت در حديث‌ها و بيشتر منابع فقهي مطرح نشده؛ اما از فحواي سخن آن‌ها قابل دريافت است و شماري از فقيهان شيعه و اهل سنت بدان تصريح کرده‌اند. به باور شماري از فقيهان، با توجه به آن که عبور حج‌گزار از زير سايه‌هاي ثابت، فراوان پيش مي‌آيد، منع نشدن از آن در روايات، بيانگر جواز آن است. با وجود اين، شماري از فقيهان امامي عبور از زير سايه‌هاي ثابت را تنها در حالت اضطرار مجاز دانسته‌اند.

کفاره استظلال

به باور فقيهان امامي، استظلالِ مُحرم، خواه به‌گونه اختياري و خواه در موارد اضطرار، موجب پرداخت کفاره (فديه) مي‌شود. پشتوانه اين حکم، رواياتي از جمله صحيحه علي بن جعفر، حديث عبدالله بن مغيره و حديث ابراهيم بن ابي‌محمود به ترتيب از امام صادق، امام کاظم و امام رضا: است. به باور مشهور فقيهان امامي، کفاره استظلال قرباني کردن يک گوسفند است که حديث‌هاي گوناگون بر آن دلالت دارند. افزون بر اين، سخناني ديگر نيز در فقه امامي، به پشتوانه روايات، درباره کفاره استظلال به ميان آمده‌اند، از جمله: 1. يک مُدّ طعام براي هر روز. 2. براي فرد مختار، به ازاي هر روز يک گوسفند و براي مضطر، در مجموع يک گوسفند. 3. تخيير ميان ذبح گوسفند و سه روز روزه و اطعام شش مسکين. اين سخن به ابن ابي‌عقيل عماني (م. حدود 350ق.) نسبت يافته است. حديثي که بر کفاره ذبح شتر دلالت دارد، به معناي استحباب دانسته شده يا ناپذيرفتني به شمار رفته است.

در منابع فقهي اماميان، از اين موضوع سخن رفته که آيا در صورت تکرار استظلال، کفاره نيز متعدد مي‌شود يا نه. شماري از فقيهان بر آنند که از روايات مي‌توان دريافت که يک کفاره کافي است. در عمره همراه حج، بيشتر فقيهان براي هر احرام کفاره‌اي را واجب دانسته‌اند.

فقيهان مالکي و حنبلي که به حرمت استظلال باور دارند، درباره وجوب کفاره ديدگاهي همسان ندارند. در فقه حنبلي سه ديدگاه ديده مي‌شود: 1. وجوب فديه. 2. واجب نبودن فديه. 3. وجوب فديه، اگر استظلال اندک نباشد. در فقه مالکي نيز درباره کفاره استظلال با محمل و وسايل همانند، دو ديدگاه در ميان است: وجوب فديه و استحباب آن. اين اختلاف ديدگاه درباره مورد کفاره مصداق‌هاي ديگر استظلال نيز به چشم مي‌خورد. نزد فقيهان حنبلي و مالکي، فديه استظلال يکي از اين سه به‌گونه تخييري است: 1. ذبح يک گوسفند و صدقه دادن آن. 2. سه روز روزه گرفتن. 3. اطعام شش مسکين.

برخي احکام جزئي استظلال

در منابع فقهي، احکام جزئي ديگر درباره استظلال آمده که مهم‌ترين موارد آن عبارتند از:

شرط بالاي سر بودن مانع

شماري از فقيهان امامي استظلال را هنگامي ممنوع دانسته‌اند که مانع تابش خورشيد، بر فراز سرِ احرام‌گزار باشد. بر اين اساس، بهره‌گيري مُحرم از سايه جانبي مَحمل يا جامه‌اي که بر عصا يا درخت يا چوبي نهاده شده باشد، بدين شرط که اين چيزها بالاي سر او نباشند، جايز به شمار رفته است. از پشتوانه‌هاي اين حکم، صحيحه ابن سنان است که به باور مخالفانِ ديدگاه ياد شده، بر مدعا دلالت ندارد. از اين رو، شماري از فقيهان اين ديدگاه را قاطعانه نپذيرفته و شماري ديگر از باب احتياط بدان ملتزم نشده‌اند. شهيد اول پذيرش شرط ياد شده براي حرمت استظلال را بر پايه اين سؤال دانسته است: آيا علت تحريمِ استظلال، پرهيز از پوشيده شدن بدن (سَتر) است يا تابش نور خورشيد (اضحاء)؟ بيشتر فقيهان دوران بعد به پشتوانه روايات، حکمت يا علت حرمت را جلوگيري نکردن از آفتاب دانسته و شرط بالاي سر بودن مانع را نپذيرفته‌اند. البته شماري از فقيهان بهره‌گيري از سايه بيروني محمل را به دليل نص خاص، جايز شمرده‌اند.

