چاه بضاعه
چاه بُضاعه: از چاه‌های هفتگانه تبرک یافته به دست پیامبر در مدینه
بضاعه نام چاهی در مدینه در محله بنی ساعده[۱] واقع در شمال غربی مسجد النبی*[۲] و نزدیک باب شامی[۳] بود. آن را بِضاعه نیز خوانده‌اند.[۴] برخی حفر آن را به زن یهودی به همین نام نسبت داده و گفته‌اند که پس از پر شدن آن برخی از افراد بنی‌ساعده آن را دوباره حفر کردند.[۵] این چاه به جهت واقع شدن در محله بنی‌ساعده به چاه بنی‌ساعده نیز شهرت داشته است[۶]برخی بضاعه را نام خانه‌ای متعلق به بنی‌ساعده دانسته‌اند که چاه آن نیز به همان نام مشهور است.[۷]
گویند چاه به جهت قرارداشتن در مسیر سیلاب‌ها و نیز کم ارتفاع بودن منطقه آن در معرض زباله‌ها و نجاسات اطراف قرار داشت ولی به سبب زیادی آب اثر آن ملموس نبود.[۸]
آب چاه بضاعه بارها مورد استفاده پیامبر(ص) بوده و گزارش‌هایی درباره نوشیدن آب آن، وضوگرفتن و مضمضه کردن توسط پیامبر وجود دارد.[۹]برخی گزارش‌ها از شفابخش بودن آب چاه به جهت استفاده پیامبر از آن و متبرک شدن آب خبر داده‌اند.[۱۰]به نقلی پیامبر به شستشوی بیماران با آب چاه بضاعه جهت استشفا سفارش می‌فرمود وگویا پس از انجام این کار مریض از درد رها می‌شد.[۱۱]
گویند حدیث مشهور نبوی «أن الماء طهور ما لم یتغیر لونه او طعمه او ریحه»[۱۲] = آب پاک است مشروط به عدم تغییر رنگ، طعم یا بوی آن؛ در کنار این چاه گفته شده است.[۱۳] در روایتی دیگر از پیامبر در مورد جواز وضو با آب چاه بضاعه با وجود ریخته شدن نجاسات در آن سؤال شد و ایشان در جواب فرمود: «آب پاک است و چیزی آن را نجس نمی‌کند».[۱۴]این دو روایت بویژه روایت اخیر که به حدیث بئر بضاعه شهرت دارد زمینه‌ساز مباحث فقهی متعددی در باب طهارت در منابع فقهی شده است.[۱۵]
اندازه دهانه چاه در قرن سوم هجری هفت ذرع (حدود۳٫۵متر) و عمق آبِ آن در هنگام فراوانی آب تا نصف قامت انسان بیان شده است.[۱۶] در قرن هشتم عمق چاه۱۱و اندی ذراع (حدود۵/۵ متر) گزارش شده و عمق آب آن یک ذرع (حدود نیم متر) بیان شده است.[۱۷] برخی از معاصران نیز قطر چاه را ۵ ذرع (حدود ۵/۲ متر) و عمق آن را ۱۰ متر ذکر کرده‌اند.[۱۸]
چاه در دوره‌های مختلف مورد توجه جغرافی‌دانان و جهانگردان بوده است و با مختصات خاص هر دوره معرفی شده است. مجاورت با سقیفه بنی‌ساعده،[۱۹]گنبد حجرالزیت،[۲۰] واقع شدن در جهت غربی چاه حاء،[۲۱] مجاورت با باغی به نام فیروزیه[۲۲] از ویژگی‌های مورد اشاره در این آثار است.
در قرن ۱۴ق شاهین الجمالی رئیس خادمان مسجد نبوی دو باغ کنار این چاه را خرید. وی مسجد و حوضی در کنار این چاه بنا کرد و باغ یاد شده را برای تعمیر مسجد، چاه و حوض وقف کرد.[۲۳] خیاری مدینه‌شناس معاصر چاه را در بنایی متعلق به یکی از شهروندان مدنی به نام شریف زید گزارش کرده است.[۲۴] بعدها شریف زید این باغ را وقف کرد.[۲۵] نجفی در مدینه‌شناسی خود از ساختمان‌سازی در اطراف چاه و ویرانی آن در اثر بی‌توجهی خبر داده است.[۲۶] این منطقه در توسعه مسجد و حرم نبوی در دوره ملک فهد (حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق) تخریب شد.[۲۷]
پانویس
- ↑ المعالم الاثیره، ص49.
- ↑ التعریف، ص157.
- ↑ رسائل فی تاریخ المدینه، ص16.
- ↑ عمدة القاری، ج22، ص243.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص537-538.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص442؛ سنن دارقطنی، ج1، ص25.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص202.
- ↑ تاریخ المدینة، ج1، ص156-157؛ بهجة النفوس، ج1، ص308؛ وفاء الوفا، ج3، ص130.
- ↑ مسند أبی یعلی، ج13، ص511؛ تاریخ المدینه، ج1، ص157؛ الطبقات، ج1، ص503، 505.
- ↑ البلدان، ص84؛ معجم البلدان، ج1، ص442؛ امتاع الاسماع، ج7، ص351.
- ↑ الطبقات، ج1، ص505؛ انساب الاشراف، ج1، ص537.
- ↑ عمدة القاری، ج3، ص159.
- ↑ عوالی اللئالی، ج2، ص15.
- ↑ سنن ابی داود، ج1، ص23-24؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص86؛ سنن ترمذی، ج1، ص45.
- ↑ نک: الام، ج1، ص23-25؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص52؛ المغنی، ج1، ص25-26.
- ↑ سنن ابی داود، ج1، ص23-24.
- ↑ التعریف، ص157.
- ↑ مدینه‌شناسی، ص296-297.
- ↑ معجم ما استعجم، ج1، ص255.
- ↑ رحله ابن جبیر، ص157؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص362.
- ↑ التعریف، ص157.
- ↑ میقات الحج، ش15، ص68، «الحرمان الشریفان فی کتاب الحقیقه و المجاز».
- ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص777.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص262-263.
- ↑ مدینه‌شناسی، ص296.
- ↑ مدینه‌شناسی، ص296-297.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص263، پاورقی1.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل چاه بضاعه.
- الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی (-۸۴۵ق) به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
- البلدان، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق (-۳۶۵ق)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
- بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- تاریخ المدینة المنوره (اخبار المدینه النبویه)، عمر بن شبّه النمیری (-۲۶۲ق)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۳۶۸ش.
- تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا، احمد یاسین الخیاری(-۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق.
- التعریف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره، محمد بن احمد المطری (-۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
- رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (-۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
- رسائل فی تاریخ المدینه المنوره، حمد الجاسر، ریاض، دارالیمامه، ۱۳۹۲ق.
- سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- سنن الترمذی، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
- سنن الدار قطنی، علی بن عمر الدارقطنی (-۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۱۸ق.
- عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، ابن ابی‌جمهور (-۸۸۰ق)، به کوشش مجتبی عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق.
- المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
- مراصد الاطلاع علی اسماء الام‍ک‍ن‍ه و ال‍ب‍ق‍اع، و ه‍و م‍خ‍ت‍ص‍ر معجم البلدان ل‍ی‍اق‍وت، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (-۷۳۹ق)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- مسند ابی یعلی، احمد بن علی بن المثنی (-۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.
- مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
- المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
- معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (-۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (-۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (-۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- میقات الحج، نیم ساله، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.