انس الساری: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۹: خط ۲۹:
}}
}}


'''انس الساری''' سفرنامه [[حج]] نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است که در آن حوادث سفرش را به مکه گزارش کرده است. سفر ابن ملیح از [[مراکش]] تا [[مکه]] و سپس بازگشت به مراکش بیش از دو سال از فاصله سال های 1040 تا 1042 به طول انجامید و سفرنامه‌اش به احتمال بعد از سال 1045 نگاشته شده است. سفرنامه که نثری ادبی و آمیخته به شعرهای متعدد دارد، حاوی گزارشی دقیق از منازل سفر حج مردمان مغرب اسلامی و توصیف شهرهای مصر، مکه و مدینه است. از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه نویسنده پی برد. او سفرش را با کاروانی از صوفیان مغرب آغاز کرد و در طول سفر نیز به دیدار مشایخ صوفیه می‌رفت.
'''انس الساری''' سفرنامه [[حج]] نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به ابن ملیح است. سفر ابن ملیح از [[مراکش]] تا [[مکه]] و سپس بازگشت به مراکش بیش از دو سال در فاصله سال های 1040 تا 1042 قمری به طول انجامید و گویا او سفرنامه‌اش را بعد از سال 1045 نگاشته است.


سفرنامه انس الساری که نویسنده آن به زیارت مقابر و زیارتگاه‌های منسوب به انبیا، امام‌زادگان، علما و صوفیه پایبندی داشته است، از نظر معرفی اماکن زیارتی در طول سفر در شمال آفریقا، مصر، شام و حجاز ارزشمند است که از آن میان می‌توان به توصیف قبور امامان(ع) در [[بقیع]] اشاره کرد.
سفرنامه که نثری ادبی دارد و آمیخته به شعرهای متعدد است، حاوی گزارشی دقیق و شامل اطلاعات جغرافیای طبیعی و انسانی از منازل سفر حج مردمان مغرب اسلامی است.  


==نام کتاب و نویسنده==
این سفرنامه که نویسنده آن به زیارت مقابر و زیارتگاه‌های منسوب به انبیا، امام‌زادگان، علما و صوفیه پایبندی داشته است، از نظر شناخت فرهنگ زیارت و اماکن زیارتی در شمال آفریقا، مصر، شام و حجاز ارزشمند است. سفرنامه همچنین شامل توصیفی قبور امامان(ع) در قبرستان [[بقیع]] در مدینه و مختصری از فضایل ایشان است. توصیف مفصل بناها و زیارتگاه‌های  [[مصر]] و گزارش برخی جزییات بنای [[مسجدالنبی]] بعد از بازسازی سال ۸۷۹ قمری، از ویژگی‌های کتاب است.
نام کامل این اثر انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب است.<ref>الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.</ref>
 
ابن ملیح به تصوف گرایش داشت و سفرش را با کاروانی از صوفیان مغرب آغاز کرد و در طول سفر نیز به دیدار مشایخ صوفیه رفته و از آنان یاد کرده است.
 
==نام و نشان سفرنامه و نویسنده==
نام کامل این اثر '''انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب''' است.<ref>الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.</ref>


نویسنده این کتاب، یکی از اهالی [[مراکش]] به نام ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است. درباره زندگی او، جز آن‌چه در خود کتاب می‌توان یافت، آگاهی نداریم و تاریخ تولد و مرگ او نیز معلوم نیست.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص194.</ref>  
نویسنده این کتاب، یکی از اهالی [[مراکش]] به نام ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است. درباره زندگی او، جز آن‌چه در خود کتاب می‌توان یافت، آگاهی نداریم و تاریخ تولد و مرگ او نیز معلوم نیست.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص194.</ref>  


== زمان سفر و نگارش سفرنامه ==
==== زمان سفر و نگارش سفرنامه ====
سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی [[ولید بن زیدان سعدی]] (درگذشت 1045ق.) پادشاه مراکش<ref>انس الساری، ص103.</ref> از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده<ref>انس الساری، ص103.</ref> ، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال در پی بازگشت از سفرش نگاشته است.
سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی [[ولید بن زیدان سعدی]] (درگذشت 1045ق.) پادشاه مراکش<ref>انس الساری، ص103.</ref> از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده<ref>انس الساری، ص103.</ref> ، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال پس از بازگشت از سفر نگاشته است.
 
کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است.<ref>انس الساری، ص2.</ref> در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است.<ref>انس الساری، ص29-30.</ref> مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به [[مصر]] و از آن‌جا به [[حجاز]] بوده است.  


==سبک و ویژگی‌ها==
==اهمیت و سبک==


اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیقی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، پر آب بودن چشمه‌ها<ref>انس الساری، ص29.</ref> ، مهمان‌نواز بودن مردم<ref>انس الساری، ص26-27.</ref> ، زبان آن‌ها<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای [[سفر حج]] برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها به مصر که راه دریایی بوده، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.<ref>دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.</ref>  
اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیق جغرافیایی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، پر آب بودن چشمه‌ها<ref>انس الساری، ص29.</ref> ، مهمان‌نواز بودن مردم<ref>انس الساری، ص26-27.</ref> ، زبان آن‌ها<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای [[سفر حج]] برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها به مصر که راه دریایی بوده، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.<ref>دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.</ref>  


==== سبک نگارش ====
==== سبک نگارش ====
از مطالب کتاب می‌توان به دانش نویسنده در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. ابن ملیح سفرنامه خود را به نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در مراکش رایج بوده، نوشته است.<ref>السیاسة و المجتمع، ص429.</ref> متن سفرنامه سرشار از مترادفات، تشبیهات، القاب طولانی، و اِطناب است. نویسنده در جای جای کتاب، برای بیان عواطف و احساسات خود، خواه در وصف زیبایی شهرها و مناظر طبیعی و خواه در بیان احساسات دینی، از شعر بهره برده است.<ref>انس الساری، ص41. انس الساری، ص92.</ref> از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه وی که آن هنگام در مغرب رایج بوده، پی برد.  
از مطالب کتاب می‌توان به دانش نویسنده در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. ابن ملیح سفرنامه خود را به نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در مراکش رایج بوده، نوشته است.<ref>السیاسة و المجتمع، ص429.</ref> متن سفرنامه سرشار از مترادفات، تشبیهات، القاب طولانی، و اِطناب است. نویسنده در جای جای کتاب، برای بیان عواطف و احساسات خود، خواه در وصف زیبایی شهرها و مناظر طبیعی و خواه در بیان احساسات دینی، از شعر بهره برده است.<ref>انس الساری، ص41. انس الساری، ص92.</ref> از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه وی که آن هنگام در مغرب رایج بوده، پی برد.  


== آرامگاه‌ها و مزار صوفیان ==
== سفر با کاروان صوفیان ==
کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است.<ref>انس الساری، ص2.</ref> در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است.<ref>انس الساری، ص29-30.</ref> مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به [[مصر]] و از آن‌جا به [[حجاز]] بوده است
 
==== وصف مزار صوفیان ====
نویسنده سفر خود را با زیارت آرامگاه‌ها و مزار صوفیان و اولیا چون [[ابوعباس سبتی|ابوعباس سَبتی]] آغاز کرده<ref>انس الساری، ص2.</ref> و در طول سفر نیز به دیدار با صوفیان و زیارت قبور صوفیان در شهرهای گوناگون رفته و به معرفی هریک از آنان و شرح مختصر زندگی و بیان کراماتشان پرداخته است.<ref>انس الساری، ص14-24. انس الساری، ص49.</ref> ابن ملیح در ذکر زندگی‌نامه صوفیان و کرامات آن‌ها از کتاب التَّشَوُّف تادِلی، نگاشته قرن دهم ق. بهره فراوان برده است.<ref>التشوف الی رجال التصوف، ص464-465.</ref>  
نویسنده سفر خود را با زیارت آرامگاه‌ها و مزار صوفیان و اولیا چون [[ابوعباس سبتی|ابوعباس سَبتی]] آغاز کرده<ref>انس الساری، ص2.</ref> و در طول سفر نیز به دیدار با صوفیان و زیارت قبور صوفیان در شهرهای گوناگون رفته و به معرفی هریک از آنان و شرح مختصر زندگی و بیان کراماتشان پرداخته است.<ref>انس الساری، ص14-24. انس الساری، ص49.</ref> ابن ملیح در ذکر زندگی‌نامه صوفیان و کرامات آن‌ها از کتاب التَّشَوُّف تادِلی، نگاشته قرن دهم ق. بهره فراوان برده است.<ref>التشوف الی رجال التصوف، ص464-465.</ref>  
==گزارش از مصر==
کاروان پس از گذراندن 162 منزل<ref>انس الساری، ص142.</ref> در 13 [[شوال]] 1041ق. به مصر رسیده است.<ref>انس الساری، ص43.</ref> شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده<ref>انس الساری، ص43-46.</ref> و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است.<ref>انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.</ref>