شماري از فقيهان اهل سنت، خواه مالکي و خواه حنبلي نيز به‌گونه ضمني چنين شرطي را براي حرمت استظلال به ميان آورده و مصداق‌هايي از استظلال را مانند بهره‌گيري از سايه جانبي محمل يا لباسي که بر فراز چوب يا عصا قرار گرفته، حرام ندانسته‌اند. از پشتوانه‌هاي اين حکم، روايت ام ‌الحُصَين درباره حج پيامبر9 است. مخالفان اين ديدگاه، بهره‌گيري از هر‌گونه مانع آفتاب را مصداق استظلالِ ممنوع شمرده و به روايت‌هايي چون حديث ابن عمر استناد جسته‌اند. حديث‌ها و منابع فقهي اهل سنت به مواردي ديگر از استظلال بدون شرط ياد شده، مانند بهره‌گيري از سايه لباسي که بر محمل انداخته شده يا شخصي ديگر آن را نگاه داشته، نيز پرداخته‌اند.

سايه اعضاي بدن

به تصريح شماري از فقيهان امامي، به پشتوانه حديث‌هايي چند، جلوگيري از تابش نور خورشيد با اعضاي بدن، براي محرم جايز است. حتي در حديثي اين کار، سيره پيامبر گرامي9 در هنگام حج‌ گزاردن قلمداد شده است. اين فقيهان صحيحه سعيد اعرج را که بر نهي از پوشاندن با دست دلالت دارد، داراي معناي کراهت دانسته‌اند. در حديث‌هاي اهل سنت و فقيهان مالکي و حنبلي استظلال با دست براي احرام‌گزار روا شمرده شده است. نيز در منابع فقهي، از ديگر مصداق‌هاي همانند براي استظلال سخن رفته است.

استظلال در شب

فقيهان متأخر امامي به اين نکته نيز پرداخته‌اند که آيا حرمت استظلال، ويژه روز است يا در شب نيز جاري است. شماري از فقيهان به پشتوانه ادله‌اي، رعايت اين حکم را در شب نيز واجب دانسته‌اند؛ از جمله حديث‌هايي که درباره محافظت از سرما و گرما و باران سخن به ميان آورده است. نيز استدلال نموده‌اند که مفهوم اصلي استظلال، پنهان ساختن و پوشاندن است و به محافظت از نور خورشيد اختصاص ندارد. در برابر، مخالفان بر آنند که استظلال تنها با وجود نور خورشيد مفهوم دارد و فقيهان پيشين نيز از حرمت آن در شب سخن نگفته‌اند.

حکم استظلال همراه

از مسائل استظلال، تکليف مُحرمي است که با زن احرام‌گزار يا شخص بيمار يا مضطر همراه مي‌شود که استظلال براي او جايز است. اين مسئله مورد ابتلا است و از اين رو در روايات و منابع فقهي بدان پرداخته شده است. به باور همه فقيهان امامي، به اقتضاي اصل اشتغال و نيز به پشتوانه حديث‌هايي چون روايت بکر بن صالح، استظلال براي شخص همراه حرام است. از نظر آنان، روايت عباس بن معروف که جواز استظلال براي شخص همراه را به ذهن مي‌رساند، به لحاظ سند مخدوش و دلالت آن بر جواز، مناقشه‌پذير و حتي مردود است. فقيهان اهل سنت کمتر به اين موضوع پرداخته‌اند. ديدگاه مالکيان درباره کسي که زني احرام‌گزار را در مرکب همراهي کند، آن است که استظلال بر او، بر خلاف زن، حرام است. پاره‌اي از منابع پيشين حنفي، اعتقاد به جواز را به مالک و فقيهان مدينه نسبت داده‌اند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل استضلال.

