دانشنامه امام حسین(ع) (کتاب)

دانشنامه امام حسین (ع)،

مؤلف

گردآورنده این مجموعه، محمد محمدی ری‌شهری با همکاری سید محمود طباطبایی‌نژاد، سید روح‌الله طباطبایی است و جمعی از نویسندگان و پژوهشگران

دانشنامه امام حسین (ع)، با نام کامل «دانشنامه امام حسین (ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ»

ساختار

در ۱۴ جلد

از ۱۵ بخش و ۱۳۸ فصل تشکیل شده‌است.

هر کدام از این فصلها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد.

جلد اول این دانشنامه در ۴۹۴ صفحه، بخش اول و دوم.

محتوا

مطالب این مجموعه به ترتیب جلدها و فهرست به این شرح است:

جلد اول

این جلد، دارای پیشگفتار و دو بخش «زندگی خانوادگی امام حسین (ع)» و «فضیلت‌ها و ویژگی‌های امام حسین (ع)» است. در پیشگفتار، به ضرورت جامع‌نگری در زندگی پشوایان دین پرداخته و این جامع‌نگری را نیازمند به پژوهش‌های علمی و پژوهشگران متخصص دانسته‌است. در بخش اول، زندگی امام حسین (ع) را به پنج دوره تقسیم کرده‌است:

• دوره اول، مقارن با حیات پیامبر (ص) (۴–۱۱ق)
• دوره دوم، از رحلت پیامبر۹ تا پایان خالفت عثمان (۱۱–۳۵ق)
• دوره سوم، مقارن با خلافت امام علی (ع) (۳۵–۴۰ق)
• دوره چهارم، از شهادت امام علی (ع) تا مرگ معاویه و به قدرت رسیدن یزید (۴۰–۶۰ق)
• دوره پنجم، دوران قیام بر ضد حکومت یزید (۶۰ –۶۱ ق)

سپس پیش از پرداختن به نتیجه این پژوهش، مباحثی را به عنوان درآمد و چشم‌انداز مطرح نموده و در چهار محور بیان می‌کند: ۱. دانشنامه امام حسین (ع) در یک نگاه؛ ۲. ویژگی‌های دانشنامه؛ ۳. کتابشناسی تاریخ عاشورا و عزاداری؛ ۴. مراحل تحقیق و تدوین دانشنامه.

در محور اول گفته شده که این دانشنامه از ۱۵ بخش و ۱۳۸ فصل تشکیل شده‌است.

پی 􀀯􀀯ش از آنکه به بخشها، فصلها و فرازهایی از این محور که در جلدهای گوناگون آمده

بپردازیم، به دیگر محورها اشاره می‌کنیم:

۳۶۴

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، بهاروتابستان ۱۳۹۱

در محور دوم برخی از ویژگیهای این دانشنامه را چنین آورده‌است:

۱. بازنگری تاریخ زندگی امام حسین ۷.

1. استناد به منابع کهن و قابل استناد.
2. بهرهگیری از منابع شیعه و اهل سنت.
3. جامعیت همراه با گزیده نگاری.
4. نقد مطالب نادرست منابع معتبر.

در محور سوم نسبت به کتابشناسی تاریخ عاشورا و عزاداری امام حسین ۷ از چند

موضوع بحث کرده‌است:

الف. منابع قابل استناد؛ مانند: کتاب الطبقات الکبیر، الامامة و السیاس 􀀯􀀯ة، انس 􀀯􀀯اب الاشراف،

تاریخ الیعقوبی، آمالی الصدوق و الارشاد که جمعاً ۳۳ کتاب را نام برده‌است.

ب. منابع غیرقابل استناد؛ مانند: مقتل الحسین ۷ المنسوب إلی أبی مخنف، نورالعین فی مشهد

الحسین ۷، روضة الشهداء و ناسخ التواریخ که جمعاً ۱۰ کتاب را نام برده‌است.