==گزارش از مصر==
نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره<ref>انس الساری، ص67.</ref> و اهرام<ref>انس الساری، ص68.</ref> دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون<ref>انس الساری، ص47.</ref> و جامع الازهر<ref>انس الساری، ص48.</ref> از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است.  
کاروان پس از گذراندن 162 منزل<ref>انس الساری، ص142.</ref> در 13 [[شوال]] 1041ق. به مصر رسیده است.<ref>انس الساری، ص43.</ref> شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده<ref>انس الساری، ص43-46.</ref> و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است.<ref>انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.</ref> نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره<ref>انس الساری، ص67.</ref> و اهرام<ref>انس الساری، ص68.</ref> دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون<ref>انس الساری، ص47.</ref> و جامع الازهر<ref>انس الساری، ص48.</ref> از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است. وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (ع)، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر [[زید بن علی|زید]] بن [[علی بن حسین]]<ref>مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.</ref> و [[نفیسه]] دخت گرامی ایشان<ref>انس الساری، ص53.</ref> رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است.<ref>انس الساری، ص55-60.</ref> در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص69.</ref>  
 
==== زیارتگاه‌های مصر ====
وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (ع)، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر [[زید بن علی|زید]] بن [[علی بن حسین]]<ref>مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.</ref> و [[نفیسه]] دخت گرامی ایشان<ref>انس الساری، ص53.</ref> رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است.<ref>انس الساری، ص55-60.</ref>  
 
در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص69.</ref>  


==گزارش از مکه==
==گزارش از مکه==


از آن پس، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا [[مکه]] اکتفا کرده است<ref>انس الساری، ص142.</ref> ؛ مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های [[کاروان شام|شام]] و [[کاروان غزه|غزه]] و دیگر کاروان‌ها است.<ref>انس الساری، ص71.</ref> کاروان در 7 [[ذی‌حجه]] به مکه رسیده است.<ref>انس الساری، ص76.</ref> ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب [[حج]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.</ref> او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده<ref>انس الساری، ص80-81.</ref> و برخی ویژگی‌های ظاهری [[کعبه]]<ref>انس الساری، ص82-86.</ref> همچون ارتفاع [[ارکان]] و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ [[حجرالاسود]] و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر<ref>انس الساری، ص83.</ref> و فضیلت‌ها و کرامات [[زیارت کعبه]] ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص84-85.</ref>  
بعد از وصف مصر، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا [[مکه]] اکتفا کرده است<ref>انس الساری، ص142.</ref> مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های [[کاروان شام|شام]] و [[کاروان غزه|غزه]] و دیگر کاروان‌ها است.<ref>انس الساری، ص71.</ref>  
 
کاروان در 7 [[ذی‌حجه]] به مکه رسیده است.<ref>انس الساری، ص76.</ref> ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب [[حج]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.</ref>  
 
او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده<ref>انس الساری، ص80-81.</ref> و برخی ویژگی‌های ظاهری [[کعبه]]<ref>انس الساری، ص82-86.</ref> همچون ارتفاع [[ارکان]] و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ [[حجرالاسود]] و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر<ref>انس الساری، ص83.</ref> و فضیلت‌ها و کرامات [[زیارت کعبه]] ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص84-85.</ref>  


