اربعین

اربعین حسینی، چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) است که هر ساله در بیستم ماه صفر، توسط شیعیان بزرگ داشته می‌شود. شیعیان در این روز برای شهادت امام حسین عزاداری می‌کنند. پیاده‌روی اربعین از آیین‌های مرتبط به این روز است که همه‌ ساله از روزهای نزدیک به اربعین آغاز می‌شود در مسیر‌های منتهی به بارگاه امام حسین(ع) در کربلا برگزار می‌شود.

زیارت امام حسین در روز اربعین در منابع کهن شیعه تاکید شده است. حدیثی از امام حسن عسکری دلالت بر اهمیت زیارت اربعین دارد و همچنین برای این روز زیارتنامه‌ای از امام صادق(ع) روایت شده است.

درباره ریشه تاریخی آیین اربعین اختلاف‌نظرهایی بین پژوهشگران وجود داشته است. برخی بر آنند که کاروان اسرای اهل بیت(ع) که از دمشق به مدینه راهی بودند، از کربلا گذشتند و در نخستین اربعین یعنی بیستم صفر سال ۶۱ به کربلا رسیدند و سر امام حسین را نیز همراه پیکر مطهرش به خاک سپردند و همین نخستین زیارت اهل بیت از قبر امام حسین است که منشاء و مبنای بزگرداشت اربعین است. این گزارش در منابع تاریخی کهن وجود ندارد و مورد تردید پاره‌ای از پژوهشگران قرار گرفته است.

مبنای روایی آیین اربعین حسینی

روایت امام حسن عسکری(ع):

امام حسن عسکری در روایتی فرموده‌اند:

« علامات المومنین خمس: صلاة الخمسین و زیارة الاربعین و التختم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم. »

در این روایت امام حسن عسکری، پنج علامت برای مومنان نام برده که یکی از آن‌ها زیارت اربعین است. اینکه بیشتر علمای شیعه در آثار خود این روایت را در بحث از زیارت امام حسین(ع) به کار برده‌اند نشان می‌دهد که همین معنا یعنی زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را از حدیث نقل شده می‌فهمیده‌اند.

زیارت‌نامه اربعین از امام صادق(ع):

نوشتار اصلی: زیارت اربعین افزون بر حدیث نقل شده از امام حسن عسکری، در کتاب های اصلی زیارت شیعه از جمله در مصباح المتهجد نوشته شیخ طوسی از استحباب زیارت امام حسین(ع) در بیستم صفر یاد شده و زیارتنامه ای از قول امام صادق برای این روز نقل شده است.

مبنای تاریخی اربعین حسینی

گفته شد که زیارت کردن امام حسین(ع) در روز بیستم صفر در میان شیعیان معمول بوده است. آنچه مورد اختلاف قرار گرفته است، منشا و ریشه تاریخی این آیین است که باز می‌گردد به حوادث نخستین اربعین امام حسین در سال ۶۱. برخی بر آنند که در این روز اسرای اهل بیت به راه بازگشت به مدینه به کربلا آمدند و قبر امام حسین را زیارت کردند و به همین دلیل است که زیارت امام حسین در این روز مستحب شده است و گروهی دیگر امکان بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در ۴۰ روز را نپذیرفته و بهانه بزرگداشت این روز را نخستین زیارت قبر امام توسط جابر بن عبدالله و نیز ورود کاروان اهل بیت به مدینه می‌دانند.

زیارت جابر بن عبدالله انصاری

بر اساس روایتی که نزد شیعیان مشهور است در نخستین اربعین امام حسین(ع)، یعنی چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) که برابر با بیستم صفر سال ۶۱ هجرت است، جابر بن عبدالله انصاری که پیشتر از مدینه به سوی مکه راهی شده بود، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد. و این نخستین زیارت از قبر آن حضرت بود. این روایت را بیشتر منابع تاریخی و کتاب‌های آیینی کهن شیعه تایید کرده‌اند. همچنین این روز یعنی روز ۲۰ صفر سال ۶۱ سال ورود کاروان اسرای کربلا به مدینه نیز دانسته شده است.

