آیه ۱۲۸ سوره بقره: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
== متن و ترجمه ==
== متن و ترجمه ==
{{قرآن
{{قرآن
| متن = رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ
| متن = رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَأَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَیْنَا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ
| ترجمه = پروردگارا! ما را [با همه وجود] تسلیم خود قرار ده، و نیز از دودمان ما امتی که تسلیم تو باشند پدید آر، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذیر، که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی.
| ترجمه = پروردگارا! ما را [با همه وجود] تسلیم خود قرار ده، و نیز از دودمان ما امتی که تسلیم تو باشند پدید آر، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذیر، که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی.
}}
}}


== شرح واژگان ==
== شرح واژگان ==
«اسلام» در اصلِ لغت، به معنای وارد شدن به وادی سِلْم و آشتی است؛ و انقیاد و صلح و صفا از لوازم آن است. البته دو واژه «أسْلَم» و «سلّم» به معنای تسلیم امر خدا شدن نیز به کار رفته است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه سلم.</ref> این واژه در اصطلاح قرآنی به معنای اولین مرتبه عبودیت دانسته شده است.<ref group="یادداشت">{{آیه|وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ
«اسلام» در اصلِ لغت، به معنای وارد شدن به وادی سِلْم و آشتی است؛ و انقیاد و صلح و صفا از لوازم آن است. البته دو واژه «أسْلَم» و «سلّم» به معنای تسلیم امر خدا شدن نیز به کار رفته است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه سلم.</ref> این واژه در اصطلاح قرآنی به معنای اولین مرتبه عبودیت دانسته شده است.<ref group="یادداشت">{{آیه|وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ}}(سوره حجرات، آیه ۱۴)</ref><ref name=":0">درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۲.</ref>
}}(سوره حجرات، آیه ۱۴)</ref><ref name=":0">درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۲.</ref>


«ذریه» به معنای نسلی است که از یک انسان به وجود می‌آید.<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه ذر.</ref> البته برخی، این واژه را به معنای صغار اولاد دانسته‌اند؛<ref>صحاح اللغه، ذیل واژه ذرو؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه ذرو.</ref> هر چند در عرف، به فرزندان با واسطه و بی واسطه نیز ذریه گفته می‌شود.<ref group="یادداشت">مانند {{آیه|ذُرِّیَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ
«ذریه» به معنای نسلی است که از یک انسان به وجود می‌آید.<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه ذر.</ref> البته برخی، این واژه را به معنای صغار اولاد دانسته‌اند؛<ref>صحاح اللغه، ذیل واژه ذرو؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه ذرو.</ref> هر چند در عرف، به فرزندان با واسطه و بی واسطه نیز ذریه گفته می‌شود.<ref group="یادداشت">مانند {{آیه|ذُرِّیَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ}}(سوره آل‌عمران، آیه ۳۴)</ref><ref name=":0"/>
}}(سوره آل‌عمران، آیه ۳۴)</ref><ref name=":0" />


«رؤیت» در اصل به معنای مطلق نظر است. برخی نیز، رؤیت را به معنای درک شیء مرئی دانسته‌اند.<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه رأی.</ref> به گفته برخی، این واژه وقتی متعدّی به دو مفعول شود، معنای علم خدا را خواهد داد و در آیه ۱۲۸ سوره بقره به همین معنا است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۴.</ref>
«رؤیت» در اصل به معنای مطلق نظر است. برخی نیز، رؤیت را به معنای درک شیء مرئی دانسته‌اند.<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه رأی.</ref> به گفته برخی، این واژه وقتی متعدّی به دو مفعول شود، معنای علم خدا را خواهد داد و در آیه ۱۲۸ سوره بقره به همین معنا است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۴.</ref>


