ابواء: تفاوت میان نسخه‌ها
Hasaninasab (بحث | مشارکت‌ها) ←منابع: اضافه کردن الگوی تکمیل مقاله + الگوی دانشنامه |
جز added Category:مکانهای تاریخی مدینه using HotCat |
||
| خط ۱۳۷: | خط ۱۳۷: | ||
[[رده:مدینه]] | [[رده:مدینه]] | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | ||
[[رده:مکانهای تاریخی مدینه]] | |||
نسخهٔ ۲۷ اوت ۲۰۱۸، ساعت ۱۵:۱۳
اَبواء، قریه‌ای در راه مدینه به مکه، مدفن حضرت آمنه، مادر پیامبر اسلام(ص). ابواء بعد از نخله بزرگ‌ترین وادی میان مکه و مدینه است. این منطقه منطقه‌ای کم‌آب و خشک است. وقایع زیادی در ابواء رخ داده است. برخی از آنها عبارتند از غزوه ابواء، نزول آیه تیمم، نزول آیه فدیه و ولادت امام کاظم(ع). قریه قدیمی ابواء امروزه از بین رفته است؛ اما قریه جدید آن حدود ۷۰۰۰ نفر جمعیت دارد. بیشتر ساکنان ابواء از قبیله حرب هستند.
موقعیت جغرافیایی
اَبواء از اُبوَه بر وزن فَعلاء یا از بُوّ و بَوّ و بُوی بر وزن افعال، نام کوه[۱] و قریه‌ای بزرگ[۲] و اکنون شهری کوچک است که در جنوب مدینه در نیمه راه مکه[۳] قرار دارد.
مسیر حاجیان عراقی و مدنی و توابع آن و گاه مصریان همواره از ابواء می‌گذشته است. این منطقه محل دو راهه شدن جاده به سوی مکه است: یک راه از طریق ابواء، ودان، جحفه، مکه؛ و راه دیگر از ابواء، جحفه به مکه است.
مهم‌ترین مناطق مسکونی نزدیک به ابواء، سقیا با فاصله ۱۹[۴]، ۲۷[۵] یا ۲۹[۶] میل در سمت مدینه و جحفه با فاصله ۲۳[۷] یا ۲۷[۸] میل در سمت مکه است. دیگر مکانهای مسکونی پیرامون ابواء، شُسّ و مُهیمه[۹] در نیم مایلی ویک مایلی ابواء، رابِغ و شَطین[۱۰] در حد فاصل ابواء و جحفه، و رُبا[۱۱] و مُظعِِن[۱۲] در حد فاصل سقیاء تا ابواء هستند و مجموعه درّه‌های «تلعات الیمن» در فاصله دو مایلی[۱۳] و ودّان در شمال و به فاصله شش میلی آن قرار دارند.[۱۴]
علت نامگذاری
درباره وجه تسمیه آن، آراء مختلف است. برخی دلیل این نامگذاری را وباخیز بودن آن منطقه دانسته‌اند. البته در این صورت باید اَوباء نام می‌گرفت نه ابواء؛ مگر بپذیریم که کلمه اوباء مقلوب گشته و به صورت ابواء درآمده است. به نظر ثابت بن ابی‌ثابت لغوی، این واژه از «تبوّء» به معنای تجمع اشتقاق یافته و به سبب تجمع سیل در آنجا به این نام خوانده شده است.[۱۵]
به نقلی دیگر، بر اثر تجمع و منزل‌یافتن مردم در آن ناحیه، این نام را به آن داده‌اند.[۱۶] یاقوت حموی[۱۷] أخذ آن از «تبوّء» را ترجیح داده و دیگران[۱۸] نیز نظر او را پذیرفته‌اند؛ زیرا این قریه محل تلاقی و جمع شدن سیلاب دره‌های منشعب از وادی ابواء و بسیاری از وادی‌های دیگر[۱۹] از جمله دو وادی گسترده فَرع و قاحه بوده است.[۲۰]
وسعت
وادی ابواء پس از وادی نخله بزرگ‌ترین وادی میان مکه و مدینه است. این وادی از محل قریه ابواء تا ودان در سمت غرب آن، ابواء نام دارد و از آنجا تا دریا ودان خوانده می‌شود. نیز این وادی از سمت راست و از شمال قریه ودان عبور کرده و از نزدیک شهر مستوره کنونی به سوی دریای سرخ ادامه یافته است. سرشاخه‌های آن از سمت جنوب و شمال، قاحه و فرع نام دارند که با طی مسافتی طولانی در محل بئر مُبَیرِیک به ابواء ملحق می‌شوند. این وادی از آغاز تا دریای سرخ، مسیری بسیار طولانی دارد و دره‌های کوچک‌تر فراوان از آن انشعاب یافته و آبادی‌های بسیار در مسیر آن ایجاد شده‌اند. [۲۱]
آب و هوا
