آیه حج

وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا
...و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد...

آیه حج؛ نود و هفتمین آیه سوره آل‌عمران و دربردارنده تشریع وجوب حج است. بر اساس این آیه، حج بر تمام کسانی که مستطیع هستند واجب است. برخی آیات دیگر مانند آیه ۱۹۶ سوره بقره و آیه ۲۷ سوره حج، هم آیات حج نامیده شده‌اند. برخی فقها، آیه را عام دانسته و وجوب آن را شامل همه انسانها حتی غیر مسلمانان نیز می‌دانند و معتقدند اسلام فقط شرط صحت حج است. بر اساس لحن آیه، حج از عباداتی است که باید از روی اخلاص و به قصد رضای خدا انجام شود.

مضمون آیه

بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی واجب کرده که استطاعت آن را داشته باشند و هر کس از آن روی گرداند و ناسپاسی کند، خداوند از جهانیان بی‌نیاز است:

فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ.

در آن، نشانه‌هايى روشن است [از جمله‌] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است.

آیات مربوط به حج و ارکان و احکام آن بسیارند و در سوره‌های قرآن پراکنده‌اند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از مفسران و دانش‌پژوهان از آن با همین تعبیر یاد کرده‌اند آیه ۹۷ سوره آل عمران است. افزون بر این، برخی از مفسران و فقها از آیه ۱۹۶ سوره بقره و آیه ۲۷ سوره حجّ به آیه حجّ تعبیر کرده‌اند.

بر پایه برخی نقل‌ها، آخرین آیه‌ای که در مدینه پیش از حرکت پیامبر(ص) به سوی مکه برای انجام مناسک حج نازل شد، همین آیه حجّ بود. بر اساس نقلی دیگر، این آیه همراه دیگر آیات سوره آل عمران در سال سوم هجرت در مدینه نازل شد و پیامبر(ص) تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفیق نیافت.

معارف آیه

حج در چه زمانی واجب شد؟

مفسران درباره زمان تشریع وجوب حج بر یک نظر نیستند. برخی بر این باورند که وجوب حج در زمان ابراهیم(ع) تشریع شد؛ چنان‌که در آیه ۲۷ سوره حجّ آمده است. ابراهیم(ع) مردم را به حج فراخواند و این وجوب تا روزگار بعثت پیامبر گرامی(ص) ادامه یافت و آیه {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} همان وجوب را امضا کرد. ‌ گروهی دیگر با این باور که سوره حج مکی است، دلالت آیه {وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالحَجِّ} بر وجوب حج را مربوط به پیش از هجرت دانسته‌اند. برخی دیگر به دلیل نزول سوره آل عمران و آیه {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} در سال سوم هجرت ، تشریع وجوب حج را مربوط به همان سال دانسته‌اند. گروهی نیز نزول آیه ۱۹۶ سوره بقره در سال ششم هجرت یا نزول آیه ۹۶ سوره آل عمران را سبب وجوب حج دانسته‌اند ؛ اما بسیاری از مفسران وجوب حج را مربوط به سال دهم با نزول آیه ۹۷ آل عمران یا آیه ۲۷ حج دانسته‌اند. روایت‌هایی از معصومان(ع) نیز مؤید همین سخن است. برخی وجود لام در (لِلَّهِ} و کلمه {عَلَی} در آیه {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} و نیز جمله خبریه و اسمیه بودن آن را موجب دلالت بر وجوب حج و تأکید بر آن دانسته‌اند.

کسانی که حج بر آنها واجب است

برخی بر عمومیت خطاب در آیه حج ادعای اجماع کرده‌اند؛ یعنی همگان اعم از مرد، زن، مومن و کافر را در برمی‌گیرد؛ اما به جهت عدم توجه تکلیف به صغیر، شامل وی نمی‌شود. بر اساس روایتی، پیامبر گرامی(ص) پیروان سایر ادیان را نیز مخاطب آیه دانست و آنان را به انجام حج فرمان داد؛ ولی ایشان از به جای آوردن آن سر باززدند و بدین جهت آیه ۹۷ سوره آل عمران {وَمَن کفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ العَالَمِینَ} نازل شد. فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل‌ سنت بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و اسلام فقط شرط صحت آن دانسته شده است نه شرط وجوب. برخی دیگر بر این باورند که حج عبادت است و کافران به عبادات اسلامی مکلف نیستند.