«مناسک» جمع منسك و به معناى عبادت است؛<ref>مقاییس اللغه، ذیل واژه نسک؛ المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.</ref> این واژه با این معنا، در دیگر آیات قرآن نیز کاربرد دارد.<ref>سوره انعام، آیه ١۶٢.</ref> به گفته لغت‌شناسان، سپس اين كلمه از میان عبادت‌ها به «اعمال حج» اختصاص پيدا كرده است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.</ref>
«مناسک» جمع منسک و به معنای عبادت است؛<ref>مقاییس اللغه، ذیل واژه نسک؛ المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.</ref> این واژه با این معنا، در دیگر آیات قرآن نیز کاربرد دارد.<ref>سوره انعام، آیه ١۶٢.</ref> به گفته لغت‌شناسان، سپس این کلمه از میان عبادت‌ها به «اعمال حج» اختصاص پیدا کرده است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.</ref>


== محتوا ==
== محتوا ==
آیه ۱۲۸ سوره بقره، در ادامه [[آیه ۱۲۷ سوره بقره|آیه قبل]]، كه با دعاى [[حضرت ابراهيم(ع)]] و [[حضرت اسماعيل(ع)|اسماعيل(ع)]] درباره قبولى عملشان به پايان رسيد، به برخى ديگر از دعاهاى آنها درباره تسليم بودن در برابر حق، آموزش [[مناسک حج|مناسك حج]]، و پذيرش [[توبه]] آنها پرداخته و در پايان خدا را با دو وصف تَوّاب و رحیم یاد کرده است.
آیه ۱۲۸ سوره بقره، در ادامه [[آیه ۱۲۷ سوره بقره|آیه قبل]]، که با دعای [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت اسماعیل(ع)|اسماعیل (ع)]] درباره قبولی عملشان به پایان رسید، به برخی دیگر از دعاهای آنها درباره تسلیم بودن در برابر حق، آموزش [[مناسک حج]]، و پذیرش [[توبه]] آنها پرداخته و در پایان خدا را با دو وصف تَوّاب و رحیم یاد کرده است.


=== تسليم در برابر حق ===
=== تسلیم در برابر حق ===
در بخش نخست آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست کردند آنها را تسلیم امر خود قرار دهد.
در بخش نخست آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست کردند آنها را تسلیم امر خود قرار دهد.


به باور برخی، آنچه مورد درخواست آنها بود، بالاترين مرتبه بندگی بود. علامه طباطبايى، مفسر شیعه، بر این باور است که اسلام مورد درخواست در این آیه، تمام مراتب بندگی و تسليم تمام‌عيارِ عبد در برابر خدا است. به گفته او، اين مرتبه گرچه در اختيار انسان است و مى‌تواند از راه مقدمات به آن برسد؛ ولی رسیدن به آن براى انسان عادى، امرى ناممكن تلقی می‌شود، به نحوى كه در رديف امور بيرون از اختيار انسان به شمار رفته و تنها با اراده خدا ممكن خواهد بود؛ از اين رو، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست رسيدن به آن مقام را کردند.<ref>الميزان، ج١، ص٢٨٣.</ref>
به باور برخی، آنچه مورد درخواست آنها بود، بالاترین مرتبه بندگی بود. علامه طباطبایی، مفسر شیعه، بر این باور است که اسلام مورد درخواست در این آیه، تمام مراتب بندگی و تسلیم تمام‌عیارِ عبد در برابر خدا است. به گفته او، این مرتبه گرچه در اختیار انسان است و می‌تواند از راه مقدمات به آن برسد؛ ولی رسیدن به آن برای انسان عادی، امری ناممکن تلقی می‌شود، به نحوی که در ردیف امور بیرون از اختیار انسان به شمار رفته و تنها با اراده خدا ممکن خواهد بود؛ از این رو، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست رسیدن به آن مقام را کردند.<ref>المیزان، ج١، ص٢٨٣.</ref>