==گزارش از مدینه==
==گزارش از مدینه==


در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی [[مدینه]] شده است.<ref>انس الساری، ص89.</ref> در مسیر مدینه، از [[مسجد غزاله]] و [[آبارعلی]] دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند.<ref>انس الساری، ص91-92.</ref> این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و [[قبر پیامبر]]<ref>انس الساری، ص96-98.</ref> آگاهی‌های ارزنده‌ای از [[مسجدالنبی]] ارائه کرده است. او [[منبر پیامبر]] را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص99.</ref> وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار [[قایتبای]] به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.<ref>مجلة مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیه، س1421، ش6، ‌ ص132، «رحلة القیسی الی مدینه المنوره.</ref> او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref> به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref>  
در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی [[مدینه]] شد.<ref>انس الساری، ص89.</ref>  
 
==== آبار علی ====
در مسیر مدینه، از [[مسجد غزاله]] و [[آبار علی]] دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند.<ref>انس الساری، ص91-92.</ref>  
 
==== مسجدالنبی ====
این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و [[قبر پیامبر]]<ref>انس الساری، ص96-98.</ref> آگاهی‌های ارزنده‌ای از [[مسجدالنبی]] ارائه کرده است. او [[منبر پیامبر]] را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص99.</ref> وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار [[قایتبای]] به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.
 
او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref> به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref>


==== مسجدهای مدینه ====
ابن ملیح از دو [[مسجد قبا]] و [[مسجد فتح|فتح]] دیدن کرده و به بازسازی مسجد قبا به سال 671ق. اشاره و طول و عرض مسجد و ساختمان آن را به اختصار یاد نموده است.<ref>انس الساری، ص104-106.</ref> سپس به زیارت [[شهدای احد]] رفته و از [[قبر حمزه]] و فضیلت‌های ایشان سخن گفته است.<ref>انس الساری، ص107.</ref>  
ابن ملیح از دو [[مسجد قبا]] و [[مسجد فتح|فتح]] دیدن کرده و به بازسازی مسجد قبا به سال 671ق. اشاره و طول و عرض مسجد و ساختمان آن را به اختصار یاد نموده است.<ref>انس الساری، ص104-106.</ref> سپس به زیارت [[شهدای احد]] رفته و از [[قبر حمزه]] و فضیلت‌های ایشان سخن گفته است.<ref>انس الساری، ص107.</ref>  


===قبرستان بقیع===
====قبرستان بقیع====
نویسنده در وصف [[بقیع]] به برخی مشاهد آن مانند مشهد [[مالک بن انس]]، عباس، [[محمد بن حنفیه]]، [[فاطمه بنت اسد]]، [[عقیل بن ابی طالب]]، [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر (ص)]] و [[عثمان بن عفان]] اشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است.<ref>انس الساری، ص107-115.</ref>  
نویسنده در وصف [[بقیع]] به برخی مشاهد آن مانند مشهد [[مالک بن انس]]، عباس، [[محمد بن حنفیه]]، [[فاطمه بنت اسد]]، [[عقیل بن ابی طالب]]، [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر (ص)]] و [[عثمان بن عفان]]<nowiki/>اشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است.<ref>انس الساری، ص107-115.</ref>  


ابن ملیح ضمن اشاره به قبور اهل بیت، پاره‌ای از فضیلت‌های [[حسنین]] (علیهماالسّلام) را بیان کرده و [[امام محمدباقر (علیه‌السّلام)]] را از اولیای خدا و مدوّن حقائق [[صوفیه]] دانسته<ref>انس الساری، ص110.</ref> و به جایگاه علمی و معنوی [[امام صادق (علیه‌السّلام)]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص111. ‌</ref> وی همچنین به نزول [[آیه تطهیر]] در حق [[اهل بیت]] اشاره کرده است.<ref>انس الساری، ص110.</ref>  
ابن ملیح ضمن اشاره به قبور [[اهل بیت]]، پاره‌ای از فضیلت‌های [[حسنین]] (ع) را بیان کرده و [[امام محمدباقر (علیه‌السّلام)|امام محمدباقر (ع)]] را از اولیای خدا و مدوّن حقائق [[صوفیه]] دانسته<ref>انس الساری، ص110.</ref> و به جایگاه علمی و معنوی [[امام صادق (علیه‌السّلام)|امام صادق (ع)]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص111. ‌</ref> وی همچنین به نزول [[آیه تطهیر]] در حق اهل بیت اشاره کرده است.<ref>انس الساری، ص110.</ref>  