• الاحتجاج، ابومنصور الطبرسي (م.520ق)، به کوشش سيد محمد باقر، نجف، دار النعمان، 1386ق.
• الاحکام في الحلال و الحرام، يحيي بن حسين (م.298ق)، به کوشش علي بن احمد، 1410ق.
• الاختصاص، المفيد (م.413ق)، به کوشش غفاري و زرندي، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
• الاستبصار، الطوسي (م.460ق)، به کوشش موسوي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1390ق.
• الاستذکار، ابن عبدالبر (م.463ق)، به کوشش سالم محمد و محمد علي، دار الکتب العلميه، 2000م.
• اعانة الطالبين، السيد البکري الدمياطي (م.1310ق)، بيروت، دار الفکر، 1418ق.
• الانتصار، السيد المرتضي (م.436ق)، قم، نشر اسلامي، 1415ق.
• الانصاف في معرفة الراجح من الخلاف، المرداوي (م.885ق)، به کوشش محمد حامد، بيروت، دار احياء التراث العربي.
• بدائع الصنائع، علاء الدين الکاساني (م.587ق)، بيروت، دار الکتاب العربي، 1982م.
• التاج و الاکليل، محمد بن يوسف العبدري (م.897ق)، بيروت، دار الفکر، 1398ق.
• تحرير الوسيله، امام خميني1 (م.1368ش)، نجف، مطبعة الآداب، 1390ق.
• تذکرة الفقهاء، العلامة الحلي (م.726ق)، قم، آل البيت،، 1416ق.
• التمهيد، ابن عبدالبر (م.463ق)، مغرب، وزارة الاوقاف، 1387ق.
• تهذيب الاحکام، الطوسي (م.460ق)، به کوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش.
• جامع المدارک، سيد احمد الخوانساري (م.1405ق)، به کوشش غفاري، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق.
• جامع المقاصد، الکرکي (م.940ق)، قم، آل البيت،، 1411ق.
• جواهر الکلام، النجفي (م.1266ق)، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1367ش.
• الحجّه، محمد بن حسن شيباني (م.قرن2ق)، بيروت، عالم الکتب، 1403ق.
• الحدائق الناضره، يوسف البحراني (م.1186ق)، قم، نشر اسلامي، 1409ق.
• حلية العلماء، محمد بن احمد قفّال شاشي (م.507ق)، بيروت ـ عمان، الرساله ـ دار الارقم، 1400ق.
• الخلاف، الطوسي (م.460ق)، قم، نشر اسلامي، 1417ق.
• الدروس الشرعيه، الشهيد الاول (م.786ق)، قم، نشر اسلامي، 1414ق.
• ذخيرة المعاد، محمد باقر السبزواري (م.1090ق)، قم، مؤسسة آل البيت،.
• الروضة البهيه، الشهيد الثاني (م.965ق)، به کوشش کلانتر، قم، داوري، 1410ق.
• السرائر، ابن ادريس (م.598ق)، قم، النشر الاسلامي، 1411ق.
• السنن الکبري، البيهقي (م.458ق)، بيروت، دار الفکر.
• شرائع الاسلام، المحقق الحلي (م.676ق)، به کوشش سيد صادق شيرازي، قم، دار الايمان، 1409ق.
• شرح العمده، ابن تيميه حرّاني (م.728ق)، رياض، مکتبة العبيکان، 1413ق.
• الشرح الکبير، ابوالبرکات (م.1201ق)، مصر، دار احياء الکتب العربيه.
• الصحاح، الجوهري (م.393ق)، به کوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق.
• صحيح مسلم، مسلم (م.261ق)، بيروت، دار الفکر.
• عون المعبود، العظيم آبادي (م.1329ق)، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.
• عيون اخبار الرضا(ع)، الصدوق(م.381ق)، بيروت، اعلمي، 1404ق.
• غُنية النزوع، الحلبي (م.585ق)، به کوشش ابراهيم بهادري، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق.
• فتح العزيز، عبدالکريم بن محمد الرافعي (م.623ق)، بيروت، دار الفکر.
• الفروع، محمد بن مفلح المقدّسي (م.763ق)‌، به کوشش القاضي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق.
• القاموس المحيط، الفيروزآبادي (م.817ق)، بيروت، دار العلم.
