کاربر:Abbasahmadi1363/صفحه تمرین۲

حِزام، کمربند و نوار دور پرده کعبه

حزام از ريشه «ح ـ ز ـ م» به معناي بستن، محکم و جمع کردن است و به کمربند زين چارپايان يا مطلق کمربند گفته مي‌شود. حزام پرده کعبه، به کمربند و نواري به طول 45 متر و عرض 95 سانتي‌متر که از شانزده قطعه متصل به هم تشکيل شده، اطلاق مي‌شود که دور پرده کعبه و در بخش پايين يک سوم بالاي آن و با فاصله نه متر از زمين نصب شده است. (تصویر شماره 1) پاره‌اي منابع از آن با نام «طِراز» يا «مِنطقه» ياد کرده‌اند. حزام پرده در کارگاه پرده‌بافي* و همراه با ديگر کتيبه‌هاي پرده، در بخشي ويژه، توليد مي‌شود. پارچه‌هاي حزام، ابريشمي ساده و سياه است و نقوش و آيات قرآن، به خط ثلث مرکب، به وسيله شابلن‌هاي مخصوص، روي آن چاپ شده و در مرحله بعد، با نخ‌هاي نقره‌اي زراندود، گلدوزي مي‌شوند.

نوشته‌ها

کاتب نوشته‌ها شيخ عبدالرحيم امين بخاري است که از زمان ملک عبدالعزيز آل سعود (حک: 1319-1373) در ساختن پرده کعبه فعاليت مي‌کرد. نوشته‌هاي روي قطعه‌هاي حزام را آياتي از قرآن، با مضمون بناي کعبه و مأموريت حضرت ابراهيم7 براي پاک‌سازي آن، امنيت بيت الله و محل اجتماع قرار گرفتن آن، پيروي از آيين توحيدي ابراهيم7، حج و مناسک مربوط به آن تشکيل مي‌دهد. آيات ياد شده که در هر يک از چهار سوي کعبه، با بسمله آغاز مي‌شود، بدين قرار است:

ضلع مقام ابراهيم

قطعه 1: بسمله به همراه (وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّي) (بقره/2، 125) به طول 289 سانتي‌متر.

قطعه 2: (وَعَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيتِي لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكفِينَ وَ الرُّكعِ السُّجُود) (بقره/2، 125) به طول 303 سانتي‌متر.

قطعه 3: (وَإِذْ يرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيتِ وَإِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّك أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيم‏) (بقره/2، 127) به طول 314 سانتي‌متر.

قطعه 4: (رَبَّنا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَينِ لَك وَ مِنْ ذُرِّيتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَك وَ أَرِنا مَناسِكنا وَ تُبْ عَلَينا إِنَّك أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيم) (بقره/2، 128) به طول 338 سانتي‌متر.

ضلع بين رکن حجرالاسود و رکن يمانی (شرقی

قطعه 1: بسمله به همراه (قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ مِنَ الْمُـشْرِكين) (آل عمران/3، 95) به طول 254 سانتي‌متر.

قطعه 2: (إِنَّ أَوَّلَ بَيتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكةَ مُبارَكاً وَهُدي لِلْعالَمِين) (آل عمران/3، 96) به طول 267 سانتي‌متر.

قطعه 3: (فِيهِ آياتٌ بَيناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً) (آل عمران/3، 97) به طول 203 سانتي‌متر.

قطعه 4: (وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبِيلاً وَمَنْ كفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِي عَنِ الْعالَمِين) (آل عمران/3، 97) به طول 303 سانتي‌متر.

ضلع مستجار

قطعه 1: بسمله به همراه (وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيتِ أَنْ لا تُشْـرِك بِي شَيئاً وَطَهِّرْ بَيتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْقائِمِينَ وَالرُّكعِ السُّجُود) (حج/22، 26) به طول 328 سانتي‌متر.

قطعه 2: (وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوك رِجالاً وَعَلي‏ كلِّ ضامِرٍ يأْتِينَ مِنْ كلِّ فَجٍّ عَمِيق) (حج/22، 27) به طول 243 سانتي‌متر.