ج. منابع معاصر پس از قرن نهم و دهم که فراوانند و نمی‌توان به همه آنها پرداخت؛ اما در

کوتاه سخن باید گفت: اعتبار تمام آنها یا عدم اعتبار آنها، یا تفصیل نسبت به مطالب و

موضوعات آنها بستگی به منابع و مصادری دارد که کهنتر و معتبرتر باشند یا نباشند و

اینکه در نقل مطالب نیز تا چه حد امانتداری و دقت بیشتری رعایت شده باشد. از این

رو کتاب بحارالانوار و نفس المهموم از اعتبار بیشتری برخوردار است؛ زیرا بسیاری از

گزارشهای آنها قابل قبول و مستند به کتب کهن و معتبرند.

د. منابع مفقود. فهرست نگاران و رجالیان، مؤلفان بسیاری را نام بردهاند که دست کم یک

کتاب دربارهٔ امام حسین ۷ و شهادت ایشان نگاشتهاند؛ هرچند شمار اندکی از این کتابها

به دست ما رسیده‌است. بیشتر این مؤلفان در پنج قرن نخست میزیستهاند و دسترسی ما

به آنها از طریق منابع معاصر یا نزدیک به آنهاست.

آنگاه به ترتیب قرن، نگارشها را نام برده‌است. برای نمونه: مقتل الحسین ۷ جابر بن یزید

جعفی، و مقتل الحسین ۷ ابومخنف لوط بن یحیی غامدی است.

در محور چهارم پیرامون مراحل تحقیق و تدوین این دانشنامه، مانند: جمعآوری ابتدایی،

تنظیم، نقد، مصدریابی و… مطالبی آمده‌است که ع اقهمندان می‌توانند در تدوین موسوعه‌ها ل

از آن بهرهمند شوند.

۳۶۵

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، بهاروتابستان ۱۳۹۱

اما پیرامون محور اول که بحث بیشتری را می‌طلبد، در جلد اول به دو بخش از آنها پرداخته‌است.

بخش یکم با نام «زندگی خانوادگی امام حسین»۷ در ۶ فصل به ترتیب ذیل تنظیم شده‌است:

تولد؛ نامگذاری؛ شمایل؛ پرورش؛ همسران؛ فرزندان

هر کدام از این فصلها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد. برای نمونه، در فصل یکم، رؤیای ام

ایمن، پیش از ولادت امام حسین ۷ را چنین آورده‌است:

صدوق به نقل از عبدالله بن سنان از امام صادق ۷ گوید: همسایگان ام ایمن نزد

پیامبر ۹ آمدند و گفتند: ای پیامبر خدا! ام ایمن دیشب از گریه نخوابید و تا صبح

پیوسته می‌گریست. پیامبر خدا ۹ به دنبال ام ایمن فرستاد و او آمد. به او فرمود: ای

ام ایمن! خداوند چشمانت را گریان نکند! همسایگانت نزد من آمده و خبر دادهاند که

تو همه شب را گریستهای. خداوند چشمانت را گریان نکند! چه چیزی تو را گریان

کرده‌است؟ ام ایمن عرض کرد: ای پیامبر خدا! رؤیای وحشتناکی دیدم و همه شب را

گریستم. پیامبر به او فرمود: آن را برای فرستاده خدا حکایت کن، که خدا و فرستادهاش

داناترند. ام ایمن عرض: بر من گران می‌آید که از آن، سخن بگویم. پیامبر ۹ فرمود:

رؤیا]همیشه[ آنگونه که دیده م یشود نیست. آن را برای فرستاده خدا بازگو کن. ام

ایمن عرض کرد: در این شب دیدم که برخی از اعضایت در خانهام افتاده‌است! پیامبر

خدا ۹ به او فرمود: چشمانت آسوده باشد )آسوده بخواب( که فاطمه، حسین را

می‌زاید و تو از او نگاهداری می‌کنی. پس اینچنین، برخی از اعضای من در خانه

تو قرار می‌گیرد.

بخش دوم، با نام «فضیلتها و ویژگیهای امام حسین و اهل بیت: » نیز در ۶ فصل تدوین

شده‌است:

فصل اول، فضیلتهای مشترک میان امام حسین اهل بیت:؛ فصل دوم، فضیلتهای

مشترک با برادر؛ فصل سوم، فضیلتهای ویژه امام حسین ۷؛ فصل چهارم، شایستگیهای

اخ اقی امام حسین ۷؛ فصل پنجم، ویژگیهای عبادی امام حسین ۷؛ فصل ششم، برخی ل

کرامتهای امام حسین ۷. هریک از این فصلها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد که دو فصل از

آنها در این جلد و بقیه در جلد بعدی آمده‌است.