===هدیه پادشاه مراکش به مسجدالنبی===
====هدیه پادشاه مراکش به مسجدالنبی====


نویسنده در این بخش، از هدیه پادشاه مراکش، ولید بن زیدان، به [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] سخن گفته که شامل دو شمعدان طلا سوار بر دو یاقوت کبود، دو شمعدان از نقره خالص، دو صندوق مملو از شمع عنبر، سکه‌های طلا و نامه‌ای همراه با یک قصیده بوده است.<ref>انس الساری، ص103.</ref> این هدیه به دست یکی از سرداران نظامی پادشاه که در جایی میان درعه و تابلبالت، از شهرهای [[مغرب]]، به کاروان پیوسته بود، به مسجدالنبی تقدیم شد.<ref>انس الساری، ص28؛انس الساری، ص103.</ref>  
نویسنده در این بخش، از هدیه پادشاه مراکش، ولید بن زیدان، به [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] سخن گفته که شامل دو شمعدان طلا سوار بر دو یاقوت کبود، دو شمعدان از نقره خالص، دو صندوق مملو از شمع عنبر، سکه‌های طلا و نامه‌ای همراه با یک قصیده بوده است.<ref>انس الساری، ص103.</ref> این هدیه به دست یکی از سرداران نظامی پادشاه که در جایی میان درعه و تابلبالت، از شهرهای [[مغرب]]، به کاروان پیوسته بود، به مسجدالنبی تقدیم شد.<ref>انس الساری، ص28؛انس الساری، ص103.</ref>  


==بازگشت از سفر==
==مسیر بازگشت==


در هفتم [[محرم]]، کاروان مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص124-129.</ref> از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است.<ref>انس الساری، ص96، 125.</ref>  
در هفتم [[محرم]]، کاروان، مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص124-129.</ref> از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است.<ref>انس الساری، ص96، 125.</ref>  


کاروانیان در پی 55 روز اقامت در مصر<ref>انس الساری، ص131.</ref> 17 روز در کرداسه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، هفت روز در سیوه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، 17 روز در روستای محمد بن جلیل که به نام یکی از صوفیان بوده<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، در 3 [[شوال]] سال 1042ق. وارد درعه شده است.<ref>انس الساری، ص135.</ref> شرح مسیر سفر با ورود کاروان به تکانه<ref>انس الساری، ص136.</ref> به پایان رسیده و نویسنده تاریخ ورود خود به مراکش را یاد نکرده است.
کاروانیان در پی 55 روز اقامت در مصر<ref>انس الساری، ص131.</ref> 17 روز در کرداسه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، هفت روز در سیوه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، 17 روز در روستای محمد بن جلیل که به نام یکی از صوفیان بوده<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، در 3 [[شوال]] سال 1042ق. وارد درعه شده است.<ref>انس الساری، ص135.</ref> شرح مسیر سفر با ورود کاروان به تکانه<ref>انس الساری، ص136.</ref> به پایان رسیده و نویسنده تاریخ ورود خود به مراکش را یاد نکرده است.


==چاپ‌ها و نسخ خطی==
==نسخه خطی و چاپی==


از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.<ref>الاعلام، ج6، ص8.</ref> این کتاب به سال 1968م. با تحقیق محمد الفاسی در شهر فاس کشور مغرب در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000م. تجدید چاپ شده است.
از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.<ref>الاعلام، ج6، ص8.</ref> این کتاب به سال 1968میلادی با تحقیق محمد الفاسی در شهر [[فاس]] [[کشور مغرب]] در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000میلادی تجدید چاپ شده است.