برای اثبات اینکه تسلیم مورد درخواست در این آیه، بالاترین مراتب تسلیم است، به دیگر آیات قرآن نیز استدلال شده است. برای نمونه در آیه ۱۳۱ سوره بقره، به تسلیم ابراهیم تصریح شده و در ماجرای ذبح اسماعیل در آیه ۱۰۳ سوره صافات، به تسلیم هر دو تصریح شده است. از این رو؛ تسلیم مورد درخواست آن دو در آیه ۱۲۸ سوره بقره، مراحل بالاتر از تسلیمی است که پیشتر به آن دست یافته بودند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۵.</ref>
برای اثبات اینکه تسلیم مورد درخواست در این آیه، بالاترین مراتب تسلیم است، به دیگر آیات قرآن نیز استدلال شده است. برای نمونه در آیه ۱۳۱ سوره بقره، به تسلیم ابراهیم تصریح شده و در ماجرای ذبح اسماعیل در آیه ۱۰۳ سوره صافات، به تسلیم هر دو تصریح شده است. از این رو؛ تسلیم مورد درخواست آن دو در آیه ۱۲۸ سوره بقره، مراحل بالاتر از تسلیمی است که پیشتر به آن دست یافته بودند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۵.</ref>


=== امت مسلمان ===
=== امت مسلمان ===
بر اساس آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل در ادامه دعاهای خود، از خدا درخواست کردند برخی از فرزندان آنها را مسلم قرار دهد.  
بر اساس آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل در ادامه دعاهای خود، از خدا درخواست کردند برخی از فرزندان آنها را مسلم قرار دهد.


از عبارت {{آیه|مِنْ ذُرِّيَّتِنٰا
از عبارت {{آیه|مِنْ ذُرِّیَّتِنٰا}} استفاده شده که همه فرزندان آنان منظور نیست، بلکه گروهی از آنان مراد است. این درخواست را با ادب ابراهیم سازگار دانسته‌اند؛ زیرا او در جریان تقاضای امامت در ذریه خود و پاسخ خدا که امامت به ظالمان نمی‌رسد،<ref>سوره بقره، آیه ١٢۴.</ref> آموخت که درخواست باید برای برخی از فرزندان باشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.</ref>
}} استفاده شده که همه فرزندان آنان منظور نیست، بلکه گروهی از آنان مراد است. این درخواست را با ادب ابراهیم سازگار دانسته‌اند؛ زیرا او در جريان تقاضاى امامت در ذريه خود و پاسخ خدا که امامت به ظالمان نمی‌رسد،<ref>سوره بقره، آیه ١٢۴.</ref> آموخت که درخواست باید برای برخی از فرزندان باشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.</ref>


طبرسی، مفسر شیعه، با توجه به اين كه اسماعيل نيز در اين دعا با ابراهيم شريك است، نتیجه گرفته است که ذريه نيز بايد ذريه هر دو باشد. از اين رو، قوم بنى اسراييل كه از نسل حضرت يعقوب(ع) و اسحاق(ع) هستند، از دایره اين دعا بيرونند؛ بنابراین،‌ به باور او، مراد از ذریه، حضرت محمد(ص) و قوم او است.<ref>مجمع البيان، ج١، ص٢١٠.</ref> برخی، آیه بعد (آیه ۱۲۹ سوره بقره) که در آن ابراهیم از خدا درخواست می‌کند در میان ذریه‌اش پیامبری برگزیند که به آنها کتاب و حکمت بیاموزد، تأییدکننده نظر طبرسی دانسته‌اند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.</ref>
طبرسی، مفسر شیعه، با توجه به این که اسماعیل نیز در این دعا با ابراهیم شریک است، نتیجه گرفته است که ذریه نیز باید ذریه هر دو باشد. از این رو، قوم بنی اسراییل که از نسل حضرت یعقوب (ع) و اسحاق (ع) هستند، از دایره این دعا بیرونند؛ بنابراین، به باور او، مراد از ذریه، حضرت محمد (ص) و قوم او است.<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.</ref> برخی، آیه بعد (آیه ۱۲۹ سوره بقره) که در آن ابراهیم از خدا درخواست می‌کند در میان ذریه‌اش پیامبری برگزیند که به آنها کتاب و حکمت بیاموزد، تأییدکننده نظر طبرسی دانسته‌اند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.</ref>


علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر شیعه، منظور از ذريه را خصوص پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) دانسته است؛ زيرا در ميان فرزندان ابراهيم و اسماعيل بت‌پرست، مشرك و گمراهان زيادى وجود داشتند. تقاضاى اسلام به معناى عالى‌ترين درجه عبوديت، سزاوار دعاى ابراهيم و اسماعيل براى چنين فرزندانی نيست؛ از این رو، تنها مصداق این دعاى مستجاب، پيامبر(ص) و اهل بیت(ع) هستند.<ref>الميزان، ج١، ص٢٩۶.</ref> روايات نيز تأییدکننده این مطلب است.<ref>تفسیر عیاشی، ج١، ص۶٠ و ۶١.</ref>
علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر شیعه، منظور از ذریه را خصوص پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت (ع) دانسته است؛ زیرا در میان فرزندان ابراهیم و اسماعیل بت‌پرست، مشرک و گمراهان زیادی وجود داشتند. تقاضای اسلام به معنای عالی‌ترین درجه عبودیت، سزاوار دعای ابراهیم و اسماعیل برای چنین فرزندانی نیست؛ از این رو، تنها مصداق این دعای مستجاب، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) هستند.<ref>المیزان، ج١، ص٢٩۶.</ref> روایات نیز تأییدکننده این مطلب است.<ref>تفسیر عیاشی، ج١، ص۶٠ و ۶١.</ref>


=== آموزش مناسک حج ===
=== آموزش مناسک حج ===
دیگر درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، تقاضاى آموزش مناسك حج است، که برای آن تعبیر {{آیه|أَرِنا مَناسِكَنا
دیگر درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، تقاضای آموزش مناسک حج است، که برای آن تعبیر {{آیه|أَرِنا مَناسِکَنا}} آوردند.
}} آوردند.


به گفته علامه طباطبايى، مفسر شیعه، منظور از مناسك، اعمال عبادى است كه پیشتر انجام مى‌دادند. به باور او، ابراهیم و اسماعیل با تعبير {{آیه|أَرِنا
به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، منظور از مناسک، اعمال عبادی است که پیشتر انجام می‌دادند. به باور او، ابراهیم و اسماعیل با تعبیر {{آیه|أَرِنا}} می‌خواستند که حقیقت آن اعمال به آنها نشان داده شود و مرادشان آموزش تکالیف نبود.<ref>المیزان، ج١، ص٢٨۴. و ج١٧، ص٣٠۵.</ref> در برابر، طبرسی، دیگر مفسر شیعه، معتقد است که ارائه مناسک به معنای تعلیم و توفیق انجام آن است.<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.</ref> ابوالفتوح رازی، عالم و مفسر شیعه نیز، روایتی ذکر کرده که بر پایه آن، پس از بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم آموخت.<ref>رُوح الجنان و رَوْح الجنان، ج١، ص٢٠١.</ref>
}} مى‌خواستند كه حقيقت آن اعمال به آنها نشان داده شود و مرادشان آموزش تکالیف نبود.<ref>الميزان، ج١، ص٢٨۴. و ج١٧، ص٣٠۵.</ref> در برابر، طبرسی، دیگر مفسر شیعه، معتقد است كه ارائه مناسك به معناى تعليم و توفيق انجام آن است.<ref>مجمع البيان، ج١، ص٢١٠.</ref> ابوالفتوح رازى، عالم و مفسر شیعه نيز، روایتی ذکر کرده که بر پایه آن، پس از بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم آموخت.<ref>رُوح الجنان و رَوْح الجنان، ج١، ص٢٠١.</ref>


=== پذيرش توبه ===
=== پذیرش توبه ===
آخرین درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، پذیریش توبه آنها است. این درخواست با عبارت {{آیه|وَ تُبْ عَلَيْنٰا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّٰابُ الرَّحِيمُ
آخرین درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، پذیریش توبه آنها است. این درخواست با عبارت {{آیه|وَ تُبْ عَلَیْنٰا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ}} انجام شد. توبه از سوی خدا به معنای غفران و پذیرش توبه توبه‌کننده است.<ref>المصباح، ذیل واژه توب.</ref>
}} انجام شد. توبه از سوی خدا به معنای غفران و پذیرش توبه توبه‌کننده است.<ref>المصباح، ذیل واژه توب.</ref>