جلد دوم دانشنامه در ۴۶۹ صفحه تنظیم شده که در ادامه جلد قبل، سه بخش دیگر از کتاب

را دربردارد:

۳۶۶

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

بخش سوم، با نام «دلایل امامت امام حسین ۷ و فرزندانش » دارای چهار فصل است:

فصل یکم، احادیث قدسی درباره امامت آن حضرت و فرزندانش؛

فصل دوم، تصریح پیامبر ۹ به امامت آن حضرت و فرزندانش؛

فصل سوم، تصریح امامان: به امامت امام حسین ۷؛

فصل چهارم، وصیتهای امام ۷.

هریک از این فصلها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد.

بخش چهارم با نام «امام ۷ پس از پیامبر ۹ تا شهادت پدر » نیز در چهار فصل آمده‌است:

فصل یکم، امام ۷ در روزگار ابوبکر؛

فصل دوم، امام ۷ در روزگار عمر بن خطاب؛

فصل سوم، امام ۷ در روزگار عثمان؛

فصل چهارم، امام ۷ در روزگار خ افت پدر. ل

هریک از این فصلها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد.

بخش پنجم با نام «امام حسین ۷ پس از شهات پدر تا قیام عاشورا » سه فصل دارد:

فصل یکم، امام حسین ۷ در روزگار امامت برادر؛

فصل دوم، موضع امام ۷ در رویارویی با معاویه؛

فصل سوم، جانشین کردن یزید.

این فصلها نیز زیر مجموعه‌هایی دارد. برای نمونه در فصل یکم این بخ 􀀯􀀯ش، از این

موضوعات بحث شده‌است: ۱. احترام به امام زمان خویش؛ ۲. تأیید صلح برادرش امام

حسن ۷؛ ۳. بیعت امام حسین ۷ با معاویه!.

جلد سوم دانشنامه در ۴۵۶ صفحه تنظیم شده و در آغاز، فصل دوم و سوم از بخش پنجم را

که ادامه جلد قبل است، آورده و سپس بخش ششم و هفتم را بدین ترتیب آورده‌است:

بخش ششم با عنوان «پیشگویی شهادت امام حسین »۷ دارای چهار فصل است:

فصل یکم، خبر دادن خدای سبحان از شهادت امام حسین ۷؛

فصل دوم، پیشگویی پیامبر ۹ از شهادت امام ۷؛

فصل سوم، پیشگویی امیرمؤمنان درباره شهادت امام ۷؛

فصل چهارم، پیشگوییهای دیگر درباره شهادت امام حسین ۷.

۳۶۷

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

این فصلها زیرمجموعه‌ها و عنوانهای گوناگونی دارد. یکی از عناوین فصل اول چنین است:

]روایتی را نقل نموده که خداوند ضمن آن گوید:[ حسین سرور شهیدان از آغاز

تاریخ تا پایان آن و سرور جوانان بهشت از میان همه مردم است.

بخش هفتم با عنوان «خروج امام حسین ۷ از مدینه تا ورود به کرب ا » هفت فصل را دربر ل

دارد:

فصل یکم، خودداری امام حسین ۷ از بیعت با یزید؛

فصل دوم، از مدینه تا مکه؛

فصل سوم، فعالیتهای امام حسین ۷ در مکه؛

فصل چهارم، بیرون آمدن نماینده امام ۷ از مکه تا شهادتش در کوفه؛

فصل پنجم، شهادت گروهی از یاران امام ۷ در کوفه و زندانی شدن گروهی دیگر؛

فصل ششم، مخالفان رفتن امام ۷ به سمت عراق؛

فصل هفتم، از مکه تا کرب ا. ل

از این فصول، دو فصل در این جلد و دیگر فصلها با زیرمجموعه‌های آنها در جلد بعد

آمده‌است.