بازگشت اسرای عاشورا به کربلا

روایت دیگری که نزد شیعیان مشهور است، حاکی از آن است که در همین روز کاروان اسرای اهل بیت که از شام به سوی مدینه می‌رفت، به کربلا رسید و قبر امام حسین را زیارت کرد و بنابر روایتی سر امام حسین نیزدر همین روز به پیکر مطهر ایشان ملحق و به خاک سپرده شد.

نقد‌ها به این روایت

این روایت را بیشتر منابع کهن و معتبر شیعه تایید نکرده اند. و بسیاری از محققان نیز در صحت آن تردید کرده اند. سید طاووس که در یکی از کتاب‌های خود به نام لهوف ماجرای بازگشت اسرا به کربلا در اربعین را نقل کرده است، در کتاب دیگرش با عنوان الاقبال بالاعمال الحسنه، بازگشت اسرا به عراق در مدت چهل روز را بعید دانسته است. برخی دیگر از جمله علامه مجلسی، محدث نوری،، شیخ عباس قمی، محمد ابراهیم آیتی و مرتضی مطهری در صحت چنین گزارشی تردید کرده‌اند. این نویسندگان یا اصل بازگشت کاروان و زیارت اهل بیت از قبر امام را انکار کرده اند یا زمان آن را زمانی غیر از اربعین سال نخست شهادت امام حسین دانسته اند.

برخی پژوهشگران جدید از جمله محمد امین پور امینی و رسول جعفریان و محمد تقی سبحانی نیا نیز بازگشت اسرا به کربلا در روز اربعین را ناممکن دانسته اند.

مهم‌ترین انتقادی که درباره بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا رد نخستین روز اربعین مطرح شده است، امکان نداشتن پیمودن مسیر کوفه تا شام و بازگشت به کربلا در مدت ۴۰ روز است. از دید مخالفان این گزارش، در حالی که کاروان در شهرهای مختلف به ویژه در کوفه و شام توقف‌های طولانی داشته است، طی این فاصله در این مسافت ممکن نیست. سکوت منابع معتبر و کهن تاریخی از دیگر دلایل تضعیف روایت کاروان اسرای کربلا از شامل به کربلا در اربعین است.

موافقان بازگشت اسرا به کربلا

قدیم‌ترین گزارش از بازگشت کاروان اسرا به کربلا در اربعین یعنی بیستم صفر از آن ابوریحان بیرونی است. به نوشته ابوریحان در روز بیستم صفر سر حسین به بدنش ملحق و در همان مکان دفن شد. شیخ بهایی نیز در توضیح المقاصد این گزارش را پذیرفته است.

مهم‌ترین پژوهش در اثبات امکان حضور کاروان در کربلا در روز اربعین، کتاب تحقیقی درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا نوشته سید محمد علی قاضی طباطبایی(م۱۳۵۸ش.)است. نویسنده در این کتاب در پی اثبات امکان سفر کاروان اسرای اهل بیت از کربلا به دمشق و بازگشت آنان به کربلا است.

بسیاری از آثار جدیدتر نیز تحت تاثیر این کتاب بازگشت تاریخی کاروان اهل بیت به کربلا در اربعین را پذیرفته اند. از جمله مقالاتی که ابعاد مختلف موضوع را بررسی کرده است، پژوهشی در اربعین حسینی از محسن رنجبر است.

عدد چهل

برخی نویسندگان، در تحلیل اهمیت اربعین حسینی نزد شیعیان، به اهمیت عدد چهل در متون دینی و حدیثی اشاره کرده اند و این زمینه را در شکل‌گیری اربعین امام حسین(ع) نیز موثر دانسته اند. برای نمونه برخی عبادات چهل بار تکرار می‌شود یا برای نمونه یادگیری چهل حدیث ارزش ویژه‌ای نزد مسلمانان دارد.

پیاده‌روی اربعین

نوشتار اصلی: پیاده‌روی اربعین

منابع

مصباح المتهجد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، موسسه فقه الشیعه کتاب المزار، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید. جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، امین شیرازی، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۳ اربعین در فرهنگ اهل بیت، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