به باور طبرسی، مفسر شیعه، توبه ابراهیم و اسماعیل، مانند توبه گنهکاران نیست؛ چراكه آنها معصوم از گناه و خطا بودند؛ از اين رو، ممكن است توبه آنها به معناى تسبيح، تعبد، و انقطاع الى الله باشد، تا مردم نيز به آنها اقتدا كنند.<ref>مجمع البيان، ج١، ص٢١٠.</ref> برخی نیز بر این باورند که منظور طلب توبه براى فرزندان باشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.</ref>
به باور طبرسی، مفسر شیعه، توبه ابراهیم و اسماعیل، مانند توبه گنهکاران نیست؛ چراکه آنها معصوم از گناه و خطا بودند؛ از این رو، ممکن است توبه آنها به معنای تسبیح، تعبد، و انقطاع الی الله باشد، تا مردم نیز به آنها اقتدا کنند.<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.</ref> برخی نیز بر این باورند که منظور طلب توبه برای فرزندان باشد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.</ref>


ابراهيم و اسماعيل پس از درخواست توبه، خدا را با دو وصف تواب و رحيم یاد کردند. به گفته برخی، «رحيم» علت پذیرش توبه و «تواب» معلول آن است و مجموع هر دو علت، تقاضا است، يعنى اى خداى توبه پذير و رحيم، توبه ما را بپذير.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.</ref>
ابراهیم و اسماعیل پس از درخواست توبه، خدا را با دو وصف تواب و رحیم یاد کردند. به گفته برخی، «رحیم» علت پذیرش توبه و «تواب» معلول آن است و مجموع هر دو علت، تقاضا است، یعنی ای خدای توبه پذیر و رحیم، توبه ما را بپذیر.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.</ref>


==پانویس==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{برگرفتگی
{{برگرفتگی
خط ۶۳: خط ۵۷:


}}
}}
* '''تفسير عياشى'''، ابونصر محمد بن مسعود عياشى، تصحيح سيدهاشم رسولى محلاتى، تهران، مكتبه العلمية الاسلاميه.
* '''تفسیر عیاشی'''، ابونصر محمد بن مسعود عیاشی، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیة الاسلامیه.
* '''رُوح‌الجنان و رَوْح‌الجنان'''، ابوالفتوح رازى، قم، كتابخانه آيت‌الله مرعشى، ١۴٠۴ق،
* '''رُوح‌الجنان و رَوْح‌الجنان'''، ابوالفتوح رازی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ق،
* '''الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية'''، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.
* '''الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة'''، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق.
* '''المصباح المنير'''، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.
* '''المصباح المنیر'''، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
* '''معجم مقاييس اللغة'''، احمد بن فارس، تحقيق عبد السلام محمد هارون، قم، مكتب الإعلام الاسلامى، ١۴٠۴ق.
* '''معجم مقاییس اللغة'''، احمد بن فارس، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الإعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، بيروت، دارالسامية، ١۴١٢ق.
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
* '''المیزان فی تفسیر القرآن'''، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
* '''المیزان فی تفسیر القرآن'''، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

نسخهٔ ‏۴ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۹:۴۹

متن و ترجمه

شرح واژگان

«اسلام» در اصلِ لغت، به معنای وارد شدن به وادی سِلْم و آشتی است؛ و انقیاد و صلح و صفا از لوازم آن است. البته دو واژه «أسْلَم» و «سلّم» به معنای تسلیم امر خدا شدن نیز به کار رفته است.[۱] این واژه در اصطلاح قرآنی به معنای اولین مرتبه عبودیت دانسته شده است.[یادداشت ۱][۲]

«ذریه» به معنای نسلی است که از یک انسان به وجود می‌آید.[۳] البته برخی، این واژه را به معنای صغار اولاد دانسته‌اند؛[۴] هر چند در عرف، به فرزندان با واسطه و بی واسطه نیز ذریه گفته می‌شود.[یادداشت ۲][۲]

«رؤیت» در اصل به معنای مطلق نظر است. برخی نیز، رؤیت را به معنای درک شیء مرئی دانسته‌اند.[۵] به گفته برخی، این واژه وقتی متعدّی به دو مفعول شود، معنای علم خدا را خواهد داد و در آیه ۱۲۸ سوره بقره به همین معنا است.[۶]