قطعه 3: (لِيشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ يذْكرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعامِ فَكلُوا مِنْها) (حج/22، 28) به طول 337 سانتي‌متر.

قطعه 4: (وَأَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِير ثُمَّ لْيقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيطَّوَّفُوا بِالْبَيتِ الْعَتِيق) (حج/22، 28-29) به همراه «صدق الله العظيم» به طول 304 سانتي‌متر.

ضلع حجر اسماعيل

قطعه 1: بسمله به همراه (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِي الْحَج) (بقره/2، 197) به طول 323 سانتي‌متر.

قطعه 2: (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَيرٍ يعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوی‏ وَاتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْباب) (بقره/2، 197) به طول 238 سانتي‌متر.

قطعه 3: (لَيسَ عَلَيكمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرام) (بقره/2، 198) به طول 252 سانتي‌متر.

قطعه 4: (وَ اذْكرُوهُ كما هَداكمْ وَ إِنْ كنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّين‏ ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ) (بقره/2، 198-199) به طول 199 سانتي‌متر.

زير حزام در چهار سوي کعبه کتيبه‌هايي قرار دارد که در سه جهت، منقش به آيات قرآن است و در ضلع مقام ابراهيم، بزرگ‌ترين کتيبه به طول 490 سانتي‌متر، به مکان ساخت و اهدا کننده پرده اشاره مي‌کند. افزون بر اين، بين کتيبه‌هاي ياد شده، قطعه‌هايي مربع شکل، موسوم به «کردشيات» و منقوش به سوره توحيد و نيز پارچه‌نوشته‌هايي با عبارات حمدله و اسماي الهي، در چهار طرف کعبه، قرار دارند. (← پرده کعبه)

سير تطور حزام پرده

منابع تاريخي، زمان دقيقي از آغاز نصب حزام بر پرده کعبه به دست نمي‌دهند. در عين حال، گزارش‌هاي موجود، گوياي تطور جنس و شکل حزام در گذر زمان است. قديمي‌ترين گزارش برمي‌گردد به عصر متوکل عباسي (حک:232-247ق.) و نصب کمربندي نقره‌اي به عرض دو سوم ذراع بر پرده کعبه در سال 241ق. پس از آن، ابن عبد ربّه (م.328ق.) از حلقه‌هايي منقوش به حمد، تسبيح، تکبير و تعظيم خداوند در پرده کعبه ياد مي‌کند.

ناصر خسرو (سفر کرده بين سال‌هاي 437-444ق.) افزون بر گزارشي تا حدي مشابه ابن عبد ربّه، که گوياي وجود حلقه‌هاي نقره‌اي و کتابت آيه 96 آل عمران/3 با نخ‌هاي طلايي و نقره‌اي است، به دو نوار به عرض يک ذراع اشاره مي‌کند که يکي در بالا و ديگري در پايين کعبه و به فاصله تقريبي ده ذراع از يکديگر نصب شده بودند. ابن جبير ‌اندلسي (آغاز سفر سال 578ق.) هم در سفرنامه‌اش از کتيبه‌هايي در اطراف کعبه، به همراه آيه ياد شده، نام خليفه، دعا براي وي و همچنين حلقه‌هاي سفيد ريز متضمن آيات قرآن و نام خليفه، ياد مي‌کند.

با سلامه، از تاريخ‌پژوهان معاصر عرب، احتمال مي‌دهد مقصود از حلقه‌هاي ياد شده در گزارش‌هاي پيشين، شکل ابتدايي‌تر حزام پرده باشد. گزارش کتابت آيه 96 آل عمران/3 در سفرنامه ناصر خسرو و ابن جبير و کتابت تکامل يافته آن، به همراه آياتي ديگر در حزام‌هاي بعدي را مي‌توان مؤيد احتمال باسلامه دانست.

