مدائن صالح

مدائن صالح یا حِجر (در عربی: الحجر)، محوطه‌ای باستانی است در سیصد کیلومتری شمال غربی مدینه که بقایای بناهایی از دوران پادشاهی نبطیان در آن باقی مانده است. بنابر آیات قرآن، قوم ثمود در حجر سکونت داشتند.

جغرافیا

مدائن صالح، در سیصد کیلومتری شمال غرب مدینه قرار دارد. در دشتی که صخره‌های ماسه سنگی مرتفع آن را پوشانده اند و در دوره باستانی در کنار مسیر کاروانی که شمال عربستان را به جنوب آن پیوند می‌دهد قرار داشته است.

تاریخ

از این شهر با خوانش هگرا در متون رومی یاد شده است از جمله استرابو، پلینی و استفانوس بیزانسی به آن اشاره کرده‌اند. بناهای باقی مانده در این منطقه تاریخی مربوط به محدوده زمانی سده نخست پیش از میلاد تا پایان سده نخست میلادی است؛ دوره‌ای که این شهر پایگاه مهم حکومت نبطیان در نزدیکی حجاز بوده است.

سلطه رومیان

این شهر در سال ۱۰۶ میلادی همراه با سراسر پادشاهی نبطیان به سلطه روم در آمد. یک کتیبه به زبان لاتین که در حدود سال‌های ۱۷۵ تا ۱۸۰ نوشته شده است و مربوط به دوران امپراتوری مارکوس اورلیوس (حک. ۱۶۱-۱۸۰) در اکتشافات سال‌های اخیر به دست آمده است.

صدر اسلام

در قرن هفتم میلادی همزمان با عصر پیامبر اسلام(ص)، حجر خرابه‌ بود و بنابر نقلی در مسیر غزوه تبوک در سال نهم قمری، پیامبر لشکریان را که در این مکان متوقف شده بودند از نوشیدن آب چاه‌های آنجا منع کرد.

دوران اسلامی

مدائن صالح بعدها یکی از توقف‌گاه‌های مسیر حج شامیان شد و در منابع جغرافیایی مسلمانان از آن یاد شده است. از جمله اصطخری از الحجر یاد کرده و آن را روستایی کوچک با جمعیتی اندک دانسته است که میان کوه‌ها بنا شده و در زمان او وجود داشته است. او می‌نویسد: «من این خانه‌ها را دیدم، خانه‌هایی که مانند خانه‌های ما بود اما در میان کوه ساخته شده بود.» به گفته او این کوه‌ها اثالب نام دارد و ثمود در این سنگ‌ها خانه ساخته بودند. این کوه‌ها از دور به هم پیوسته به نظر می‌رسند و هنگامی که به آن نزدیک می‌شویم هر یک جدا از هم هستند.

و چون از دور نگاه کنند یک کوه پیوسته نماید و چون آنجا روند هر کوهی به ذات خویش ایستاده بود.

حجر در مسیر حج

در نیمه سده هجدم میلادی به فرمان حاکم دمشق، قلعه‌ای در حجر ساخته شد که توقف‌گاه حاجیان در راه شام به مکه بود.

آثار باستانی

بناهای باقی مانده شامل ۱۱۱ بنای مقبره‌ای باشکوه است که در صخره‌های ماسه سنگی تراشیده شده است و نمای بسیاری از آن‌ها تزیین شده است.

در قرآن

حجر نام سوره‌ای در قرآن است. در قرآن حجر با قوم ثمود پیوند یافته است. قوم ثمود که در الحجر ساکن بودند و مساکن خود را در شکاف‌های اطراف کوه‌ها می‌ساختند، موعظه‌های صالح پیامبر را برای توبه کردن نپذیرفتند و با زلزله‌ای نابود شدند.

منابع

• مسالک و ممالک (ترجمه فارسی المسالک و الممالک) از قرن ۶/۵ هجری، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۰
• دایره المعارف قرآن ، سرویراستار: جین دمن مک اولیف، ترجمه حسین خندق آبادی و دیگران، تهران، حکمت
• ۱۴۰۰ سال پادشاهی در عربستان پیش از اسلام، کریستین ژولین روبن، گزینش و ترجمه محمد علی خوانین زاده، تهران، حکمت، ۱۴۰۱