==پانویس==
==پانویس==

نسخهٔ ‏۵ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۵۲

انس الساری
پدید آورندگان
نویسنده محمد بن احمدابن ملیح
تاریخ نگارش قرن یازدهم
محتوا
موضوع سفرنامه حج
زبان عربی
نشر
تعداد جلد 1 جلد
تعداد صفحات 193
قطع قطع وزیری
محل نشر شهر فاس کشور مغرب
تاریخ نشر 1968م.

انس الساری سفرنامه حج نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به ابن ملیح است. سفر ابن ملیح از مراکش تا مکه و سپس بازگشت به مراکش بیش از دو سال در فاصله سال های 1040 تا 1042 قمری به طول انجامید و گویا او سفرنامه‌اش را بعد از سال 1045 نگاشته است.

سفرنامه که نثری ادبی دارد و آمیخته به شعرهای متعدد است، حاوی گزارشی دقیق و شامل اطلاعات جغرافیای طبیعی و انسانی از منازل سفر حج مردمان مغرب اسلامی است.

این سفرنامه که نویسنده آن به زیارت مقابر و زیارتگاه‌های منسوب به انبیا، امام‌زادگان، علما و صوفیه پایبندی داشته است، از نظر شناخت فرهنگ زیارت و اماکن زیارتی در شمال آفریقا، مصر، شام و حجاز ارزشمند است. سفرنامه همچنین شامل توصیفی قبور امامان(ع) در قبرستان بقیع در مدینه و مختصری از فضایل ایشان است. توصیف مفصل بناها و زیارتگاه‌های مصر و گزارش برخی جزییات بنای مسجدالنبی بعد از بازسازی سال ۸۷۹ قمری، از ویژگی‌های کتاب است.

ابن ملیح به تصوف گرایش داشت و سفرش را با کاروانی از صوفیان مغرب آغاز کرد و در طول سفر نیز به دیدار مشایخ صوفیه رفته و از آنان یاد کرده است.

نام و نشان سفرنامه و نویسنده

نام کامل این اثر انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب است.[۱]

نویسنده این کتاب، یکی از اهالی مراکش به نام ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به ابن ملیح است. درباره زندگی او، جز آن‌چه در خود کتاب می‌توان یافت، آگاهی نداریم و تاریخ تولد و مرگ او نیز معلوم نیست.[۲]

زمان سفر و نگارش سفرنامه

سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی ولید بن زیدان سعدی (درگذشت 1045ق.) پادشاه مراکش[۳] از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده[۴] ، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال پس از بازگشت از سفر نگاشته است.

اهمیت و سبک

اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیق جغرافیایی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی[۵] ، پر آب بودن چشمه‌ها[۶] ، مهمان‌نواز بودن مردم[۷] ، زبان آن‌ها[۸] ، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای سفر حج برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها به مصر که راه دریایی بوده، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.[۹]

سبک نگارش

از مطالب کتاب می‌توان به دانش نویسنده در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. ابن ملیح سفرنامه خود را به نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در مراکش رایج بوده، نوشته است.[۱۰] متن سفرنامه سرشار از مترادفات، تشبیهات، القاب طولانی، و اِطناب است. نویسنده در جای جای کتاب، برای بیان عواطف و احساسات خود، خواه در وصف زیبایی شهرها و مناظر طبیعی و خواه در بیان احساسات دینی، از شعر بهره برده است.[۱۱] از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه وی که آن هنگام در مغرب رایج بوده، پی برد.

سفر با کاروان صوفیان

کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است.[۱۲] در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است.[۱۳] مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به مصر و از آن‌جا به حجاز بوده است

وصف مزار صوفیان

نویسنده سفر خود را با زیارت آرامگاه‌ها و مزار صوفیان و اولیا چون ابوعباس سَبتی آغاز کرده[۱۴] و در طول سفر نیز به دیدار با صوفیان و زیارت قبور صوفیان در شهرهای گوناگون رفته و به معرفی هریک از آنان و شرح مختصر زندگی و بیان کراماتشان پرداخته است.[۱۵] ابن ملیح در ذکر زندگی‌نامه صوفیان و کرامات آن‌ها از کتاب التَّشَوُّف تادِلی، نگاشته قرن دهم ق. بهره فراوان برده است.[۱۶]

گزارش از مصر

کاروان پس از گذراندن 162 منزل[۱۷] در 13 شوال 1041ق. به مصر رسیده است.[۱۸] شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده[۱۹] و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است.[۲۰]

نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره[۲۱] و اهرام[۲۲] دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون[۲۳] و جامع الازهر[۲۴] از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است.