استطاعت (شرط واجب شدن حج)

در آیه {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلا} وجوب حج به استطاعت مشروط شده است. مفسران و فقیهان درباره استطاعت که شرط وجوب حج است، اختلاف‌نظر دارند. برخی استطاعت را توان تأمین هزینه سفر و مَرکَب (وسیله نقلیه) معنا کرده‌اند؛ چنان‌که روایتی از رسول خدا(ص) مؤید همین مطلب است. برخی دیگر استطاعت را به صحت بدن و توان راه‌رفتن تفسیر کرده‌اند. بسیاری از فقیهان شیعه و نیز برخی از اهل‌ سنت مقصود از استطاعت را در آیه عام دانسته‌اند که شامل استطاعت مالی، جانی، طریقی و زمانی می‌شود ؛ چنان‌که حضرت علی(ع) مقصود از «سبیل» در آیه را صحت بدن و هزینه و مَرکَب سفر دانسته است. روایت‌های دیگر معصومان نیز مؤید همین معنا هستند.

حج واجب فوری است

برخی از مفسران اهل‌ سنت نزول آیه حج در سال سوم هجرت و حج نگزاردن پیامبر تا سال دهم هجرت را دلیل عدم فوریت وجوب حج دانسته‌اند. فقیهان شیعه و بسیاری از اهل‌ سنت بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام حج پس از حصول استطاعت و بقیه شروط وجوب حج استدلال کرده‌اند. در این زمینه ادعای اتفاق‌نظر نیز شده است.

تکرار حج

بر اساس آیه حج و دیگر آیات مربوط به آن، بر هر انسانی یک بار حج واجب می‌شود ؛ زیرا امر به حج در آیات، بر ایجاد ماهیت حج دلالت دارد و ایجاد ماهیت با انجام یک بار محقق می‌گردد. افزون بر اجماع بر این مطلب که برخی ادعا کرده‌اند ، پاسخ رسول خدا به سؤال‌کنندگان در این زمینه، مؤید همین مطلب است.

معنی «من کفر» در آیه

مفسران مقصود از {مَن کَفَر} را در آیه حج کسی دانسته‌اند که منکر وجوب حج گردد ؛ اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمی‌شود. بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {وَ مَن کفَرَ} کفر به معنای خروج از دایره اسلام نیست، بلکه کُفران نعمت است؛ زیرا امتثال امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است. پیامبر گرامی(ص) ذیل آیه حجّ فرمود: هر کس هزینه سفر و مرکب آن را داشته باشد و حج نگزارد، به دین یهود یا نصارا از دنیا می‌رود. برخی گفته‌اند معنای این حدیث، سخت گرفتن بر تارکان حج است، نه یهودی یا نصرانی شدن واقعی آنان.

اخلاص در حج

بر اساس آیه ۹۷ سوره آل عمران حج از حقوق الهی بر بندگان است: {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} و بندگان خدا باید از روی اخلاص، حج را برای خداوند انجام دهند.

پیوند به بیرون

• آيه حج؛ حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
• آیات حج در قرآن کریم؛ راسخون
• منتخب احکام حج؛ مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آیه حج.

• احکام القرآن: الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
• ارشاد الاذهان: العلامة الحلی (م ۷۲۶ق.)، به کوشش فارس الحسون، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
• التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛
• تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۴ق؛
• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛
• تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
• جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
• جواهر الکلام: النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛
• الخلاف: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛
• الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
• روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛
• روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛
• ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
• شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛
• الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
• کشاف القناع: منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
• کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛
• کنز العرفان فی فقه القرآن: الفاضل المقداد (م.۸۲۶ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش؛
• مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌ دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
• المجموع شرح المهذب: النووی (م.۶۷۶ق.)،‌دار الفکر؛
• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
• منتهی المطلب: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
• المنیر: وهبة الزحیلی، بیروت،‌ دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛
• المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛
• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.