جلد چهارم دانشنامه در ۴۵۴ صفحه نظم یافته که شامل تتمه بخش هفتم از فصل سوم تا فصل

ششم می‌باشد. عنوان فصلها را یادآور شدیم؛ اکنون به برخی از نکات اشاره می‌کنیم:

در ضمن موضوعاتی برای فصل چهارم که پیرامون حضور نماینده امام ۷ )مسلم بن عقیل(

به کوفه بحث کرده، به این مطلب اشاره می‌کند که چون نامه‌های بسیاری در فاصله دور روز به

دست یزید رسید، وی «سِرجون » غ ام معاویه را خواست و از او پرسید: به درستی که حسین، ل

قصد کرب ا کرده و مسلم بن عقیل در کوفه برایش بیعت می‌گیرد. از ناتوانی نعمان و سخنان ل

ناروای او نیز گزارشهایی به من رسیده‌است. رأی تو چیست؟ چه کسی را به کوفه بگمارم؟

البته یزید، همیشه عبیدالله بن زیاد را سرزنش می‌کرد. سِرجون گفت: اگر معاویه اینک

زنده شود، آیا به نظر او تن می‌دهی؟ یزید گفت: آری. سِرجون نامه معاویه درباره حکومت

عبیدالله بر کوفه را بیرون آورد و گفت: این نظر معاویه است. یزید آن رأی را پذیرفت و

بصره و کوفه را به عبیدالله واگذار کرد و حکم زمامداری کوفه را برایش فرستاد.

در فصل ششم مخالفان رفتن امام حسین ۷ به سمت عراق را برمی‌شمرد؛ از جمله از ام

سلمه نام می‌برد و می‌گوید: چون حسین ۷ آهنگ عراق کرد، ام سلمه به امام عرض کرد: به

۳۶۸

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

عراق نرو که از پیامبر ۹ شنیدم که فرمود: فرزندم حسین در سرزمین عراق کشته خواهد شد.

در نزد من، خاکی است که آن را در تنگی شیشهای به من داد. حسین ۷ فرمود: البته به خدا

سوگند که من کشته می‌شوم! اگر به سوی عراق هم نروم، باز هم مرا می‌کشند.

جلد پنجم دانشنامه در ۴۵۲ صفحه تنظیم شده که شامل فصل هفتم از بخش هفتم است.

سپس بخش هشتم را با نام «از ورود امام حسین ۷ به کرب ا تا شهادت » آورده که دارای نه ل

فصل به قرار ذیل است:

فصل یکم، امام ۷ در محاصره دشمن؛

فصل دوم، نگاهی به میدان نبرد؛

فصل سوم، شهادت یاران امام حسین ۷؛

فصل چهارم، شهادت فرزندان امام حسین ۷؛

فصل پنجم، شهادت فرزندان امیرمؤمنان ۷؛

فصل ششم، شهادت فرزندان امام حسن ۷؛

فصل هفتم، شهادت فرزندان عبدالله بن جعفر؛

فصل هشتم، شهادت فرزندان عقیل؛

فصل نهم، شهادت سید الشهداء ۷.

از این فصول، یک فصل در این جلد و فصلهای دیگر در جلد ششم آمده‌است.

یکی از مطالبی که در این جلد مورد بحث قرار گرفته، موضوع ارزیابی سفر امام ۷ به عراق

و نهضت کوفه است. نخستین بحث در این موضوع، دلایل انتخاب کوفه به عنوان پایگاه قیام از

جانب آن حضرت است و هفت دلیل برای آن آورده که فهرست آنها به قرار زیر است:

۱. موقعیت سیاسی نظامی؛ ۲. موقعیت جغرافیایی؛ ۳. موقعیت فرهنگی؛ ۴. کانون مبارزه با

حکومت شام؛ ۵. حضور هواداران اهل بیت:؛ ۶. دعوت کوفیان از امام ۷؛ ۷. جلوگیری

حکومت اموی از رفتن امام به کوفه.

جلد ششم دانشنامه در ۴۴۴ صفحه نظم یافته که شامل ادامه فصل یکم از بخش هشتم و نیز

فصل دوم و سوم آن می‌باشد و مباحث گوناگونی را دربردارد؛ مانند: ویژگیهای عمومی

یاران امام ۷، ویژگیهای شخصی کسانی مانند «بُریر بن خضیر » که قرآنشناس، دارای

بصیرت کامل، پارسا، سخنور و خوشخلقب بود؛ به گونهای که حتی در صبح روز عاشورا

نیز خندهرو بود.

