بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)

بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)، پس از بازسازی مسجد در زمان عثمان، تنها مورد بازسازی و توسعه مسجدالنبی در دوره اموی بشمار می رود.

در این دوره مسجد با کاشی های معرق روم تزیین شد و از کارگران رومی نیز در ساخت مسجد استفاده شد.

مساحت مسجد به 200 در 200 ذراع و یا 167/5 در 200 ذراع ذکر شده است. در این بازسازی صالح بن کیسان ناظر ساخت و محمد بن جعفر بن وردان مهندس بنا بود.

بازسازی و توسعه

مسجدالنبی از زمان عثمان تا خلافت ولیدبن عبدالملک بدون تغییر باقی ماند. اما در این زمان، ولید والی خود در مدینه، عمربن عبدالعزیز را مأمور بازسازی و توسعه مسجد نمود.

تخریب و بازسازی

کار تخریب از صفر 88ه.ق آغاز شد و تا سال 91ه.ق به طول انجامید.

استفاده از مصالح و کارگران رومی در ساخت مسجد

ولید بن عبدالملک برای ساخت مسجد، از امپراطور روم تقاضای کارگر و نیز کاشی های معرق نمود.امپراطور روم نیز کاشی های معرق، پول و کارگر برای ولید فرستاد. برخی منابع تعداد کارگران را 20 تن و برخی دیگر 40 نفر از روم و نیز 40 نفر از قبط ذکر کرده اند.

تعیین قبله

به هنگام تخریب و بازسازی دیوار قبله، عمربن عبدالعزیز، شیوخ مدینه،مهاجرین و انصار و موالی را فراخواند تا بر صحیح قرار گرفتن دیوار جدید نظارت داشته باشند. درباره تاکید بر دقت تعیین قبله در منابع آمده سنگی از دیوار قبله برداشته نمی شد مگر سنگی بر آن قرار می گرفت.

تخریب خانه های اطراف مسجد

بنابر دستور ولیدبن عبدالملک، خانه های اطراف مسجد خریداری و به محوطه مسجد افزوده شد. در این بین خانه هایی هم بودند که علی رغم تمایل صاحبان به زور گرفته شد . خانه حسن بن حسن(ع) که در واقع خانه حضرت فاطمه(س) بشمار می آمد از این دست خانه ها بود. همچنین تخریب خانه حفصه همسر پیامبر، با مقاومت عبیدالله بن عبدالله بن عمر روبرو شد.

سبک معماری و مصالح

در این دوره شکل طاق ها جناغی بود و این طاق ها صحن را دور می زد. بر سر دیوارها نیز گنگره قرارداشت.

• اساس و پی، از سنگ نقش دار ساخته شد و آهک و گچ نیز در ساخت آن بکار رفت.
• ستون‌ها، از قطعات سنگ نقش دار ساخته شد و در آن ها آهن پوشیده از سرب استعمال شد. پای ستون ها مربع شکل و سر ستون ها طلا کاری شده بود. بدنه ستون ها با رنگ سفید صیقلی شده و رنگ سنگ مرمر یافته بود.
• سقف مسجد، از ساج ساخته و روی پل های چوبی متکی به ستون ها قرار گرفته بود.
• نصب ناودان بر روی بام در این شکل گرفت.
• روی دیوار قبله سوره فاتحه و نیز از سوره شمس تا آخر سوره الناس، به فرمان عبدالعزیز و توسط سعد حویطب از موالی نگاشته شد.

ناظر و مهندس ساخت

در منابع صالح بن کیسان به عنوان ناظر انهدام مسجد و بازسازی آن ذکر شده است. نام مهندس بنا نیز محمدبن جعفربن وردان گفته شده است.

خانه همسران پیامبر پس از بازسازی

در این دوره حجره همسران پیامبر تخریب و در مسجد ادغام شد. این کار ناراحتی مردم را به واسطه علقه‌ای که به پیامبر داشتند، موجب شد.

گسترش فضا و مساحت مسجد

زمین های اطراف خریداری و به مسجد اضافه شد. در برخی منابع افزایش مساحت مسجد به ابعاد 200در 200 ذراع ذکر شده است.

اما سمهودی عرض مسجد در جهت قبله را 167/50 ذراع و طول مسجد (دیوار غربی که شبه عمود بر دیوار جنوبی است) را 200 ذراع برشمرده است.

رواق ها

• در سمت قبله، پنج رواق موازی جهت جنوبی و18 رواق در جهت عمود بر دیوار جنوبی قرار داشت.
• در سمت شرقی، سه رواق موازی دیوار شرقی قرار داشت.
• در سمت غربی، چهار رواق موازی دیوار غربی قرار داشت.
• در سمت شمالی، پنج رواق موازی دیوار شمالی قرار داشت.

هریک از جهات جنوبی و شمالی به واسطه 11 طاق که بر 10 ستون قرار داشت، به صحن گشوده می‌شد. جهت شرقی و غربی نیز با 14 طاق متکی بر 13 ستون به صحن گشوده می‌شد.

دیوارها

دیوار غربی کمی کمتر از 2 ذارع (حدود95 سانتی متر) و دیوار شرقی 2 ذراع و چها انگشت (حدود110 سانتی متر) ذکر شده است. علت این اختلاف ارتفاع نیز این بوده که دیوار شرقی در جهت جریان سیل واقع بود.

سقف

مسجددارای دو سقف بود، یکی در بالای آن دیگری قرار داشت. سقف زیرین به ارتفاع 23 ذراع(11/45متر) و سقف بالایی به ارتفاع 25 ذراع(12/45متر) بود.

درها

مسجد دارای چهار باب اصلی: باب السلام، باب الرحمه در دیوار غربی و باب النسا، باب جبرئیل در دیوار شرقی بود.

درباره افزودن درهای جدید در منابع اختلاف نظر وجود دارد برخی افزودن 20 در را به ولید بن عبدالملک منسوب دانسته و برخی آن را متعلق به دوره عباسی می دانند. برخی نیز احتمال ساخته شدن دو در در دیوار شمالی واقع در چپ و راست محراب را به این دوره منتسب می کنند.

مقصوره و محراب

مقصوره ای از چوب ساج ساخته شد. به نقل از منابع این مقصوره در اطراف چشمه مقابل محراب ساخته شد و عمربن عبدالعزیز سقفی بر آن ساخت. این سقف مقابل محراب قرار داشت و از دیگر سقف های جناح جنوبی متمایز بود.

در مورد ارتفاع سقف مقصوره اقوال مختلفی وجود دارد برخی آن را 2 ذراع دانسته و برخی این اندازه را متعلق به سطح خود مقصوره ذکرکرده اند.

مأذنه

در این دوره مأذنه و محراب به شکل مجوف ساخته شد. در هر زوایه ای مأذنه ای ساخته شد با پایه 8 در 8 ذراع( در حدود 4در 4 متر) و ارتفاع 55 ذراع(27متر) یا 60 ذراع(30متر). به نقل از منابع مأذنه واقع در زاویه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک از بین رفت.