ابواء مانند سایر نقاط حجاز منطقه‌ای کم‌آب، گرم و خشک و با آب و هوایی بیابانی و حتی خشکی و بی‌آبی آن از مناطق مجاور شدیدتر است. مهم‌ترین منبع تأمین آب در ابواء چاه است و این سرزمین به داشتن چاه‌های فراوان شهرت دارد.[۲۲] در بی‌آبی چنان مشهور بود که پیامبر اسلام(ص) در پاسخ عمار یاسر، تیمم را به جای غسلِ واجب، در صورت حضور فرد در ابواء جایز دانست.[۲۳]
در این منطقه باران‌های سیل‌آسا می‌بارد و در نتیجه، سیل‌های مهیب جاری می‌شوند که گاه جان حاجیان را به خطر می‌اندازند. در سال ۱۴۲۶ق. و نیز در ششم ماه رمضان سال ۱۴۳۰ق. در زمانی کوتاه در همین منطقه طوفان گرد و غبار برخاست و پس از رعد و برق و بارندگی، سیلی ویرانگر جاری شد که راه‌ها را مسدود و مسافران را غافلگیر کرد. [۲۴]
از لحاظ پوشش گیاهی، تنها نخل و بَلَسان و درختچه‌های گَز در آن رشد می‌کنند[۲۵] و زیستگاه جانورانی چون گورخر است.[۲۶]
وضعیت کنونی
اکنون قریه قدیم ابواء متروک و ویرانه شده و «خریبه» نام دارد و مشتمل بر مزارع و نخلستان‌هایی است و قریه جدید ابواء در شمال آن قرار دارد. در دهه‌های اخیر بیشتر ساکنان آن به شهرهای بزرگ کوچیده‌اند. با افزایش امکانات جدید، این منطقه دیگر بار رونق گرفته است. اکنون این قریه حدود ۷۰۰۰ نفر جمعیت دارد که بیشتر از قبیله حرب هستند.[۲۷]
این منطقه همچنین دارای نُه مدرسه ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان و مرکز بهداشت است. در تابستان سال ۲۰۱۰ م. مردم این شهر دچار کمبود آب شدند و به ناچار از طریق تانکرهای آبرسانی آب آشامیدنی خود را تأمین کردند.[۲۸]
ساکنان قدیمی ابواء
از ساکنان این وادی در صدر اسلام می‌توان از بادیه‌نشینانی چون بنی‌ضمره و بنی‌بکر از قبیله کنانه[۲۹] و در این روزگار از بنی‌حرب یاد کرد.[۳۰] به نقل یاقوت، در زمان حضور او در مدینه، شماری از خاندان جعفر بن ابی‌طالب و امام حسن و امام حسین در ابواء و پیرامون آن سکنا داشته‌اند. رئیس آنجا از اولاد جعفر بوده است. میان آنان جنگ‌های مکرر درگرفته و در نتیجه دچار ضعف شده و در برابر تهاجم قبیله یمنی بنی‌حرب شکست خورده‌اند.[۳۱] گویا از آن زمان تا کنون بنی‌حرب ساکن ابواء و اطراف آن هستند. پیامبر اسلام برای تأمین رفاه زائران و مسافران و با توجه به موقعیت ارتباطی آن، در این سرزمین چند مسجد، از جمله مسجد «رَماده» در دو مایلی ابواء را ساخت.[۳۲]
رخدادهای ابواء
برخی از رویدادهایی که در منطقه ابواء واقع شده است، به شرح زیر است:
- آمنه بنت وهب، مادر پیامبر اسلام در ابواء وفات یافت. وی هنگام بازگشت از مدینه به علت بیماری در ۳۰ سالگی فوت کرد و بنا بر نقل مشهور همانجا به خاک سپرده شد. ام ایمن پیامبر را که کودکی شش ساله بود، به مکه نزد جدش عبدالمطلب بازگرداند. بعدها برخی مسلمانان بر مزار حضرت آمنه بارگاهی کوچک ساختند که تا سال‌ها باقی بود و به زیارت آن می‌رفتند. اکنون در ابواء آثاری مخروبه از بنایی کوچک و کهن است که مردم آنجا معتقدند آثار بر جای مانده از مقبره حضرت آمنه است. در این روزگار شیعیان ایران، عراق، بحرین، هند و پاکستان و صوفیان شمال آفریقا هنوز به زیارت آن می‌روند و وهابیان مانع ورود به اطراف قبر و زیارت آن می‌شوند. محمد الیوبی داوطلبانه خود را مستخدم مقبره می‌داند و مانع زیارت زائران می‌شود.[۳۳]