۳۶۹

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

جلد هفتم از دانشنامه در ۴۴۵ صفحه تنظیم گشته که شامل فصل چهارم تا نهم از بخش

گذشته‌است و بخش نهم را با نام «پس از شهادت » در ضمن هشت فصل بیان کرده‌است:

فصل یکم، نهایت سنگدلی؛

فصل دوم، نشانه‌های آشکار شده؛

فصل سوم، به خاک سپاری شهیدان؛

فصل چهارم، ماجرای سرهای شهیدان؛

فصل پنجم، کرامتهای دیده شده از سر سید الشهدا ۷؛

فصل ششم، از کرب ا تا کوفه؛ ل

فصل هفتم، از کوفه تا شام؛

فصل هشتم، از شام تا مدینه.

پیرامون بخش هشتم، در میان شهیدان، دو فرزند از امام حسین ۷، ش 􀀯􀀯ش فرزند از

امیرمؤمنان ۷ سه فرزند از امام حسن ۷، دو فرزند از عبدالله بن جعفر، و هشت فرزند از

عقیل را نام برده‌است.

در فصل دوم از بخش نهم، پیرامون نشانه‌های آشکار شده پس از شهادت، از نشانه‌هایی

مانند: رؤیای ام سلمه، خونین شدن تربت، رؤیای اب نعباس، خورشید گرفتگی، فریاد

جبرئیل ۷ و... نام برده‌است.

جلد هشتم از دانشنامه در ۴۳۶ صفحه نظم یافته که ادامه بخش نهم، از فصل چهارم تا فصل

هشتم است. به تناسب فصلها مطالبی را یادآوری و تحلیل کرده‌است. یکی از فرازهای

فصل هشتم بحث از بازگشت اهل بیت امام ۷ به کرب ا و م اقات آنها با جابر در روز اربعین ل ل

است. در این زمینه سخن استاد شهید مرتضی مطهری را در کتاب «حماسه حسینی » و نظر

مرحوم محدث نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان » و نظر مرحوم محدث قمی را در «منتهی

الآمال » پیرامون افکار و بعید شمردن حضور و آمدن اهل بیت از شام به کرب ا مطرح نموده ل

و در ادامه، احتمال بازگشت اهل بیت به کرب ا در غیر اربعین یا اربعین سال بعد را یادآوری ل

نموده و در پایان با اشاره به احتمال م اقات اهل بیت امام ۷ با جابر در کرب ا آمده‌است: ل ل

تنها سؤالی که در اینباره بیپاسخ می‌ماند، این است که اگر چنین امری وقوع

یافته، چرا در منابع شیعه تا قرن هفتم به آن اشارهای نشده و گزارشی از اهل

بیت: در این باره در منابع متقدم و معتبر وجود ندارد؟ البته در منابع متأخر،

۳۷۰

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

مطالب فراوانی در اینباره آمده که قابل استناد نیستند. به هر حال بعید شمردن

یا انکار بازگشت اهل بیت سیدالشهداء به کرب ا، به گونهای که محدث نوری، ل

شیخ عباس قمی و استاد مطهری گفتهاند، صحیح به نظر نمی‌رسد.

جلد نهم از دانشنامه در ۴۵۷ صفحه تنظیم شده و شامل بخ 􀀯􀀯ش دهم و یازدهم به

قرار زیر است:

بخش دهم بازتاب شهادت امام حسین ۷ و فرجام کسانی که در کشتن امام ۷ و یارانش

نقش داشتند را شرح می‌دهد. این بخش دارای شش فصل است:

فصل یکم، بازتاب شهادت امام ۷ در سخنان برخی شخصیتهای نامدار؛

فصل دوم، بازتاب شهادت امام حسین ۷ در میان قات انش؛ ل

فصل سوم؛ بازتاب شهادت امام حسین ۷ در میان خانواده قات انش؛ ل

فصل چهارم، بازتاب حادثه کرب ا در عراق و حجاز؛ ل

فصل پنجم، بازتاب حادثه کرب ا در میان غیرمسلمانان؛ ل

فصل ششم، سرانجام کسانی که در کشتن امام حسین ۷ و یارانش نقش داشتند.