گزارش ابن بطوطه (م.779ق.) از حج سال 728ق. نيز گوياي وجود کمربندي سفيد در پرده ارسالي مصر است. قلقشندي (م.821ق.) و فأسي (م.832ق.) نيز از کمربندي سفيد براي کعبه ياد مي‌کنند که فرج بن برقوق (حک: 801-815ق.)، حدود سال 800ق.، رنگ آن را به زرد تبديل مي‌کند.

نزديک به دويست سال بعد، در زمان سلطان سليم دوم عثماني (حک:974-982ق.) کمربندهاي طلايي جاي کمربندهاي زرد را مي‌گيرد. گزارش قلقشندي از حدود سال 800ق.، خلاصه است و تنها به منقوش بودن حزام به آيه 96 آل عمران/3 و برخي آيات ديگر بسنده مي‌کند. اما فأسي، در سال 825ق. و نيز ابن ضياء (م.854ق.) وضعيت کمربند را در ربع بالاي کعبه و شامل آيات زير، به تصوير مي‌کشند: سمت مقام ابراهيم آيات 96-97 آل عمران/3، در ضلع مستجار آيات 127-128 بقره/2، در ضلع شرقي آيه 97 مائده/5، و در ضلع حجر اسماعيل، نام والي مصر و دستور به ساخت پرده آمده بود.

بر پايه گزارش‌هاي موجود بين سال‌هاي 1284 تا اوايل قرن 14ق.، نوشته‌هاي حزام همچنان با روايت فأسي در اوايل قرن نهم هجري، تفاوتي نداشتند؛ اما از هشت قطعه تشکيل مي‌شد و در هر ضلع دو قطعه قرار مي‌گرفت و بين آن دو، دايره‌هايي موسوم به رِنک، با عبارات «يا حنان يا منان يا سبحان»، نصب مي‌گرديد. عرض آن نيز نسبت به گزارش‌هاي قديمي‌تر افزايش يافته و به دو ذراع (حدود يک متر) رسيده بود و در ارتفاع 20 ذراع (حدود 10 متر) از زمين نصب مي‌گرديد. در اين گزارش‌ها، به جنس ابريشمي حزام و استفاده از نخ‌هاي نقره‌اي و طلايي در کتابت آيات نيز تصريح شده است.

در اين زمان، کتيبه‌هاي حزام، به خط کاتبِ به نام مصري، عبدالله بک زاهدي، توليد مي‌شد که در دوران خديوي اسماعيل پاشا (1279-1296ق.) نگارش شده بود. ‌اندکي بعد، با مديريت عبدالله فائق بک بر کارگاه پرده‌بافي مصر، در نيمه نخست قرن 14ق.، نوشته‌هاي حزام تغييرات فراوان يافت: در ضلع مقام ابراهيم بسمله و آيات 125، 127 و 128 بقره/2، در رکن شرقي، پس از بسمله، آيات 95-97 آل عمران/3 تا (...مَقامُ إِبْراهِيمَ) و سپس بسمله و آيات 26-27 حج/22، در سمت مستجار آيات 28-29 حج/22 و در ضلع حجر اسماعيل، نام سلطان محمد خامس عثماني (حک: 1327-1336ق.) نوشته شد.

در سال‌هاي پس از جنگ جهاني اول (1337ق.) و استقلال مصر از دولت عثماني، قطعه‌اي از حزام حجر اسماعيل را آيه 197 بقره/2 تا (يعلَمهُ اللهُ) فراگرفت و قطعه ديگر، به اهدا اختصاص يافت. بر پايه گزارشي از دوران فؤاد اول (حک: 1335-1340ق.)، تغييراتي در نوشته‌هاي حزام پديد آمد: ضلع شرقي، آيات 97-98 آل عمران/3 را نيز در بر داشت؛ ولي آيات 26-27 حج/22 به ضلع مستجار منتقل شد و دو آيه بعد اين سوره نيز بدان‌ها اضافه شد.

در پي خودداري مصر از فرستادن پرده حزام، نخستين پرده‌اي که در مکه و در سال 1346ق. توليد شد، گرچه در آيات قرآني، با گونه اخير مصري خود تفاوتي نداشت، ولي روبه‌روي حجر اسماعيل، نام پادشاه عربستان، ملک عبدالعزيز بن عبدالرحمان فيصل آل سعود و سال ساخت پرده، درج شد. ويژگي ديگر اين پرده، حذف رِنک از بين قطعات کمربند بود.