زیارتگاه‌های مصر

وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (ع)، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر زید بن علی بن حسین[۲۵] و نفیسه دخت گرامی ایشان[۲۶] رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است.[۲۷]

در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است.[۲۸]

گزارش از مکه

بعد از وصف مصر، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا مکه اکتفا کرده است[۲۹] مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های شام و غزه و دیگر کاروان‌ها است.[۳۰]

کاروان در 7 ذی‌حجه به مکه رسیده است.[۳۱] ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب حج پرداخته است.[۳۲]

او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده[۳۳] و برخی ویژگی‌های ظاهری کعبه[۳۴] همچون ارتفاع ارکان و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ حجرالاسود و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر[۳۵] و فضیلت‌ها و کرامات زیارت کعبه ‌گزارش کرده است.[۳۶]

گزارش از مدینه

در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی مدینه شد.[۳۷]

آبار علی

در مسیر مدینه، از مسجد غزاله و آبار علی دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند.[۳۸]

مسجدالنبی

این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و قبر پیامبر[۳۹] آگاهی‌های ارزنده‌ای از مسجدالنبی ارائه کرده است. او منبر پیامبر را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است.[۴۰] وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار قایتبای به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.

او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است.[۴۱] به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است.[۴۲]

مسجدهای مدینه

ابن ملیح از دو مسجد قبا و فتح دیدن کرده و به بازسازی مسجد قبا به سال 671ق. اشاره و طول و عرض مسجد و ساختمان آن را به اختصار یاد نموده است.[۴۳] سپس به زیارت شهدای احد رفته و از قبر حمزه و فضیلت‌های ایشان سخن گفته است.[۴۴]

قبرستان بقیع

نویسنده در وصف بقیع به برخی مشاهد آن مانند مشهد مالک بن انس، عباس، محمد بن حنفیه، فاطمه بنت اسد، عقیل بن ابی طالب، همسران پیامبر (ص) و عثمان بن عفاناشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است.[۴۵]

ابن ملیح ضمن اشاره به قبور اهل بیت، پاره‌ای از فضیلت‌های حسنین (ع) را بیان کرده و امام محمدباقر (ع) را از اولیای خدا و مدوّن حقائق صوفیه دانسته[۴۶] و به جایگاه علمی و معنوی امام صادق (ع) پرداخته است.[۴۷] وی همچنین به نزول آیه تطهیر در حق اهل بیت اشاره کرده است.[۴۸]

هدیه پادشاه مراکش به مسجدالنبی

نویسنده در این بخش، از هدیه پادشاه مراکش، ولید بن زیدان، به مسجدالنبی سخن گفته که شامل دو شمعدان طلا سوار بر دو یاقوت کبود، دو شمعدان از نقره خالص، دو صندوق مملو از شمع عنبر، سکه‌های طلا و نامه‌ای همراه با یک قصیده بوده است.[۴۹] این هدیه به دست یکی از سرداران نظامی پادشاه که در جایی میان درعه و تابلبالت، از شهرهای مغرب، به کاروان پیوسته بود، به مسجدالنبی تقدیم شد.[۵۰]

مسیر بازگشت

در هفتم محرم، کاروان، مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است.[۵۱] از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است.[۵۲]

کاروانیان در پی 55 روز اقامت در مصر[۵۳] 17 روز در کرداسه[۵۴] ، هفت روز در سیوه[۵۵] ، 17 روز در روستای محمد بن جلیل که به نام یکی از صوفیان بوده[۵۶] ، در 3 شوال سال 1042ق. وارد درعه شده است.[۵۷] شرح مسیر سفر با ورود کاروان به تکانه[۵۸] به پایان رسیده و نویسنده تاریخ ورود خود به مراکش را یاد نکرده است.