بخش یازدهم، درباره عزاداری و گریه برای امام حسین ۷ که این بخش چهار فصل دارد:

فصل یکم، سوگواری؛

فصل دوم، مصیب ت خوانی برای امام حسین ۷؛

فصل سوم، اهمیت و آداب روز عاشورا؛

فصل چهارم، گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء ۷ و یارانش.

دو فصل اول، در این جلد و دو فصل دیگر در جلد دهم آمده‌است.

در آغاز این مجلد، از تأثیر حادثه عاشورا بر چهار جنب 􀀯􀀯ش یاد کرده که به

این ترتیب است:

۱. قیام مردم مدینه )واقعه حَرّه(؛ ۲. قیام مردم مکه؛ ۳. نهضت توابین؛ ۴. قیام کوفیان به

رهبری مختار.

جلد دهم از دانشنامه در ۵۱۴ صفحه، شامل فصل سوم و چهارم از بخش یازدهم است.

سپس به بخش دوازدهم و فصل اول و دوم از بخش سیزدهم با نامهای زیر پرداخته‌است:

بخش دوازدهم: نمونه مرثیه‌هایی که در سوگ امام حسین ۷ و یارانش سروده شدهاند. این

بخش هفت فصل دارد:

۳۷۱

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

فصل یکم، نمونه مرثیه‌هایی که در قرن نخست سروده شدهاند؛

فصل دوم، نمونه مرثیه‌های قرن دوم؛

فصل سوم، نمونه مرثیه‌های قرن سوم؛

فصل چهارم نمونه مرثیه‌های قرن چهارم تا نهم؛

فصل پنجم، نمونه مرثیه‌های قرن دهم تا سیزدهم؛

فصل ششم، نمونه مرثیه‌های قرن چهاردهم؛

فصل هفتم، نمونه مرثیه‌هایی که در دوران معاصر سروده شدهاند.

آنگاه به بخش سیزدهم با نام «زیارت امام حسین »۷ که شامل شانزده فصل است پرداخته

که دو فصل آن از این قرار است:

فصل یکم، فضیلت زیارت امام حسین ۷ و زائرش؛

فصل دوم، تأکید فراوان بر زیارت امام حسین ۷ و هشدار شدید درباره ترک آن.

در این جلد، با ذکر تحلیلی درباره سیر تاریخی عزاداری امام حسین ۷، مراحل تاریخی

عزاداری برای آن حضرت را بازگو می‌کند. نخست با بیان اینکه ماجرای قیام خونین

اباعبدالله الحسین ۷ یک حادثه تکان دهنده، حیرتزا و اندوهآفرین برای جامعه اس امی آن ل

روز بود، به این نکته اشاره می‌کند:

بی هیچ تردیدی، ترغیب به عزارداری برای آن بزرگوار، بسی فراتر و ژرفتر از

یاد کرد حادثهای غمآگین و رثا بر فقدان آن عزیزان است.

آنگاه به چند مرحله تاریخی برای عزاداری پرداخته و هفت مرحله برای آن بیان کرده

است. یکی از این مراحل، توجه امامان معصوم: به برپایی سوگواری است که نخست به

وسیله امام زینالعابدین ۷ سنت سوگواری، بنیان نهاده شد. پس از ایشان، امام باقر و امام

صادق ۸ سنت عزاداری را قوام بخشیدند و سپس امام کاظم و امام رضا ۸ تکمیل نموده،

گسترش دادند.

جلد یازدهم دانشنامه در ۴۸۲ صفحه، شامل فصل سوم تا نهم از بخش سیزدهم می‌باشد.

عناوین این فصلها به قرار زیر است:

فصل سوم، برکات زیارت امام حسین ۷؛

فصل چهارم، روایاتی درباره برابر بودن زیارت امام حسین ۷ با حج و عمره؛

فصل پنجم، فرشتگانی که او را زیارت می‌کنند؛

۳۷۲

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

فصل ششم، پیامبران و صدیقانی که او را زیارت می‌کنند؛

فصل هفتم، آداب زیارت امام حسین ۷؛

فصل هشتم، زیارتهای جامع؛

فصل نهم، زیارتهای مطلق.