با از سرگيري ارسال پرده مصري در سال 1377ق. در دوره رياست جمهوري جمال عبدالناصر (حک:1374-1390ق.) و پادشاهي سعود بن عبدالعزيز آل سعود (حک: 1373-1384ق.)، در نوشته‌هاي ضلع مقام ابراهيم و حجر اسماعيل حزام آشفتگي‌هايي ايجاد شد: بسمله و بخش اول آيه 125 بقره/2 تا (مَقامُ إبراهيمَ مُصَلًّی) از سمت مقام ابراهيم به آخر سمت حجر اسماعيل انتقال پيدا کرد. در ضلع مقام ابراهيم، ادامه آيه 125 بقره/2 و آيات 127-128 آن قرار گرفت. آيات رکن شرقي تغييري نکرد. در مستجار، افزون بر آيات 26-28 حج/22، عبارتي از آيه 29: (ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ) نيز اضافه شد و بقيه آيه، تا آخر و نيز بسمله و آيه 197 بقره/2 تا (يَعْلَمْهُ اللَّهُ) و عبارات «يا حنان يا منان يا ديان يا سبحان» در ضلع حجر اسماعيل و پيش از بخش اول آيه 125 بقره/2 قرار گرفتند. از اين سال، قطعه اهدا، به کتيبه زير حزام منتقل شد که تا پايان دوره ارسال پرده مصري، نام رئيس جمهور مصر و پادشاه عربستان در آن نوشته مي‌شد. پس از فعاليت مجدد کارگاه مکه در سال 1384 ق.، آشفتگي‌هاي حزام پيشين، اصلاح گرديد و نوشته‌ها به صورت امروزين درآمد.

آوردن نام خليفه و حاکم وقت بر روي حزام پرده، در دوره‌هاي مختلف، از اهميت بالايي برخوردار بود و بازتابي از تحولات سياسي هر عصر به شمار مي‌رفت؛ براي نمونه، پس از آغاز جنگ جهاني اول و بروز درگيري بين عثماني و انگليس و اعلام حمايت انگليس از مصر، نام سلطان حسين کامل (1333-1335ق.) خديو مصر، که به همراه خليفه عثماني در حزام کعبه نوشته شده بود، به دستور حاکم حجاز و امير مکه، از روي حزام بريده شد. همچنين پس از تفاهم‌نامه عربستان و مصر در سال 1355ق.، نام حاکم مصر، فاروق اول (1355-1371ق.) به همراه ملک عبدالعزيز، در قطعه آخر حزام نوشته شد.

افزون بر حزام پرده، گزارشي از نصب کمربند دور کعبه، با کارکرد جلوگيري از تخريب ديوار آن، آمده است. سالياني پيش از آغاز هزاره دوم هجري، شکافي در ديوار کعبه پديد آمد که در پي آن، سلطان احمد عثماني (حک:1012-1026ق.) پس از مشورت با عالمان قسطنطنيه و فتواي آنان به عدم جواز تخريب و بازسازي کعبه، در سال 1020ق. و در دوره ولايت شريف ادريس بن حسن (حک:1019-1034ق.)، کمربندي از جنس آهن، مس يا نقره و روکش طلا، به ارزش هشتاد هزار دينار، براي محکم کردن ديوارهاي کعبه فرستاد. کمربند ياد شده را که به الفاظي مانند «لا اله الا الله محمد رسول الله/لا اله الا الله محمد حبيب الله/ (حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ)» (آل‌عمران/3، 173) منقش بود، امير حاج مصر يا حسن پاشا معمار، در اوایل ذي‌حجه سال 1020ق.، به مکه رساند و در محرم سال 1022ق.، به دور کعبه و در بالا و پايين، روي ستون‌هايي سربي نصب گرديد. به گفته برخي، طلا و نقره به کار رفته در کمربند، به جز ضلع يماني، به ترتيب 2150 درهم بود.