آیه ۲۰۳ سوره بقره

آیه ۲۰۳ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که به برخی از امور درباره حج، مانند ایام تشریق، بیتوته در منا و کوچ از منا پرداخته است. در این آیه، به حاجیان در صورت مرتکب نشدن برخی از محرمات احرام، اختیار داده شده در هر کدام از روزهای دوازدهم یا سیزدهم ذی‌حجه از منا کوج کنند.

متن و ترجمه

﴿

وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَی وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

و خدا را در روزهای معلوم و معینی [که یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه ذوالحجه ایام وقوف در منی است] یاد کنید. پس هر که در دو روز [واجبات منی را انجام دهد و به کوچ کردن از آن] شتاب ورزد، گناهی بر او نیست، و هر که [تا روز سوم] تأخیر کند، بر او هم گناهی نیست، [اختیار کردن وقوف در منی چه در دو روز، چه در سه روز] برای کسی است که [از محرمات احرام] پرهیز کرده است؛ و از خدا پروا کنید و بدانید که یقیناً همه شما به سوی او محشور خواهید شد.

﴾

شرح واژگان

«اثم» در اصل به معنای تأخیر و کندی است، چنان‌که گفته می‌شود «ناق آثم»، یعنی «شتری که از قافله عقب مانده است». اثم به معنای ذنب و وزر نیز از همین معنا گرفته شده است؛ زیرا گناهکار از خیر و ثواب عقب می‌ماند. به باور برخی، این واژه در آیاتی از قرآن نیز، به همین معنا به کار رفته است؛ مانند آیه ﴿وَ إِذٰا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ﴾ آنها ترجمه این آیه را «به دلیل عزتِ موهوم خود، در مقابل تقوا کُند هستند» دانسته‌اند. البته واژه اثم، به معنای ذنب، وزر و معصیت با تفاوت‌هایی که با واژگان هم‌نوا دارد، به‌کار رفته است.

محتوا

در آیه ۲۰۳ سوره بقره، به چهار مطلب کلی اشاره شده است، که عبارت است از: ذکر خدا، بیتوته در منا، کوچ از منا، و رعایت تقوا؛ سه عمل نخست، مربوط به حج، و عمل چهارم شامل غیر حج نیز می‌شود.

ذکر

مراد از ذکر در عبارت ﴿وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَات﴾ نام خدا، یا ذکر قلبی، یا تکبیرهایی است که پس از نماز ظهرِ روز عید قربان تا نماز صبحِ روز سیزدهم ذی‌حجه گفته می‌شود. طبرسی، مفسر شیعه، ذکری که به آن امر شده را اینگونه دانسته است: «الله أکبر الله أکبر، لا إله إلاّ الله و الله أکبر، الله أکبر و لله الحمد، الله أکبر علی ما هدانا، الحمد لله علی ما أولانا، الله أکبر علی ما رزقناه من بهیمة الأنعام». به گفته او، نخستین تکبیر باید پس از نماز ظهر روز عید قربان، و آخرین آن پس از نماز صبح روز سیزدهم باشد.

روزهای معین

نوشتار(های) وابسته: ایام تشریق و مناسک ایام تشریق

در آیه ۲۰۳ سوره بقره، تعبیر به ‌﴿أَیّٰامٍ مَعْدُودٰات﴾ شده؛ ولی در آیه ۲۸ سوره حج تعبیر به ‌﴿أَیّٰامٍ مَعْلُومٰات﴾ شده است.

برخی از مفسران این دو «ایام» را متفاوت از هم دانسته‌اند. به نظر آنها مراد از «ایام معلومات» که در آیه ۲۰۳ سوره بقره آمده، دهه اول ذی‌حجه است، و مراد از «ایام معدودات» که در آیه ۲۸ سوره حج آمده، ایام تشریق است. زیرا به باور آنان، در ادامه آیهٔ ۲۸ سوره حج، به قربانی اشاره شده و عمل قربانی پس از گذشت دهه اول ذی‌حجه انجام می‌شود.

برخی از مفسران نیز، دو «ایام» را متفاوت از هم دانسته‌اند؛ ولی به عکس دیدگاه پیشین، معتقدند مراد از «ایام معلومات» ایام تشریق و منظور از «ایام معدودات» دهه اول ذی‌حجه است.

برخی دیگر از مفسران عقیده دارند که این دو «ایام» یکی است، و منظور از هر دو، ایام تشریق است. روایتی از امام صادق (ع) نیز، تأییدکننده این دیدگاه است.

بیتوته در منا

نوشتار(های) وابسته: بیتوته

عبارت ﴿أَیّٰامٍ مَعْدُودٰات﴾ به بیتوته در حج اشاره دارد که طی آن حاجی باید در شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌حجه در منا حضور داشته باشد.

کوچ از منا

جمله ﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقیٰ﴾ یعنی حج‌گزار پس از آن‌که شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌حجه در منا بیتوته کرد، می‌تواند روز دوازدهم از منی کوچ کرده و به مکه برود، و می‌تواند شب سیزدهم نیز بیتوته کند و روز سیزدهم به مکه برود.

درباره اینکه ﴿لِمَنِ اتَّقیٰ﴾ متعلق به کدام بخش از آیه است اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند متعلق به «تعجیل فی یومین» است. در این صورت، معنای آیه اینگونه خواهد شد که اگر کسی در حج رعایت صید کرده باشد، می‌تواند روز دوازدهم ذی‌حجه از منا کوچ کند، و گرنه باید تا روز سیزدهم در منا بماند. این دیدگاه را با سیاق آیات سازگارتر دانسته‌اند؛ زیرا برخی افراد می‌پنداشتند که کوچ روز دوازدهم گناه است، و برخی دیگر بر این باور بودند که کوچ روز سیزدهم گناه است، و این دو گروه یکدیگر را متهم می‌کردند. این آیه هر دو دیدگاه را ردّ و کوچ در هر دو روز را روا دانسته است.

دیدگاه دیگر این است که منظور، کسی است که در حج رعایت تقوا کرده، و حجّی مبرور و پوشاننده گناهان به‌جا آورده است، برای وی، تفاوتی نمی‌کند که در روز دوازدهم یا سیزدهم ذی‌حجه از منا کوچ کند. این دیدگاه را مطابق با روایات دانسته‌اند. زیرا بر اساس روایات، کسی که در حال احرام صید یا آمیزش از او سر نزده باشد می‌تواند روز دوازدهم کوچ کند، و گرنه باید روز سیزدهم نیز در منا بماند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
• تفسير القرآن الحكيم (تفسيرالمنار)، محمد رشيد رضا، بيروت، دارالمعرفه.
• تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى و دیگران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣۶٩ش.
• الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م.

• الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق.

• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.

• معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الإعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.

• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
• وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة، محمد بن حسن حرّ عاملى، تحقيق محمد رازى، دار احياء التراث العربى.