در این جلد روایات گوناگونی مطرح شده که پیرامون ارزش زیارت امام حسین ۷ و

برتری آن بر حج و عمره وارد شده‌است. برخی از این روایات، زیارت حضرت را برابر یک

عمره دانسته و برخی دیگر برابر هفتاد حج از حجهای پیامبر ۹ و برخی هم برابر با ی ک هزار

حج و ی ک هزار عمره که همراه پیامبر یا وصیّ او انجام شود. سپس پژوهشی درباره ارزش

زیارت امام ۷ آورده و دو پرسش را پاسخ داده‌است:

م اک این همه تفاوت در ارزیابی زیارت امام حسین ۷ و حج و عمره چیست؟ ل

􀀯 چگونه می‌توان پذیرفت که فضیلت زیارت سیدالشهداء ۷ بیش از زیارت خانه

خداست؟

در پاسخ به سؤال نخست دو علت بیان شده‌است:

۱. اخت 􀀯 اف کیفیت زیارتها، بدین معنا که هرچه معرفت زائر بیشتر باشد و ل

آداب زیارت را بهتر رعایت کند و هدف از آن را بیشتر تأمین نماید، طبعاً

زیارت او کیفیت بالاتری خواهد داشت و ارزش بیشتری دارد.

۲. مقصود از عددهای وارد شده در روایات، رساندن مفهوم کثرت است،

نه همان عددی که آمده‌است. بنابراین، فضیلت زیارت امام حسین ۷، بسی

بیشتر از فضیلت حج و عمره است که توضیح آن در پاسخ سؤال دوم روشن

خواهد شد.

و در پاسخ به سؤال دوم می‌گوید:

پی 􀀯􀀯ش از توضیح این روایات، توجه به چند نکته لازم است: نکته اول، اینکه

اینگونه ارزشگذاری در روایات اهل بیت: اختصاص به زیارت امام

حسین ۷ ندارد؛ بلکه در موارد بسیاری، عملی یکهزار برابر حج بلکه بیشتر

از آن ارزیابی شده‌است؛ مانند: برآوردن حاجت مؤمن که برتر از ی ک هزار

حج مقبول، شمرده شده، و یا بازگرداندن مال حرام که معادل هفتادهزار حج

پذیرفته‌است.

۳۷۳

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

آنگاه به تفصیل مطالبی را مطرح کرده و شرایط سیاسی و اجتماعی را در مضاعف بودن

ثواب زیارت دخیل دانسته‌است.

جلد دوازدهم دانشنامه در ۴۶۷ صفحه و شامل فصل دهم تا فصل شانزدهم، در ادامه بخش

سیزدهم است. سپس بخش چهاردهم و فصول آن را آورده که عناوین آنها از این قرار است:

فصل دهم، تسبیح و نماز نزد قبر امام حسین ۷؛

فصل یازدهم، آداب وداع با شهیدان؛

فصل دوازدهم، زیارتهای مخصوص؛

فصل سیزدهم، دو زیارت منسوب به ناحیه مقدسه؛

فصل چهاردهم، زیارتی که سید مرتضی با آن امام ۷ را زیارت کرد؛

فصل پانزدهم، زیارت امام حسین ۷ از راه دور؛

فصل شانزدهم، نایب گرفتن برای زیارت امام حسین ۷.

بخش چهاردهم، با نام «مزار امام حسین »۷ شامل سه فصل است:

فصل یکم، ارزش بارگاه امام حسین ۷؛

فصل دوم، شفاخواهی با تربت مزار امام حسین ۷؛

فصل سوم، دیگر برکات تربت امام حسین ۷.

در این جلد پژوهشی پیرامون سند «زیارت عاشورا » آمده‌است که نتیجه آن، صحیح بودن

سندی است که شیخ طوسی در «مصباح المتجهد » به نقل از محمد بن خالد طیالسی آورده و

این بررسی سندی را با صرف نظر از تأییدات غیبیای که از طرق معتبر درباره زیارت عاشورا

وارد شده 􀀯 که خود دلیل بر اعتبار این زیارت شریف است دانسته‌است.

جلد سیزدهم از دانشنامه در ۵۱۹ صفحه تنظیم شده و شامل بخش پانزدهم با نام «حکمت »

است. این بخش دارای ده باب است و هر بابی چند فصل دارد. چهار باب از ابواب آن در

این جلد آمده که به قرار ذیل است:

باب یکم: حکمتهای عقلی و علمی، در سه فصل: عقل؛ علم و حکمت؛ یقین.