- پیامبر در سال‌های پس از هجرت از این منطقه عبور کرد و بر مدفن مادرش حضور یافت. از جمله در سال ششم هجری در عُمره حدیبیه و به نقلی در سال هشتم هجری در فتح مکه از منطقه ابواء عبور و قبر مادرش را زیارت و خرابی آن را اصلاح کرد و به یاد مهربانی‌های مادر گریست و مسلمانان نیز همراه ایشان گریستند.[۳۴]
- محل تشریع تیمم بر خاک را ابواء دانسته‌اند. در سفری که پیامبر ناچار شد تا صبح در ابواء بماند، به سبب دسترسی نداشتن به آب، آیه تیمم (نساء/۴، ۴۳) نازل شد.[۳۵]
- به نقلی در یکی از سفرهای پیامبر گردن‌بند عایشه در ابواء گم شد و حادثه اِفک در اینجا رخ داد.[۳۶]
- آیه فدیه در صورت حلق سر به سبب عارضه‌ای در آن، پیش از موعد مقرر نیز در ابواء نازل شده است.[۳۷] نیز عاص بن وائل پدر عمرو عاص در اینجا مرده و دفن شده است.[۳۸]
- هنگام حرکت قریش برای جنگ بدر در سال دوم هجری بنی‌زهره پس از آگاهی از نجات کاروان تجاری قریش، از ابواء به مکه بازگشتند.[۳۹] در همین سفر هنگامی که سپاه قریش به بدر رسید، هند همسر ابوسفیان بن حرب به وی پیشنهاد کرد که قبر مادر پیامبر را بشکافد.[۴۰]
- بر پایه گزارشی، در همینجا، ضمن یکی از سفرهای حج یا عمره پیامبر شتر قربانی یکی از همراهان بیمار شد و او حکمش را از ایشان پرسید. پیامبر گفت: ذبحش کن و گردنبندش را به خونش رنگین ساز و گوشت آن را به مردم بده؛ اما خود و همراهانت از آن نخورید.[۴۱]
- نیز همینجا عثمان بن عفان در زمان خلافتش دستور داد حج‌گزاران نیت احرام حج کنند، نه نیت احرام عمره. امام علی(ع) که همراه کاروان بود، اعتراض کرد و گفت: نیت احرام عمره و حج، هر دو، درست است.[۴۲]
- معاویه نیز در آخرین سفر حج خود در ابواء توقف کرد و نیمه‌شب به یکی از چاه‌های قدیمی نگریست و ترسید و لغوه گرفت و صورتش به یک طرف کج شد و آن را از مردم پنهان داشت.[۴۳]
- بر پایه گزارشی، مسلم بن عقبه نیز در همین مکان درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.[۴۴]
- امام موسی بن جعفر(ع) در هفتم صفر سال ۱۲۸ق در ابواء ولادت یافت و امام صادق(ع) بدین مناسبت به یاران خود ولیمه داد و اصحاب به او چشم‌روشنی گفتند.[۴۵]
- بر پایه گزارشی، عبدالله بن جعفر فرزند جعفر طیار در سال ۹۰ق در ۹۰ سالگی در ابواء درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.[۴۶]
- جعفر بن بشیر الوشا ابومحمد بجلی که از صحابه ثقه و بزرگ امام رضا(ع) بود، به سال ۲۰۸ق در ابواء درگذشت. وی دارای کتبی بود و محدثان از آنها روایت‌هایی نقل کرده‌اند.[۴۷]
- ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب پسر عموی پیامبر که سال‌ها با ایشان دشمنی کرده و اشعاری فراوان ضدّ او سروده بود، در اینجا به حضور پیامبر رسید و با خواندن قصیده‌ای در مدح وی توبه کرد و مسلمان شد.[۴۸]
غزوه ابواء
این غزوه که به ودّان نیز شهرت دارد، نخستین غزوه پیامبر با مشرکان است که در سال دوم هجری رخ داد. پیامبر با ۶۰ سوار از مهاجران به قصد کاروان قریش و قبایل ساکن منطقه چون بنی‌ضمرة بن کنانه از مدینه بیرون رفت؛ ولی نشانی از قریش ندید و با بنی‌ضمره پیمان بست که ضدّ پیامبر دسته‌بندی نکنند و کسی را به این منظور یاری نرسانند. ایشان پس از ۱۵ روز به مدینه بازگشت.[۴۹]
به نقل از جابر بن عبدالله انصاری پیامبر در غزوه‌های غزوه ابواء و خیبر بر مرکب خود و رو به سوی شرق نماز مستحب خواند.[۵۰]
کتابشناسی
در سال‌های اخیر حامد محمد مسفر الایوبی کتابی به نام الابواء نوشته است که در جده در چاپخانه سحر چاپ شده است.