«مناسک» جمع منسک و به معنای عبادت است؛[۷] این واژه با این معنا، در دیگر آیات قرآن نیز کاربرد دارد.[۸] به گفته لغت‌شناسان، سپس این کلمه از میان عبادت‌ها به «اعمال حج» اختصاص پیدا کرده است.[۹]

محتوا

آیه ۱۲۸ سوره بقره، در ادامه آیه قبل، که با دعای حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل (ع) درباره قبولی عملشان به پایان رسید، به برخی دیگر از دعاهای آنها درباره تسلیم بودن در برابر حق، آموزش مناسک حج، و پذیرش توبه آنها پرداخته و در پایان خدا را با دو وصف تَوّاب و رحیم یاد کرده است.

تسلیم در برابر حق

در بخش نخست آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست کردند آنها را تسلیم امر خود قرار دهد.

به باور برخی، آنچه مورد درخواست آنها بود، بالاترین مرتبه بندگی بود. علامه طباطبایی، مفسر شیعه، بر این باور است که اسلام مورد درخواست در این آیه، تمام مراتب بندگی و تسلیم تمام‌عیارِ عبد در برابر خدا است. به گفته او، این مرتبه گرچه در اختیار انسان است و می‌تواند از راه مقدمات به آن برسد؛ ولی رسیدن به آن برای انسان عادی، امری ناممکن تلقی می‌شود، به نحوی که در ردیف امور بیرون از اختیار انسان به شمار رفته و تنها با اراده خدا ممکن خواهد بود؛ از این رو، ابراهیم و اسماعیل از خدا درخواست رسیدن به آن مقام را کردند.[۱۰]

برای اثبات اینکه تسلیم مورد درخواست در این آیه، بالاترین مراتب تسلیم است، به دیگر آیات قرآن نیز استدلال شده است. برای نمونه در آیه ۱۳۱ سوره بقره، به تسلیم ابراهیم تصریح شده و در ماجرای ذبح اسماعیل در آیه ۱۰۳ سوره صافات، به تسلیم هر دو تصریح شده است. از این رو؛ تسلیم مورد درخواست آن دو در آیه ۱۲۸ سوره بقره، مراحل بالاتر از تسلیمی است که پیشتر به آن دست یافته بودند.[۱۱]

امت مسلمان

بر اساس آیه ۱۲۸ سوره بقره، ابراهیم و اسماعیل در ادامه دعاهای خود، از خدا درخواست کردند برخی از فرزندان آنها را مسلم قرار دهد.

از عبارت ﴿مِنْ ذُرِّیَّتِنٰا﴾ استفاده شده که همه فرزندان آنان منظور نیست، بلکه گروهی از آنان مراد است. این درخواست را با ادب ابراهیم سازگار دانسته‌اند؛ زیرا او در جریان تقاضای امامت در ذریه خود و پاسخ خدا که امامت به ظالمان نمی‌رسد،[۱۲] آموخت که درخواست باید برای برخی از فرزندان باشد.[۱۳]

طبرسی، مفسر شیعه، با توجه به این که اسماعیل نیز در این دعا با ابراهیم شریک است، نتیجه گرفته است که ذریه نیز باید ذریه هر دو باشد. از این رو، قوم بنی اسراییل که از نسل حضرت یعقوب (ع) و اسحاق (ع) هستند، از دایره این دعا بیرونند؛ بنابراین، به باور او، مراد از ذریه، حضرت محمد (ص) و قوم او است.[۱۴] برخی، آیه بعد (آیه ۱۲۹ سوره بقره) که در آن ابراهیم از خدا درخواست می‌کند در میان ذریه‌اش پیامبری برگزیند که به آنها کتاب و حکمت بیاموزد، تأییدکننده نظر طبرسی دانسته‌اند.[۱۵]

علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر شیعه، منظور از ذریه را خصوص پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت (ع) دانسته است؛ زیرا در میان فرزندان ابراهیم و اسماعیل بت‌پرست، مشرک و گمراهان زیادی وجود داشتند. تقاضای اسلام به معنای عالی‌ترین درجه عبودیت، سزاوار دعای ابراهیم و اسماعیل برای چنین فرزندانی نیست؛ از این رو، تنها مصداق این دعای مستجاب، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) هستند.[۱۶] روایات نیز تأییدکننده این مطلب است.[۱۷]

آموزش مناسک حج

دیگر درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، تقاضای آموزش مناسک حج است، که برای آن تعبیر ﴿أَرِنا مَناسِکَنا﴾ آوردند.