باب دوم: حکمتهای اعتقادی در پنج فصل: شناخت خدا؛ ایمان و اس 􀀯 ام؛ قضا و قدر؛ ل

رجعت؛ آخرت.

باب سوم: حکمتهای عقیدتی و سیاسی، که شامل پانزده فصل است: امامت؛ امت؛ اهل

بیت:؛ ... تا فصل پانزدهم که با نام «کرامتهای امام ۷ و اجابت دعاها » آمده‌است.

۳۷۴

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

باب چهارم: حکمتهای عبادی در چهاره فصل: عبادت؛ اذان؛ وضو و نماز؛ روزه ... تا

فصل چهاردهم که با نام انفاق آمده‌است. برای نمونه، حدیثی را به مناسبت صفت عاقل

چنین آورده‌است:

عن الامام الحسین « :۷ اذا وردت علی العاقل لَمَّة قَمَعَ الحُزن بالخوم، و قَرَع

العقل للحتیاج »؛ امام حسین ۷ فرمود: چون پیشامد سختی بر عاقل در رسد، غم

را با دوراندیشی می‌راند و درگاه عقل را برای چارهجویی می‌کوبد.

این جلد با توجه به بابها و فصلهای مرتبط به آن، سخنان حکمتآمیز گوناگونی را از

آن حضرت نقل کرده که در جای خود قابل بهر هبرداری است.

جلد چهاردهم دانشنامه که آخرین جلد آن است در ۵۲۳ صفحه، شامل ۶ باب از بخش

پانزدهم، همراه با فصول مربوط به آنهاست. عناوین آن بابها از این قرار است:

باب پنجم: حکمتهای اخ اقی و عملی که در ده فصل با عناوین گوناگون و زی ر مجموعه‌های ل

آن آمده‌است؛

باب ششم: حکمتهای جامع، در چهار فصل با عناوین گوناگون است؛

باب هفتم: حکمتهای گوناگون؛

باب هشتم: حکمتهای منظوم؛

باب نهم: تمثل جستن امام ۷ به اشعار شاعران؛

باب دهم: دیوان منسوب به امام حسین ۷.

در این جلد به مناسبت باب هفتم که «حکمتهای گوناگون » نام دارد، روایات بسیاری

از حضرتش نقل شده‌است. سومین حدیث این باب، حدیث جالبی است که با نام «ع اج ل

الذنب » یا چارة گناه آمده و با ذکر آن، این مقاله را به پایان می‌بریم.

روایت شده‌است که مردی نزد امام حسین ۷ آمد و عرض کرد: من مردی

گنهکارم و در برابر گناه، شکیبایی ندارم. مرا اندرزی ده! امام ۷ فرمود: پنج

کار را انجام بده و سپس هر گناهی که خواستی بکن. نخست آن که روزی خدا

را نخور و هر گناهی خواستی بکن؛ دوم، از ولایت خدا بیرون برو و هر گناهی

خواستی بکن؛ سوم، جایی که خدا تو را نبیند، پیدا کن و هر گناهی خواستی

بکن؛ چهارم، چون فرشته مرگ آید تا قبض روحت کند، او را از خود بران و

هر گناهی خواستی بکن؛ پنجم، چون مالک، )فرشته جهنم( تو را به دوزخ وارد

کرد، به آن وارد مشو و هر گناهی خواستی بکن.

۳۷۵

فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱ ، بهاروتابستان ۱۳۹۱

ترجمه

دو زبان فارسی و عربی تألیف شده و مترجم آن، آقای عبدالهادی مسعودی است.

چاپ

در چاپخانه دارالحدیث در سال ۱۳۸۸ شمسی به چاپ دوم رسیده‌است

کتاب شهادت‌نامه امام حسین بخش‌های ششم تا یازدهم دانش‌نامه امام حسین (ع) را به صورت خلاصه و تک‌جلدی عرضه کرده‌است که بیشتر درباره واقعه کربلا است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله دانشنامه امام حسین (ع)، سید محمد موسوی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱، ص۳۶۳ است.