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۱۳۱، «ابی».
- ↑ معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۰۲؛ الروض المعطار، ج۱، ص۶.
- ↑ الروض المعطار، ج۱، ص۶.
- ↑ معجم ما استعجم، ج۳، ص۹۵۴.
- ↑ نزهة المشتاق، ج۱، ص۱۴۲؛ الروض المعطار، ص۶.
- ↑ المسالک و الممالک، ابن خرداذبه، ص۱۸۷؛ الخراج، ص۸۰.
- ↑ معجم ما استعجم، ج۳، ص۹۵۴.
- ↑ المسالک و الممالک، ابن خرداذبه, ص۱۸۷؛ الخراج، ص۸۰؛ نزهة المشتاق، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۳۴۲؛ آثار البلاد، ص۱۷۸.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۱۱؛ مراصد الاطلاع، ج۲، ص۷۹۸.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۲۳؛ مراصد الاطلاع، ج۲، ص۷۹۹.
- ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۱۵۲؛ مراصد الاطلاع، ج۳، ص۱۲۸۶.
- ↑ المعالم الاثیره، ص۷۲.
- ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص۲۵؛ نزهة المشتاق، ج۱، ص۳۵۲؛ مراصد الاطلاع، ج۳، ص۱۴۲۹.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۲۳۰.
- ↑ الروض المعطار، ج۱، ص۶.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹-۸۰.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۸، ص۳۳۲؛ سبل الهدی، ج۴، ص۱۴؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۱۳۱، «ابی»، ۲۳۰، «بوا».
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹؛ ج۴، ص۱۲۱.
- ↑ المعالم الجغرافیه، ص۱۴.
- ↑ نک: معجم المعالم الجغرافیه، ص۱۴؛ المعالم الاثیره، ص۱۶؛ سایت‌های اینترنتی الابواء، الرحلات، مجالس الحرب و الصحراء به نشانی: http://www.alsahra.com؛http://www.alrahlat.com؛ http://www.majalesharb.com.
- ↑ المسالک و الممالک، ابن خرداذبه، ص۱۳۰؛ نزهة المشتاق، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ سبل الهدی، ج۹، ص۲۳۱.
- ↑ نک: معجم المعالم الجغرافیه، ص۱۴؛ المعالم الاثیره، ص۱۶؛ سایت‌های اینترنتی الابواء، الرحلات، مجالس الحرب و الصحراء به نشانی: http://www.alsahra.com؛http://www.alrahlat.com؛ http://www.majalesharb.com.
- ↑ معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۳۶؛ معجم البلدان، ج۱، ص۷۹؛ امتاع الاسماع، ج۸، ص۳۳۲.
- ↑ المغازی، ج۲، ص۵۷۶.
- ↑ نک: معجم المعالم الجغرافیه، ص۱۴؛ المعالم الاثیره، ص۱۶؛ سایت‌های اینترنتی الابواء، الرحلات، مجالس الحرب و الصحراء به نشانی: http://www.alsahra.com؛http://www.alrahlat.com؛ http://www.majalesharb.com.