• قرب الاسناد، الحميري (م.قرن3ق)، قم، آل البيت،، 1413ق.
• القوانين الفقهيه، محمد بن جزي الغرناطي (م.763ق).
• الکافي في الفقه، ابوالصلاح الحلبي (م.447ق)، به کوشش استادي، اصفهان، مکتبة اميرالمؤمنين7، 1403ق.
• الکافي في فقه الامام احمد بن حنبل، عبدالله بن قدامه (م.620ق)، به کوشش زهير الشاويش، بيروت، المکتب الاسلامي، 1408ق.
• الکافي في فقه اهل المدينة المالکي، القرطبي (م.463ق)، بيروت، دار الکتب العلميه، 1407ق.
• الکافي، الکليني (م.329ق)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1363ش.
• الکامل في التاريخ، ابن اثير علي بن محمد الجزري (م.630ق)، بيروت، دار صادر ـ دار بيروت، 1386ق.
• کتاب الحج، تقرير بحث الگلپايگاني، الصابري، قم، الخيام، 1400ق.
• کشاف القناع، منصور البهوتي (م.1051ق)، به کوشش هلال مصيلحي، بيروت، دار الفکر، 1402ق.
• کشف اللثام، الفاضل الهندي (م.1137ق)، قم، نشر اسلامي، 1416ق.
• لسان العرب، ابن منظور (م.711ق)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
• المبسوط في فقه الاماميه، الطوسي (م.460ق)، به کوشش بهبودي، تهران، المکتبة المرتضويه.
• المبسوط، السرخسي (م.483ق)، بيروت، دار المعرفه.
• مجمع الفائدة و البرهان، المحقق الاردبيلي (م.993ق)، قم، نشر اسلامي، 1416ق.
• المجموع شرح المهذب، النووي (م.677ق)، بيروت، دار الفکر.
• مختصر اختلاف العلماء، احمد بن محمد طحاوي (م.قرن4ق)، به کوشش عبدالله نذير، بيروت، دار الشعائر الاسلاميه، 1417ق.
• مختصر خليل، خليل بن اسحاق مالکي (م.قرن8ق)، بيروت، دار الفکر، 1415ق.
• مختلف الشيعه، العلامة الحلي (م.726ق)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
• مدارک الاحکام، محمد بن علي العاملي (م.1009ق)، قم، آل البيت،، 1410ق.
• المراسم العلويه، سلار حمزة بن عبدالعزيز (م.448ق)، به کوشش حسيني، قم، المجمع العالمي لاهل البيت،، 1414ق.
• مسائل علي بن جعفر، علي بن جعفر (م.قرن2ق)، کنگره جهاني امام رضا7، 1409ق.
• مسالک الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام، الشهيد الثاني (م.965ق)، قم، معارف اسلامي، 1416ق.
• مستند الشيعه، احمد النراقي (م.1245ق)، قم، آل البيت،، 1419ق.
• مسند احمد، احمد بن حنبل (م.241ق)، بيروت، دار صادر.
• المصنّف، ابن ابي‌شيبه (م.235ق)، به کوشش کمال يوسف الحوت، رياض، مکتبة الرشد، 1409ق.
• المعتمد في شرح المناسک، محاضرات الخوئي (م.1413ق)، الخلخالي، قم، مدرسة دار العلم، 1409ق.
• معجم مقاييس اللغه، ابن فارس(م.395ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبليغات، 1404ق.
• مغني المحتاج، محمد الشربيني (م.977ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1377ق.
• المغني، عبدالله بن قدامه (م.620ق)، بيروت، دار الکتاب العربي.
• المقنع، الصدوق(م.381ق)، قم، مؤسسه امام هادي7، 1415ق.
• المقنعه، المفيد(م.413ق)، قم، نشر اسلامي، 1410ق.
• منار السبيل، ابراهيم بن محمد بن ضويان (م.1353ق)، به کوشش عصام قلعه‌جي، رياض، مکتبة المعارف، 1405ق.
• منتهي المطلب، العلامة الحلي (م.726ق)، چاپ سنگي، 1333ق.
• مواهب الجليل، الحطاب الرعيني (م.954ق)، به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1416ق.
• نيل الاوطار، الشوکاني (م.1255ق)، بيروت، دار الجيل، 1973م.
• وسائل الشيعه، الحرّ العاملي (م.1104ق)، قم، آل البيت،، 1414ق.
• الهداية شرح بداية المبتدي، علي بن ابوبکر المرغيناني (م.593ق)، بيروت، المکتبة الاسلاميه.