شبستان

شبستان کنار گنبدخانه مسجد امام اصفهان.

واژه‌شناسی و چیستی

برای واژه شبستان، در واژه‌نامه‌های قدیمی، معناهای گوناگون و گاه بدون شباهت اشاره شده که البته در همه آن‌ها ارتباطی با شب وجود دارد؛ این معانی عبارت است از: خوابگاه؛ شب‌خانه؛ بخشی از خانه که جای توقف در شب است و به آن اندرونی و زنانه گویند؛ حرمسرا. برای شبستان در مسجد، دو معنا نقل شده است؛ معنای نخست عبارت است از جایی در مساجد که درویشان و غیر آن‌ها در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز در آن بخوابند. معنای دوم عبارت است از آن بخش از ساختمان مسجد که از هیچ طرف باز نیست و ورود و خروج به آن از درها است، چون در شب‌های سرد، نماز جماعت در آن‌جا خوانده می‌شود. عمید، معنای شبستان را گسترده‌تر دانسته و بخش سقف‌دار مسجدهای بزرگ را شبستان دانسته است.

برخی، شبستان را در معماری مسجدهای تاریخی ایران، فضای مسطح و سقف‌دار و از هر چهار سو بستهٔ مسجدها دانسته‌اند، که در آن نماز خوانده می‌شود و دسترسی نمازگزاران به آن با استفاده از یک یا چند در صورت می‌گیرد. هرچند استفاده از واژهٔ شبستان برای دلالت بر چنین فضاهایی در مسجدها، امری دیرینه نیست و از حدود سدهٔ دوازدهم قمری در متون تاریخی، واژهٔ شبستان را در معنای فضای نمازخانه‌ای مسجدها به کار برده‌اند. در واقع واژهٔ شبستان در گذر زمان، معانی متفاوتی به خود گرفته است؛ ازجمله سرای زنان، حرمسرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانهی مسجدها، خلوتخانه) طاهری، ۱۳۹۶

در لغت به معنای خوابگاه است، و به قسمتی از مسجد که از هیچ‌طرف باز نیست و ورود و خروج به آن از طریق درها صورت می‌گیرد؛ چون در شب‌های سرد زمستان، نماز جماعت را در آن‌جا می‌خوانند، شبستان نام دارد. به‌طور کلّی به هر فضای سقف‌دار و بزرگی که دارای ستون‌های مرتب و در ردیف‌های موازی است و یک طرف آن به صحن مسجد یا حرم باز می‌شود، شبستان گویند. در زیارتگاه‌ها برای حضور و تجمّع هرچه بیشتر زائران یا نمازگزاران و برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیّت، شبستان احداث می‌کنند. مثلاً در حرم حضرت رضا (علیه السلام) در چهارگوشهٔ مسجد گوهرشاد، هفت شبستان وجود دارد و در بخش‌های دیگر، شبستان‌های جدید و وسیعی احداث شده است. از این نمونه‌ها در زیارتگاه‌های دیگر هم وجود دارد.

شبستان تجلیگاه وحدت مسلمانان است که با ورود افراد به آن جا همه امتیازهای دنیوی آنها از میان میرود) کهنمویی و کمالی، ۱۳۸۰ :۱۰۹ .)فضای ساکن و خیالانگیز شبستان با آغاز نماز به صورت حرکتی جمعی از ذکر خفی به جلی تبدیل میشود. وجود ستونهای مکرر داخل آن نیز به تعبیری نمازگزاران است که پشت هم ایستادهاند) ارجح، 1380.

شبستان‌ها در معماری مسجدها، گونه‌های مختلف دارد؛ مانند شبستان ستون‌دار که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن مسجدالنبی است، شبستان ایوان‌دار که خود شامل تک‌ایوانه، دو ایوانه و چهار ایوانه است و شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان.

مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا (ع)، دارای هفت شبستان وسیع است. این هفت شبستان را به نام‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی خوانده‌اند. این مسجد با تلاش گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان و توسط معمار معروف دوره تیموریان، قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، در سال ۸۲۱ق. (۷۹۷ش) با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شد.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله است.

فرهنگنامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، زمستان ۱۳۹۱ش، ص26.

ارجح، اکــرم، )1380« ،)رمزپردازی در مســجد«، مجموعه مقاالت دومین همایش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، جلد اول، تهران.

کهنمویی، ناهید، پاشــایی کمالی، فرشــته، )1380« ،)اسالم و معماری مســجد«، مجموعه مقــاالت دومین همایــش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، جلداول، تهران.

بررسی تطبیقی جهت ّ گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و چهارم، تابستان ۱۳۹۵ش.

گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران و بازنمایی آن با بهره‌وری از سامانه‌ی اطلاعات جغرافیایی، محمد مهدی طاهری، حامد مظاهریان، سعید خاقانی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، پاییز ۱۳۹۷، ص۱۹.

طاهری، محمدمهدی )۱۳۹۶ ،)تحلیل متون تاریخی بهقصد بازشناسی مدلولهــای معمــاریواژهی شبســتان و اطــوار حضــور آن در زبــان و ادبیات فارســی، چهارمیــن همایــش ملــی متــن پژوهــی ادبی نگاهــی تازه بــه متون تاریخــی، هســته مطالعــات ادبــی و کتابخانه ملــی جمهوری اســامی ایران، تهران.

حرم رضوی به روایت تاریخ، بزرگ عالم‌زاده، در مجموعه هشت جلدی زائر رضوی، آستان قدس رضوی-به‌نشر، ۱۳۹۴ش.

مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، محمدرضا قصابیان، مشکوة، شماره ۸۶، بهار ۱۳۸۲، ص۹۷.