- ↑ روزنامه ریاض، تاریخ ۹/۹/۲۰۱۰ و ۷ آب ۲۰۱۰ و ۱۴ حزیران ۲۰۱۰م.؛ نک: سایت اینترنتی روزنامه الریاض.
- ↑ معجم ما استعجم، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ نک: سایت اینترنتی الابواء به نشانی: http://www.alaboa.com.
- ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۳۶۵.
- ↑ المعالم الاثیره، ص۱۳۰، ۲۶۹.
- ↑ الشرق الاوسط، ش ۹۳۱۳، ۸ ربیع الثانی ۱۴۲۵.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۹۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ الطبقات، ج۸، ص۶۰؛ العقد الفرید، ج۴، ص۲۱۵؛ المعتبر، ج۱، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ مسند احمد، ج۱، ص۲۲۰؛ مسند ابویعلی، ج۵، ص۵۷؛ المعجم الکبیر، ج۱۰، ص۳۲۱.
- ↑ المغازی، ج۲، ص۵۷۸.
- ↑ الاعلام، ج۳، ص۲۴۷.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۱، ص۹۰-۹۱.
- ↑ الفائق، ج۳، ص۲۷۷.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۷، ص۲۴۸.
- ↑ تهذیب، ج۵، ص۸۵؛ الاستبصار، ج۲، ص۱۷۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۳۵۰.
- ↑ الفتوح، ج۴، ص۳۴۴؛ المعجم الکبیر، ج۱۹، ص۳۰۶؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۳۵۵.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۵، ص۲۴-۲۹.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۳۱۴؛ بصائر الدرجات، ص۴۶۰.
- ↑ المعارف، ص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ حیاة الامام الرضا، ج۲، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ الطبقات، ج۴، ص۳۷؛ ذخائر العقبی، ص۲۴۱.
- ↑ المغازی، ج۱، ص۱۱-۱۲؛ تاریخ خلیفه، ص۱۹؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۴۱.
- ↑ الشرح الکبیر، ج۱، ص۲۳۹.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابواء.
- آثار البلاد: زکریا بن محمد القزوینی (م.۶۸۲ق.)، ترجمه: میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۳ش؛
- الاستبصار: الطوسی (م ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی الخرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛
- الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛
- امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
- انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛
- البدایة و النهایه: ابن‌کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛
- بصائر الدرجات: الصفار (م.۲۹۰ق.)، به کوشش کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق؛
- تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛
- حیاة الامام الرضا: باقر شریف القرشی، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۷۲ش؛
- الخراج وصناعة الکتابه: قدامة بن جعفر (م.۳۳۷ق.)، بغداد، دار الرشید، ۱۹۸۱م؛
- ذخائر العقبی: احمد بن عبدالله الطبری (م.۶۹۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۹۷۴م؛
- الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م.۹۰۰ق.)، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م؛
- سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
- شرح السیر الکبیر: السرخسی (م.۴۸۳ق.)، به کوشش صلاح الدین، مصر، ۱۹۶۰م؛
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
- العقد الفرید: احمد ابن عبد ربه (م.۳۲۸ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق؛
- الفائق فی غریب الحدیث: الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛
- الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م.۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق؛
- الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
- مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛
- المحاسن: ابن خالد البرقی (م.۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش؛
- المدونة الکبری: مالک بن انس (م.۱۷۹ق.)، مصر، مطبعة السعاده؛
- مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۷۳۹ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
- المسالک و الممالک: ابراهیم الفارسی الاصطخری (م.۳۴۶ق.)، به کوشش محمد جابر، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ۱۳۸۱ق؛
- المسالک و الممالک: عبیدالله بن خرداذبه (م.۳۰۰ق.)، به کوشش المخزوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
- مسند ابی‌یعلی: احمد بن علی بن المثنی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دار المأمون للتراث؛
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛
- المعارف: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش؛
- المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛
- المعتبر: المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسة سیدالشهداء، ۱۳۶۳ش؛
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛
- المعجم الکبیر: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
- معجم المعالم الجغرافیه: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق؛
- معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش مصطفی السقا، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۳ق؛
- المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛
- نزهة المشتاق: شریف الادریسی (م.۵۶۰ق.)، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۹ق؛
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
- http://www.alaboa.com.
- http://www.alsahra.com.
- http://www.alrahlat.com.
- http://www.majalesharb.com.