نسخه خطی و چاپی

از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.[۵۹] این کتاب به سال 1968میلادی با تحقیق محمد الفاسی در شهر فاس کشور مغرب در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000میلادی تجدید چاپ شده است.

پانویس

  1. ↑ الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.
  2. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص194.
  3. ↑ انس الساری، ص103.
  4. ↑ انس الساری، ص103.
  5. ↑ انس الساری، ص28.
  6. ↑ انس الساری، ص29.
  7. ↑ انس الساری، ص26-27.
  8. ↑ انس الساری، ص28.
  9. ↑ دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.
  10. ↑ السیاسة و المجتمع، ص429.
  11. ↑ انس الساری، ص41. انس الساری، ص92.
  12. ↑ انس الساری، ص2.
  13. ↑ انس الساری، ص29-30.
  14. ↑ انس الساری، ص2.
  15. ↑ انس الساری، ص14-24. انس الساری، ص49.
  16. ↑ التشوف الی رجال التصوف، ص464-465.
  17. ↑ انس الساری، ص142.
  18. ↑ انس الساری، ص43.
  19. ↑ انس الساری، ص43-46.
  20. ↑ انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.
  21. ↑ انس الساری، ص67.
  22. ↑ انس الساری، ص68.
  23. ↑ انس الساری، ص47.
  24. ↑ انس الساری، ص48.
  25. ↑ مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.
  26. ↑ انس الساری، ص53.
  27. ↑ انس الساری، ص55-60.
  28. ↑ انس الساری، ص69.
  29. ↑ انس الساری، ص142.
  30. ↑ انس الساری، ص71.
  31. ↑ انس الساری، ص76.
  32. ↑ انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.
  33. ↑ انس الساری، ص80-81.
  34. ↑ انس الساری، ص82-86.
  35. ↑ انس الساری، ص83.
  36. ↑ انس الساری، ص84-85.
  37. ↑ انس الساری، ص89.
  38. ↑ انس الساری، ص91-92.
  39. ↑ انس الساری، ص96-98.
  40. ↑ انس الساری، ص99.
  41. ↑ انس الساری، ص100.
  42. ↑ انس الساری، ص100.
  43. ↑ انس الساری، ص104-106.
  44. ↑ انس الساری، ص107.
  45. ↑ انس الساری، ص107-115.
  46. ↑ انس الساری، ص110.
  47. ↑ انس الساری، ص111. ‌
  48. ↑ انس الساری، ص110.
  49. ↑ انس الساری، ص103.
  50. ↑ انس الساری، ص28؛انس الساری، ص103.
  51. ↑ انس الساری، ص124-129.
  52. ↑ انس الساری، ص96، 125.
  53. ↑ انس الساری، ص131.
  54. ↑ انس الساری، ص132.
  55. ↑ انس الساری، ص132.
  56. ↑ انس الساری، ص132.
  57. ↑ انس الساری، ص135.
  58. ↑ انس الساری، ص136.
  59. ↑ الاعلام، ج6، ص8.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل انس الساری.
  • الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام: عباس بن ابراهیم السملالی، رباط، ملکیه، 1396ق.
  • الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
  • التشوف الی رجال التصوف و اخبار ابی عباس السبتی: ابن زیات (درگذشت 627ق.)، احمد التوفیق، رباط، کلیة الآداب، 1997م.
  • دلیل مؤرخ المغرب الاقصی: عبدالسلام بن عبدالقادر المری، بیروت، دار الفکر، 1418ق.
  • رحلة الرحلات مکه فی مائة رحلة مغربیه و رحله: عبدالهادی التازی، ریاض، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، به کوشش طاشکندی، 1426ق.
  • السیاسة و المجتمع فی العصر السعدی: ابراهیم حرکات، دار الرشاد الحدیثیه، 1408ق.
  • فصلنامه مرکز بحوث و الدراسات الاسلامیه.
  • مزارات اهل بیت و تاریخها: محمد حسین الحسینی الجلالی، اعلمی، 1415ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=انس_الساری&oldid=37989»