به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، منظور از مناسک، اعمال عبادی است که پیشتر انجام می‌دادند. به باور او، ابراهیم و اسماعیل با تعبیر ﴿أَرِنا﴾ می‌خواستند که حقیقت آن اعمال به آنها نشان داده شود و مرادشان آموزش تکالیف نبود.[۱۸] در برابر، طبرسی، دیگر مفسر شیعه، معتقد است که ارائه مناسک به معنای تعلیم و توفیق انجام آن است.[۱۹] ابوالفتوح رازی، عالم و مفسر شیعه نیز، روایتی ذکر کرده که بر پایه آن، پس از بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم آموخت.[۲۰]

پذیرش توبه

آخرین درخواست ابراهیم و اسماعیل، در آیه ۱۲۸ سوره بقره، پذیریش توبه آنها است. این درخواست با عبارت ﴿وَ تُبْ عَلَیْنٰا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ﴾ انجام شد. توبه از سوی خدا به معنای غفران و پذیرش توبه توبه‌کننده است.[۲۱]

به باور طبرسی، مفسر شیعه، توبه ابراهیم و اسماعیل، مانند توبه گنهکاران نیست؛ چراکه آنها معصوم از گناه و خطا بودند؛ از این رو، ممکن است توبه آنها به معنای تسبیح، تعبد، و انقطاع الی الله باشد، تا مردم نیز به آنها اقتدا کنند.[۲۲] برخی نیز بر این باورند که منظور طلب توبه برای فرزندان باشد.[۲۳]

ابراهیم و اسماعیل پس از درخواست توبه، خدا را با دو وصف تواب و رحیم یاد کردند. به گفته برخی، «رحیم» علت پذیرش توبه و «تواب» معلول آن است و مجموع هر دو علت، تقاضا است، یعنی ای خدای توبه پذیر و رحیم، توبه ما را بپذیر.[۲۴]

پانویس

  1. المصباح المنیر، ذیل واژه سلم.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۲.
  3. التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه ذر.
  4. صحاح اللغه، ذیل واژه ذرو؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه ذرو.
  5. مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه رأی.
  6. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۴.
  7. مقاییس اللغه، ذیل واژه نسک؛ المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.
  8. سوره انعام، آیه ١۶٢.
  9. المصباح المنیر، ذیل واژه نسک؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه نسک.
  10. المیزان، ج١، ص٢٨٣.
  11. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۵.
  12. سوره بقره، آیه ١٢۴.
  13. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.
  14. مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.
  15. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۷.
  16. المیزان، ج١، ص٢٩۶.
  17. تفسیر عیاشی، ج١، ص۶٠ و ۶١.
  18. المیزان، ج١، ص٢٨۴. و ج١٧، ص٣٠۵.
  19. مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.
  20. رُوح الجنان و رَوْح الجنان، ج١، ص٢٠١.
  21. المصباح، ذیل واژه توب.
  22. مجمع البیان، ج١، ص٢١٠.
  23. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.
  24. درسنامه تفسیر آیات حج، ص۸۹.
  1. ﴿وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ﴾(سوره حجرات، آیه ۱۴)
  2. مانند ﴿ذُرِّیَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ﴾(سوره آل‌عمران، آیه ۳۴)

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.
  • تفسیر عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود عیاشی، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیة الاسلامیه.
  • رُوح‌الجنان و رَوْح‌الجنان، ابوالفتوح رازی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۴ق،
  • الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
  • معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الإعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
  • مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.
  • مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
  • المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.